Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы (ТМД) (орыс: Содружество Независимых Государств, СНГ) — ыдыраған КСРО орнына 1991 ж. 21 желтоқсанда құрылған халықаралық ұйым.
| Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы (ТМД) | |
| орыс. Содружество Независимых Государств | |
 | |
|
| |
| Мүшелері | |
| Мүшелік: |
|
|---|---|
| Штаб-пәтер: | |
| Ұйым түрі: | Халықаралық ұйым |
| Басшылары | |
| Ресми тілі: | Орыс тілі (жұмыс тілі) |
| Төраға Мемлекет басшылары кеңесі | |
| Тұрақты өкілдер кеңесі |
|
| Жауапты хатшы |
|
| Төраға-ел | |
| Құрылуы | |
| Құрылуының ресми датасы | |
| cis.minsk.by | |
 Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы Ортаққорда | |
ТМД ұлттықтан жоғары ұйым болып табылмайды және өз қызметін ерікті негізде, оның мүшелерінің келісімімен жүзеге асырады.
Тарихи шолу
1991 ж. желтоқсанның 8-інде Минскіде (Беловеж) Ресей, Беларусь және Украина басшылары кездесіп, 1922 ж. КСРО құрылуы туралы Келісімі істен жойылғандығы және ТМД құрылғандығы туралы келісімге қол қойды. 1991 ж. желтоқсаннның 13-інде Орта Азия мен Қазақстан басшылары Ашхабадта кездесіп, «Беловеж келісімін» қолдайтындықтарын мәлімдеді.
1991 ж. желтоқсаннның 20-ында Әзірбайжан, Армения, Беларусь, Қазақстан, Қырғызстан, Молдова, Ресей, Тәжікстан, Түрікменстан, Өзбекстан басшылары Алматыда 21 желтоқсанда ТМД-ны құру туралы Келісім хаттамасына қол қойды. Кездесуге қатысушылар ішкі және сыртқы саясаттың әртүрлі салаларында ынтымақтастыққа бейілділігін растайтын, бұрынғы КСР Одағының халықаралық міндеттемелерін орындауға кепілдік жариялайтын Алматы Декларациясын қабылдады. 1993 жылғы желтоқсанда Достастыққа Грузия қосылды, ал 2009 жылғы 18 тамызда аталған бірлестіктен шықты.
Түрікменстан ТМД-ның қауымдастырылған мүшесі болып табылады.
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы мемлекет болып табылмайды және ұлтүстілік өкілеттікке ие емес. Ол өзінің барлық мүшелерінің егеменді теңдігіне негізделген және 1993 жылғы 22 қаңтардағы Жарлығы бойынша іс-әрекет жасайды. Достастықтың мүше мемлекеттері халықаралық құқықтың дербес және теңқұқықты субъектілері болып табылады.
Құрылымы
- Мемлекеттер басшыларының кеңесі;
- Үкіметтер басшыларының кеңесі;
- Сыртқы істер министрлерінің кеңесі;
- Экономикалық кеңесі;
- Қорғаныс министрлерінің кеңесі;
- Шекаралық әскер басшыларының кеңесі;
- ТМД Экономикалық соты;
- ТМД-ға қатысушы мемлекеттердің парламентаралық ассамблеясы;
- Достастықтың жарғылық және басқа да органдарының жанындағы ТМД-ға қатысушы мемлекеттердің Тұрақты өкілетті өкілдері;
- ТМД Экономикалық кеңесі жанындағы Экономикалық мәселелер жөніндегі комиссиясындағы Достастық мемлекеттерінің тұрақты Өкілетті өкілдері;
- ТМД-ның Атқарушы комитеті.
ТМД-ның Қазақстанға әсері
Тәуелсіз Мемлекет Достастығы 1991 жылы құрылды. Достастықтың құрылуы тәуелсіз мемлекеттердің бір мемлекеттен өркениетті формаға өтуін қамтамасыздандырып, олардың арасында толық егеменді мемлекет және халықаралық құқық принципінің негізінде жаңа қатынасты құруға көмектесті. Мұндай мемлекеттердің кеңесінде республикалар арасында еңбек бөлінісі қолайлы, яғни олардың әрқайсысы өнім түрлерін оларға қолайлы жағдайда өндіру үшін. Белгілі салада арнайы аймақтар арқылы өнімді орналастыру қоғамдық еңбек үнемді болады. Бұл ТМД елдерінде жақсы өткізіліп отыр. ТМД – ға кіріп отырған әрбір мемлекет өз бағыты бойынша машықтануда.
Қазақстанның жаңа тарихы 15 – жыл шамасымен есептеледі. Бір кеңестік уақыт кезінде республиканың экономикасы халық шаруашылығының кешені беріліп отырған мәтінде қаралса, ал енді Қазақстанның орны мен рөлін жаһандық экономикада толығымен айта аламыз. Әлемдік экономиканың конценрациясының көлемі келесі параметрмерге шағылысады.
Әлемдегі ішкі өнімнің ЖІӨ - нің көптен бір бөлігі 29 дамыған мемлекетке қатысты – 54,6%, оның ішінде үлкен 7 – ке – 43,0% кіреді, АҚШ – 20,9%, 12 – мемлекет кіреді Евроодақ – 15,3% кіреді. Әлемдегі 146 – мемлекеттен құрайтын жаңа құрушы нарық пен дамушы мемлекетке әлемдік ЖІӨ - нің 7,2% құрайды, оның ішінде 3,8% ТМД – ның 12 мемлекеті кіреді. Қазіргі уақытта Қазақстан әлемдік ЖІӨ - де 0,1% құрайды. Сонда да, 1995 жылдан бастап 1,75% ке өсті 1999 жылы осы көрсеткіш айқын төмендеді, яғни ол 2 факторға байланысты.
Біріншіден, 1997 – 1998 жылығы Азия – Ресей қаржы дағдарысының салдарынан. Екіншіден, 1999 жылдың сәуір айында республикада өткен ұлттық валюталық девальвациясы.
Ал 2000 жылдан бастап Қазақстан әлемдік ЖІӨ - мі тұрақты өсуде. Бірақта өсу қарқыны бойынша Қазақстанды әлемдегі көптеген мемлекеттер озуда. Тасмалдау экономикасының өсу динамикасының салыстырмалы анализінің көрсеткіші бойынша, 1999 жылдан бастап Орталық және Шығыс Еуропа мемлекеттері мен салыстырғанда Қазақстанның ЖІӨ - нің арқыны өзгеріс табуда. 90 жылдармен салыстырғанда, соңғы жылдары Қазақстандағы ЖІӨ - нің өсуі ірі мұнай экспортының түсуіне байланысты. көмірсутегі шикізаты негізі қайнар көзі болып есептелетін мемлекеттерде экономика динамикасының өсіуі экспортық кірісте энегетика тауары емес мемлекеттермен салыстырғанда төмен.
Әлемдік тауар және қызмет экспорты дамыған мемлекеттерде 71,8% құрайды, оның ішінде, осы көрсеткіштің 42,3% әлемдегі 7 жетекші мемлекеттің үлесіне кіреді әлемденгі тауарлар мен қызмет экспортының 21,2% дамушы мемлекеттерге қатысты, транзиттік экономика мемлекеттерінің үлесіне 7%, оның ішінде ТМД мемлекеттеріне 2,7% кіреді. Қазіргі Қазақстанның әлемдік шаруашылықпен бірігіуін сыртқы сауда маңызды болып отыр.
Соңғы 10 – жылда Қазақстанның тауар экспорты мен қызметі 2 – есеге артты. Бұл 3 фактормен түсіндіріледі. Біріншіден, шетел инвестициясының ағымының көлеміне қолайлы инвестициялық климат құру ықпалын тигізді, оның үлесі мемлекеттегі мұнай шығару саласының дамуына бағытталады.
Өз кезегінде, бұл газ және мұнай алу өсімін шақырды. Екіншіден, әлемдік нарықтағы көмірсутегінің шиказытының қолайлы конъюнкурасы Республикадағы экспорт потенциалының өсуіне ықпалын тигізді. Үшіншіден, соңғы он жылда, Қазақстандық тауар және қызмет экспортының үлесі әлемдік сауданың қарқынды дамуымен салыстырғанда өсті.
Қазақстандағы тауар экспортының өсуі әлемдегі басқа мемлекеттермен салыстырғанда жоғары. Осы он жылда тауар экспорты 3,8% есеге, ал импорт 3,3 % есесге өсті. Қазақстанның тауар экспортының жоғары қарқынды өсуі соңғы 3 жылда білінді. Қазақстанның әлемдік экономикадағы интеграциясының (бірігуі) көлемін шетел инвестициясы ағымындағы жақындық және аймақтық географияны оқуы негізінде жобалау керек. Республикадағы экономикалық реформалар негізігі бағыттарының бірі инвестициялық саясаттың тартымдылығы болып қала береді, яғни ол жергілікті және шетел инвестициялары үшін қолайлы жағдай туғызады. Қазақстандағы инвестициялық жағдай транзиттік мемлекеттер арасында тартымды болып отыр.
Бұл республикамыз ТМД мемлекеттерінің арасында инвестициялық деңгейде кредиттік рейтингіні бірінші болып алуымен расталады. Қазақстан потенциалдық инвесторлар үшін экономиканың тартымдылығы, саяси жүйенің тұрақтылығы және қаржы ресурстары арқылы ТМД-дағы қалған мемлекеттердің алдында келе жатыр. Қазақстан транзиттік экономика мемлекеттірінің арасында шетел инвестициясының тура ағымы (ПИИ) көлемі бойынша жетекші орындардың біріне ие. Жаһандық көлемі бойынша Қазақстанның шетел инвестициясының тура ағымына үлесі жылдан жылға өсу үстінде. 1999-2000 жылдары республикадағы шетелдік инвестицияның тура ағымының салмағы әлемдік көлемде төмендеді, бірақта бұл көрсеткіш тез арада өзгерді. Соңғы 3 жылда жаөандық ағымдағы Қазақстанның шетелдің инветсициясының тура ағымы 0,35% деңгейінде тұр.бұл көрсеткіштің максималды мағынасы жағдайы 2000 жылдан белгіленді. Ереже бойынша инвестициялық климат қолайлы. Кейін, ішкі секілді инвестициясының көлемі өседі.
Шетелдегідей, олардың өндірісі мемлекеттегі экономиканың қарқынды өсуі қолдауды шешеді. Қазақстан, соңғы 9 жылда әлемдегі көптеген мемлекеттер мен аймақтардың шетелдік инвестициясының ағым динамиканың тартымы бойынша анықтады. 2003 жылы 1995 жылмен салыстырғанда, өсу 214,5% өсті. Дамушы мемлекеттерде бұл көрсеткіш 178,2%-ке тең, ал дамушыларда ол 153,8%, орталық шығыс Еуропа мемлекеттерінде 147%, ал Ресейде 43,3% түскені белгіленді. 1993-2004 жылдар аралығында шетелдік инвестициялық ағымының Қазақстан экономикасына бағытталған комулятивті ағымы $ 34 млрд. құрады, оның көп бөлігі мұнай-газ секторынан келеді. $ 18,9 млрд. немесе жалпы көлемі 55,1%.
Әлемдік көлемде макроэкономикалық параметрлерге қарамастан, қазақстанда перспективті дамуы үшін ірі потенциалдар бар, яғни ол табиғи ресурсқа бай. Қазіргі кезде 500 орында 1225 минералды шикізат түрі барын айтуы жеткілікті. Республика осы түрлері бойынша әлемдегі позицияда жетекші орын алады. Қазақстан мырыш, вольфрам және бариттен әлемде бірінші орын алады, ал күміс, қорғасын, хромнан екінші мыстан, марганец,флюориттан үшінші, малибденнен төртінші орындар алып, алтын бойынша бірінші ондыққа кіреді.
Біздің мемлекет әлемде темір рудасы бойынша 8% құрайды, ураннан шамамен 25%-ын құрайды. әлемде мұнайды барлау бойынша Қазақстан 13-ші орынға ие. 2003 жылдың басында мұнай және газ барлау бойынша 4,6 млрд тонна құрады, оның ішінде газ 331,5 млн. тонна құрайды. Каспийдегі мұнай 1,6 млрд –қа бағаланады, ол «қара алтының» 38% құрайды.
Табиғи газ 3 трлн шаршы метрге тең. 1995-2004 жылдары ішкі сауда көлемі 3,6 есеге өсіп, 2004 жылы 32877,5 млн. АҚШ долларын құрады. 1999 жылдан кейің экспорт операциясының өсу қарқыны 10%, ал 2000 жылы 50%, 2004 жылы 56% өсті. Ішкі сауда өсімі экспорт көлеміінң ұлғаюы секілді, импорт операцисынада ықпалын тигізді. Сыртқы сауда географиясы өндірістің әртүрлілігінің кеңеюі (диверсифицированность), яғни тәуелсіздің жылдарында ТМД-ны қосты. 2004 жылы Қазақстандағы сауда құрлымындағы бірінші орынға Еуропалық одақ, Ресей, Швейцария және Қытай шықты. Қазақстан Республикасындағы мекемелер әлемдегі 171 мемлекеттер сауда серіктестіктер бар. өткен жылдарда экспорт және импорт географиялық құрлымында өзгерістер болып, ТМД және басқа да мемлекеттер арасында проценттер өзгерді. 2004 жылы Қазақстанның ішкі сауда айналымы ТМД мемлекетірмен 10 215,1 млн АҚШ долларын құрап, 2003 жылымен салыстырғанда 48%-ға өсті, оның ішінде экспорт $ 4097,2 млн., импорт $ 6117,9 млн. құрады. әлемдегі басқа мемлекеттермен сыртқы сауда айналымы 22662,4 млн құрап, 2003 жылмен салыстырғанда 57% өсті, ал экспорт $ 15999,0 млн.құрап 61% өсті, импорт $6663,4 млн.құрап, 49% өсті.
Шикізат тауар экспортын тауарлы құрлымының көбісін алып отыр. мен металлдар тауардың негізгі топтарын құрап отыр, сонда да осы тауарлардың салыстырмалы салмағы өзгерді. Өткен жылдармен салыстырғанда ұлғайып, металл өнімдері азаюда. 2004 жылы 2003 жылмен салыстырғанда азық-түлік тауарларының салыстырмалы салмағы 2% және шикізат өнімі мен металл өніміінң үлесі 1% қысқарып, минералды өнімдер 4% көбейді. Азық-түлік тауарларының өсу көлеміне қарамастан, бидай, арпа жіне еттердің жеткізілу операциясы экспорт қорытындысы бойынша түсті. Металл өнеркәсіп өнімдерін өткен жылдармен салыстырғанда 48%-ға өсті.
Қазақстан өнімінің басты сатып алушылар Швейцария (18,7%), Италия (15,5%), Ресей (14,1%), Қытай (9,8%), Франция (7,3%), Виргин аралдары (3,8%), Иран (3,5%), Нидерланд (2,3%), Израиль және Португалия (1,6%), , Испания, АҚШ және Украина (1,4%) тен алады. ТМД мемлекеттері үшін экспорттың жалпы көлемі 20,4% құрайды. 2003 жылмен салыстырғанда ТМД мемлекеттеріндегі экспорт 38% өсіп, 4097, $ 2 млн. құрады.
Осы аралықта Қазақстандық өнім, түгел ТМД мемлекеттерінде өсті. Әлемдегі басқа мемлекеттердің жалпы экспорт көлемі 79,6% үлесін құрады. Қазақстан экспортының көлемін Еуропа мемлекеттері құрайды, олардың салыстырмалы салмағы 54,6% құрайды, оның 34,8% Еуропа Одағына әкеледі.
Еуропа мемлекеттерінің арасында Қазақстан экспортының негізгі тұтынушылары Швейцария, Италия, Франция, Нидерланд, Португалия, Ұлыбритания және Германия болып табылады. 2003 жылмен салыстырғанда Еуропа мемлекеттерінің жалпы экспорты 2,6% өсті. Азия аймағындағы мемлекеттерге Қазақстандық өнімді жеткізу көлемі 31% өсті. Қытай Республикасының салыстырмалы салмағы аймақтағы жоғары болып қала береді. Америка елдеріне Қазақстан экспорты 2 есеге қысқарды.
Импорт Экспорттың тауарлық құрлымын машина, құрал-жабдықтар, транспрот, химиялық өнімдер және осы салаға байланысты өнісдер, металл өнімін өндіру үшін шикізат жатады. Соңғы жылдарда минералды өнімдерді экспорттау үлесі ұлғаюда. Сол сияқты, металл өнеркәсібінің салыстырмалы салмағы белгіленуде. Экспорттың көбеюі физикалық жеткізудің көлемі секілді, көрсеткіштің тұратындығына байланысты көбеюде. Тауарлардың негізгі топтары бойынша көлем деңгейі өсті, олар: мәшине, құрал, транспорт, құбырлар және аппараттар.
, , өнімі бойынша импорттың түсу деңгейі байқалуда. Импорт өнімін негізгі жеткізушілері: Ресей, Германия, Қытай, Украина, АҚШ, Италия, Жапония, Түркия, Франция, Ұлыбритания, Корея, Өзбекстан, Нидерланд болып табылады. ТМД мемлекеттері Қазақстандық нарықта өнімді импорттаушы болып табылады. Еуропа мемлекетіндегі импорттың жалпы 28,9% түсуінен 50% әртүрлі мəшине түрлерін әкелуден, Германия және Италиядан әкелінетін бөлшек құралдардан, жеңіл автокөліктер, Италия жиһазынан өсті.
Азия импортының өсуіне , , Қытай және , Қытай және Түркияның аллюминий заттары әсерін тигізді. 2003 жылмен салыстырғанда АҚШ – тің импорты 30 % өсті. Тауардың негізгі бөлігі АҚШ-тан түседі.
Қазақстанның ТМД шеңберіндегі ынтымақтастығы
ТМД мемлекеттерімен қатынастың дамуы, соның ішінде көпжақты интеграциялы өзара әрекет – Қазақстан Республикасы сыртқы саясатының ең маңызды бағыттарының бірі. ТМД шеңберіндегі көпжақты ынтымақтастықтың қазақстандық әдістемесінің негізінде тығыз интергациясы астасып жатқан елдердің шағын тобын қалыптастыру мүмкіндігінен туындайтын қарқыны әрқилы интеграция тұжырымдамасы жатыр.
Қазақстан Достастық кеңістігіндегі субаймақтық бірлестіктер әрекетінің ашық түрде жүргізілуін, ал олардың мақсаттары мен практикалық әрекеттері ТМД дамуының ортақ арнасында ұштасуын қолдайды. Достастыққа көпжақты өзара әрекеттестіктің түрлі салаларына мемлекеттердің іріктеліп қатысуы тән, яғни, мүдделік білдіретін тараптар форматында жүзеге асады.
ТМД органдарының шешімдерінің күші тек оларды қабылдауға қатысқан мемлекеттер үшін ғана таралады. ТМД әрекетінің тиімділігін арттыру, құрылымын жетілдіру мақсатында Қазақстан тарапының бастамашылық етуімен шын мәнінде ынтымақтастықтың барлық бағытын қамтитын ТМД-ны одан әрі даму тұжырымдамасы мен оны жүзеге асу жөніндегі іс-шаралар жоспары әзірленіп, ол 2007 жылғы қазанда Душанбеде мақұлданды.
Олардың негізінде ТМД-ның 2020 жылға дейінгі Экономикалық дамуы стратегиясы әзірленіп, қабылданды. Еркін сауда аймағын құру, сауда, , электр энергетикасы және т.б. нарықтарды қалыптастыру жұмыстарын аяқтау жоспарлануда. Саяси, гуманитарлық, көлік, қауіпсіздік және көші-қон салаларында өзара әрекеттестік жалғасуда.
Аталған Жоспарда бірлестік әрекетін жетілдіру жөніндегі нақты шаралар тізбесі көрініс тапқан. Атап айтқанда, осы құжатқа сәйкес 2008 жылғы қазанда ТМД-да төрағалық ету туралы, Ұлттық үйлестірушілер туралы ережелер қабылданды. Достастықтың салалық органдарын оңтайландыру бойынша жұмыс жүргізілуде, ТМД Жарғысына өзгерістер мен толықтырулар енгізу, ТМД-ның Жоғарғы органдарындағы рәсімдеудің жаңа ережесін қабылдау жоспарлануда.
«Бір жыл- бір тақырып» формуласы бойынша жұмыс принципін ескере отырып, 2007 жылы келісілген көші-қон саясаты жөніндегі ұсыныстарды дайындауға арналса (2007 жылғы 5 қазанда Душанбеде тиісті Декларация қабылданды), 2008 жыл келісілген көлік саясаты саласындағы ынтымақтастық жөнінде ұсыныстар дайындау жылы, ал 2009 жыл – энергетика саласындағы ынтымақтастық жылы.
ТМД елдерінің тілдері
ТМД жеріндегі халықтар сөйлейтін тілдер. ТМД-да тұрушы негізгі халықтардың тілдері 130-ға жуық. Ол тілдерде сейлейтін кейбір халықтардың ТМД-дан тыс жерлерде өз мемлекеті бар. ТМД елдерінің тілдері шығу тегі, типологиясы, сөйлеушілердің саны, жазу дәстүрі жағынан бір-бірінен ерекше. ТМД елдерінің тілдері шығу тегі (генетикалық туыстығы) жағынан мынадай топтар мен семьялардан тұрады:
- Үнді-Еуропа тілдері, оған:
- армян тілі;
- — беларусь, орыс, украин тілдері;
- герман тілдері — ;
- иран тілдері — белудж тілі, Памирдегі шығыс-иран тілі, күрт, осетин, тәжік, талыш, тат, ягноб тілдері, памир тілдері;
- жаңа үнді тілдері — сыған тілі;
- роман тілдері — молдова тілі кіреді.
- , оған:
- абхаз-əдігей тілдері — абазы, абхаз, əдігей, қабарды-шеркеш тілдері;
- Картвел тілдері — грузин, зан, сван тілдері;
- дағыстан тілдері — авар, андий тілдері; лезгин тілдері; цез тілдері;
- нах тілдері — бацбий, ингуш, шешен тілдері кіреді.
- , оған дүнген тілі кіреді.
- Моңғол тілдері, оған: бурят, қалмақ тілдері кіреді.
Дереккөздер
- «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том
- Қаржы-экономика сөздігі. — Алматы: ҚР Білім және ғылым министрлігінің Экономика институты, «Зияткер» ЖШС, 2007. ISBN 978-601-215-003-2
Сыртқы сілтемелер
- ТМД Атқару комитетінің ресми торабы (орысша)
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
 | Бұл — экономика бойынша мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Tәuelsiz Memleketter Dostastygy TMD orys Sodruzhestvo Nezavisimyh Gosudarstv SNG ydyragan KSRO ornyna 1991 zh 21 zheltoksanda kurylgan halykaralyk ujym Tәuelsiz Memleketter Dostastygy TMD orys Sodruzhestvo Nezavisimyh Gosudarstv Mүsheleri bakylaushylarMүshelik Әzerbajzhan Armeniya Belarus Қazakstan Қyrgyzstan Moldova Resej Tәzhikstan ӨzbekstanShtab pәter Belarus Minsk Resej Mәskeu Resej Sankt PeterburgҰjym tүri Halykaralyk ujymBasshylaryResmi tili Orys tili zhumys tili Toraga Memleket basshylary kenesiVladimir PutinTurakty okilder kenesiAndrej ShvedovZhauapty hatshyToraga el ResejҚuryluyҚuryluynyn resmi datasy1991 zhyl 8 zheltoksancis minsk byTәuelsiz Memleketter Dostastygy Ortakkorda TMD ulttyktan zhogary ujym bolyp tabylmajdy zhәne oz kyzmetin erikti negizde onyn mүshelerinin kelisimimen zhүzege asyrady Tarihi sholu1991 zh zheltoksannyn 8 inde Minskide Belovezh Resej Belarus zhәne Ukraina basshylary kezdesip 1922 zh KSRO kuryluy turaly Kelisimi isten zhojylgandygy zhәne TMD kurylgandygy turaly kelisimge kol kojdy 1991 zh zheltoksannnyn 13 inde Orta Aziya men Қazakstan basshylary Ashhabadta kezdesip Belovezh kelisimin koldajtyndyktaryn mәlimdedi 1991 zh zheltoksannnyn 20 ynda Әzirbajzhan Armeniya Belarus Қazakstan Қyrgyzstan Moldova Resej Tәzhikstan Tүrikmenstan Өzbekstan basshylary Almatyda 21 zheltoksanda TMD ny kuru turaly Kelisim hattamasyna kol kojdy Kezdesuge katysushylar ishki zhәne syrtky sayasattyn әrtүrli salalarynda yntymaktastykka bejildiligin rastajtyn buryngy KSR Odagynyn halykaralyk mindettemelerin oryndauga kepildik zhariyalajtyn Almaty Deklaraciyasyn kabyldady 1993 zhylgy zheltoksanda Dostastykka Gruziya kosyldy al 2009 zhylgy 18 tamyzda atalgan birlestikten shykty Tүrikmenstan TMD nyn kauymdastyrylgan mүshesi bolyp tabylady Tәuelsiz Memleketter Dostastygy memleket bolyp tabylmajdy zhәne ultүstilik okilettikke ie emes Ol ozinin barlyk mүshelerinin egemendi tendigine negizdelgen zhәne 1993 zhylgy 22 kantardagy Zharlygy bojynsha is әreket zhasajdy Dostastyktyn mүshe memleketteri halykaralyk kukyktyn derbes zhәne tenkukykty subektileri bolyp tabylady ҚurylymyMemleketter basshylarynyn kenesi Үkimetter basshylarynyn kenesi Syrtky ister ministrlerinin kenesi Ekonomikalyk kenesi Қorganys ministrlerinin kenesi Shekaralyk әsker basshylarynyn kenesi TMD Ekonomikalyk soty TMD ga katysushy memleketterdin parlamentaralyk assambleyasy Dostastyktyn zhargylyk zhәne baska da organdarynyn zhanyndagy TMD ga katysushy memleketterdin Turakty okiletti okilderi TMD Ekonomikalyk kenesi zhanyndagy Ekonomikalyk mәseleler zhonindegi komissiyasyndagy Dostastyk memleketterinin turakty Өkiletti okilderi TMD nyn Atkarushy komiteti TMD nyn Қazakstanga әseriTәuelsiz Memleketter Dostastygyn TMD kuru turaly kelisimge kol koyu 1991 zhylgy 8 zheltoksan Tәuelsiz Memleket Dostastygy 1991 zhyly kuryldy Dostastyktyn kuryluy tәuelsiz memleketterdin bir memleketten orkenietti formaga otuin kamtamasyzdandyryp olardyn arasynda tolyk egemendi memleket zhәne halykaralyk kukyk principinin negizinde zhana katynasty kuruga komektesti Mundaj memleketterdin kenesinde respublikalar arasynda enbek bolinisi kolajly yagni olardyn әrkajsysy onim tүrlerin olarga kolajly zhagdajda ondiru үshin Belgili salada arnajy ajmaktar arkyly onimdi ornalastyru kogamdyk enbek үnemdi bolady Bul TMD elderinde zhaksy otkizilip otyr TMD ga kirip otyrgan әrbir memleket oz bagyty bojynsha mashyktanuda Қazakstannyn zhana tarihy 15 zhyl shamasymen esepteledi Bir kenestik uakyt kezinde respublikanyn ekonomikasy halyk sharuashylygynyn kesheni berilip otyrgan mәtinde karalsa al endi Қazakstannyn orny men rolin zhaһandyk ekonomikada tolygymen ajta alamyz Әlemdik ekonomikanyn koncenraciyasynyn kolemi kelesi parametrmerge shagylysady Әlemdegi ishki onimnin ZhIӨ nin kopten bir boligi 29 damygan memleketke katysty 54 6 onyn ishinde үlken 7 ke 43 0 kiredi AҚSh 20 9 12 memleket kiredi Evroodak 15 3 kiredi Әlemdegi 146 memleketten kurajtyn zhana kurushy naryk pen damushy memleketke әlemdik ZhIӨ nin 7 2 kurajdy onyn ishinde 3 8 TMD nyn 12 memleketi kiredi Қazirgi uakytta Қazakstan әlemdik ZhIӨ de 0 1 kurajdy Sonda da 1995 zhyldan bastap 1 75 ke osti 1999 zhyly osy korsetkish ajkyn tomendedi yagni ol 2 faktorga bajlanysty Birinshiden 1997 1998 zhylygy Aziya Resej karzhy dagdarysynyn saldarynan Ekinshiden 1999 zhyldyn sәuir ajynda respublikada otken ulttyk valyutalyk devalvaciyasy Al 2000 zhyldan bastap Қazakstan әlemdik ZhIӨ mi turakty osude Birakta osu karkyny bojynsha Қazakstandy әlemdegi koptegen memleketter ozuda Tasmaldau ekonomikasynyn osu dinamikasynyn salystyrmaly analizinin korsetkishi bojynsha 1999 zhyldan bastap Ortalyk zhәne Shygys Europa memleketteri men salystyrganda Қazakstannyn ZhIӨ nin arkyny ozgeris tabuda 90 zhyldarmen salystyrganda songy zhyldary Қazakstandagy ZhIӨ nin osui iri munaj eksportynyn tүsuine bajlanysty komirsutegi shikizaty negizi kajnar kozi bolyp esepteletin memleketterde ekonomika dinamikasynyn osiui eksportyk kiriste enegetika tauary emes memlekettermen salystyrganda tomen TMD nyn zhiyrma zhyldygyna oraj shygarylgan poshta markasy Әlemdik tauar zhәne kyzmet eksporty damygan memleketterde 71 8 kurajdy onyn ishinde osy korsetkishtin 42 3 әlemdegi 7 zhetekshi memlekettin үlesine kiredi әlemdengi tauarlar men kyzmet eksportynyn 21 2 damushy memleketterge katysty tranzittik ekonomika memleketterinin үlesine 7 onyn ishinde TMD memleketterine 2 7 kiredi Қazirgi Қazakstannyn әlemdik sharuashylykpen birigiuin syrtky sauda manyzdy bolyp otyr Songy 10 zhylda Қazakstannyn tauar eksporty men kyzmeti 2 esege artty Bul 3 faktormen tүsindiriledi Birinshiden shetel investiciyasynyn agymynyn kolemine kolajly investiciyalyk klimat kuru ykpalyn tigizdi onyn үlesi memlekettegi munaj shygaru salasynyn damuyna bagyttalady Өz kezeginde bul gaz zhәne munaj alu osimin shakyrdy Ekinshiden әlemdik naryktagy komirsuteginin shikazytynyn kolajly konyunkurasy Respublikadagy eksport potencialynyn osuine ykpalyn tigizdi Үshinshiden songy on zhylda Қazakstandyk tauar zhәne kyzmet eksportynyn үlesi әlemdik saudanyn karkyndy damuymen salystyrganda osti Қazakstandagy tauar eksportynyn osui әlemdegi baska memlekettermen salystyrganda zhogary Osy on zhylda tauar eksporty 3 8 esege al import 3 3 esesge osti Қazakstannyn tauar eksportynyn zhogary karkyndy osui songy 3 zhylda bilindi Қazakstannyn әlemdik ekonomikadagy integraciyasynyn birigui kolemin shetel investiciyasy agymyndagy zhakyndyk zhәne ajmaktyk geografiyany okuy negizinde zhobalau kerek Respublikadagy ekonomikalyk reformalar negizigi bagyttarynyn biri investiciyalyk sayasattyn tartymdylygy bolyp kala beredi yagni ol zhergilikti zhәne shetel investiciyalary үshin kolajly zhagdaj tugyzady Қazakstandagy investiciyalyk zhagdaj tranzittik memleketter arasynda tartymdy bolyp otyr TMD ga katysushy memleketterdin korganys ministrlerinin kenesi Bul respublikamyz TMD memleketterinin arasynda investiciyalyk dengejde kredittik rejtingini birinshi bolyp aluymen rastalady Қazakstan potencialdyk investorlar үshin ekonomikanyn tartymdylygy sayasi zhүjenin turaktylygy zhәne karzhy resurstary arkyly TMD dagy kalgan memleketterdin aldynda kele zhatyr Қazakstan tranzittik ekonomika memlekettirinin arasynda shetel investiciyasynyn tura agymy PII kolemi bojynsha zhetekshi oryndardyn birine ie Zhaһandyk kolemi bojynsha Қazakstannyn shetel investiciyasynyn tura agymyna үlesi zhyldan zhylga osu үstinde 1999 2000 zhyldary respublikadagy sheteldik investiciyanyn tura agymynyn salmagy әlemdik kolemde tomendedi birakta bul korsetkish tez arada ozgerdi Songy 3 zhylda zhaoandyk agymdagy Қazakstannyn sheteldin invetsiciyasynyn tura agymy 0 35 dengejinde tur bul korsetkishtin maksimaldy magynasy zhagdajy 2000 zhyldan belgilendi Erezhe bojynsha investiciyalyk klimat kolajly Kejin ishki sekildi investiciyasynyn kolemi osedi TMD Parlamentaralyk Assambleyasy Sheteldegidej olardyn ondirisi memlekettegi ekonomikanyn karkyndy osui koldaudy sheshedi Қazakstan songy 9 zhylda әlemdegi koptegen memleketter men ajmaktardyn sheteldik investiciyasynyn agym dinamikanyn tartymy bojynsha anyktady 2003 zhyly 1995 zhylmen salystyrganda osu 214 5 osti Damushy memleketterde bul korsetkish 178 2 ke ten al damushylarda ol 153 8 ortalyk shygys Europa memleketterinde 147 al Resejde 43 3 tүskeni belgilendi 1993 2004 zhyldar aralygynda sheteldik investiciyalyk agymynyn Қazakstan ekonomikasyna bagyttalgan komulyativti agymy 34 mlrd kurady onyn kop boligi munaj gaz sektorynan keledi 18 9 mlrd nemese zhalpy kolemi 55 1 Әlemdik kolemde makroekonomikalyk parametrlerge karamastan kazakstanda perspektivti damuy үshin iri potencialdar bar yagni ol tabigi resurska baj Қazirgi kezde 500 orynda 1225 mineraldy shikizat tүri baryn ajtuy zhetkilikti Respublika osy tүrleri bojynsha әlemdegi poziciyada zhetekshi oryn alady Қazakstan myrysh volfram zhәne baritten әlemde birinshi oryn alady al kүmis korgasyn hromnan ekinshi mystan marganec flyuorittan үshinshi malibdennen tortinshi oryndar alyp altyn bojynsha birinshi ondykka kiredi Tәuelsiz Memleketter Dostastygyna katysushy memleketter basshylary kenesinin otyrysy bastalar aldynda Sochi Resej Bizdin memleket әlemde temir rudasy bojynsha 8 kurajdy urannan shamamen 25 yn kurajdy әlemde munajdy barlau bojynsha Қazakstan 13 shi orynga ie 2003 zhyldyn basynda munaj zhәne gaz barlau bojynsha 4 6 mlrd tonna kurady onyn ishinde gaz 331 5 mln tonna kurajdy Kaspijdegi munaj 1 6 mlrd ka bagalanady ol kara altynyn 38 kurajdy Tabigi gaz 3 trln sharshy metrge ten 1995 2004 zhyldary ishki sauda kolemi 3 6 esege osip 2004 zhyly 32877 5 mln AҚSh dollaryn kurady 1999 zhyldan kejin eksport operaciyasynyn osu karkyny 10 al 2000 zhyly 50 2004 zhyly 56 osti Ishki sauda osimi eksport kolemiinn ulgayuy sekildi import operacisynada ykpalyn tigizdi Syrtky sauda geografiyasy ondiristin әrtүrliliginin keneyui diversificirovannost yagni tәuelsizdin zhyldarynda TMD ny kosty 2004 zhyly Қazakstandagy sauda kurlymyndagy birinshi orynga Europalyk odak Resej Shvejcariya zhәne Қytaj shykty Қazakstan Respublikasyndagy mekemeler әlemdegi 171 memleketter sauda seriktestikter bar otken zhyldarda eksport zhәne import geografiyalyk kurlymynda ozgerister bolyp TMD zhәne baska da memleketter arasynda procentter ozgerdi 2004 zhyly Қazakstannyn ishki sauda ajnalymy TMD memleketirmen 10 215 1 mln AҚSh dollaryn kurap 2003 zhylymen salystyrganda 48 ga osti onyn ishinde eksport 4097 2 mln import 6117 9 mln kurady әlemdegi baska memlekettermen syrtky sauda ajnalymy 22662 4 mln kurap 2003 zhylmen salystyrganda 57 osti al eksport 15999 0 mln kurap 61 osti import 6663 4 mln kurap 49 osti Shikizat tauar eksportyn tauarly kurlymynyn kobisin alyp otyr men metalldar tauardyn negizgi toptaryn kurap otyr sonda da osy tauarlardyn salystyrmaly salmagy ozgerdi Өtken zhyldarmen salystyrganda ulgajyp metall onimderi azayuda 2004 zhyly 2003 zhylmen salystyrganda azyk tүlik tauarlarynyn salystyrmaly salmagy 2 zhәne shikizat onimi men metall onimiinn үlesi 1 kyskaryp mineraldy onimder 4 kobejdi Azyk tүlik tauarlarynyn osu kolemine karamastan bidaj arpa zhine etterdin zhetkizilu operaciyasy eksport korytyndysy bojynsha tүsti Metall onerkәsip onimderin otken zhyldarmen salystyrganda 48 ga osti Қazakstan oniminin basty satyp alushylar Shvejcariya 18 7 Italiya 15 5 Resej 14 1 Қytaj 9 8 Franciya 7 3 Virgin araldary 3 8 Iran 3 5 Niderland 2 3 Izrail zhәne Portugaliya 1 6 Ispaniya AҚSh zhәne Ukraina 1 4 ten alady TMD memleketteri үshin eksporttyn zhalpy kolemi 20 4 kurajdy 2003 zhylmen salystyrganda TMD memleketterindegi eksport 38 osip 4097 2 mln kurady Osy aralykta Қazakstandyk onim tүgel TMD memleketterinde osti Әlemdegi baska memleketterdin zhalpy eksport kolemi 79 6 үlesin kurady Қazakstan eksportynyn kolemin Europa memleketteri kurajdy olardyn salystyrmaly salmagy 54 6 kurajdy onyn 34 8 Europa Odagyna әkeledi Europa memleketterinin arasynda Қazakstan eksportynyn negizgi tutynushylary Shvejcariya Italiya Franciya Niderland Portugaliya Ұlybritaniya zhәne Germaniya bolyp tabylady 2003 zhylmen salystyrganda Europa memleketterinin zhalpy eksporty 2 6 osti Aziya ajmagyndagy memleketterge Қazakstandyk onimdi zhetkizu kolemi 31 osti Қytaj Respublikasynyn salystyrmaly salmagy ajmaktagy zhogary bolyp kala beredi Amerika elderine Қazakstan eksporty 2 esege kyskardy Import Eksporttyn tauarlyk kurlymyn mashina kural zhabdyktar transprot himiyalyk onimder zhәne osy salaga bajlanysty onisder metall onimin ondiru үshin shikizat zhatady Songy zhyldarda mineraldy onimderdi eksporttau үlesi ulgayuda Sol siyakty metall onerkәsibinin salystyrmaly salmagy belgilenude Eksporttyn kobeyui fizikalyk zhetkizudin kolemi sekildi korsetkishtin turatyndygyna bajlanysty kobeyude Tauarlardyn negizgi toptary bojynsha kolem dengeji osti olar mәshine kural transport kubyrlar zhәne apparattar onimi bojynsha importtyn tүsu dengeji bajkaluda Import onimin negizgi zhetkizushileri Resej Germaniya Қytaj Ukraina AҚSh Italiya Zhaponiya Tүrkiya Franciya Ұlybritaniya Koreya Өzbekstan Niderland bolyp tabylady TMD memleketteri Қazakstandyk narykta onimdi importtaushy bolyp tabylady Europa memleketindegi importtyn zhalpy 28 9 tүsuinen 50 әrtүrli meshine tүrlerin әkeluden Germaniya zhәne Italiyadan әkelinetin bolshek kuraldardan zhenil avtokolikter Italiya zhiһazynan osti Aziya importynyn osuine Қytaj zhәne Қytaj zhәne Tүrkiyanyn allyuminij zattary әserin tigizdi 2003 zhylmen salystyrganda AҚSh tin importy 30 osti Tauardyn negizgi boligi AҚSh tan tүsedi Қazakstannyn TMD shenberindegi yntymaktastygyTMD memleketterimen katynastyn damuy sonyn ishinde kopzhakty integraciyaly ozara әreket Қazakstan Respublikasy syrtky sayasatynyn en manyzdy bagyttarynyn biri TMD shenberindegi kopzhakty yntymaktastyktyn kazakstandyk әdistemesinin negizinde tygyz intergaciyasy astasyp zhatkan elderdin shagyn tobyn kalyptastyru mүmkindiginen tuyndajtyn karkyny әrkily integraciya tuzhyrymdamasy zhatyr Қazakstan Dostastyk kenistigindegi subajmaktyk birlestikter әreketinin ashyk tүrde zhүrgiziluin al olardyn maksattary men praktikalyk әreketteri TMD damuynyn ortak arnasynda ushtasuyn koldajdy Dostastykka kopzhakty ozara әrekettestiktin tүrli salalaryna memleketterdin iriktelip katysuy tәn yagni mүddelik bildiretin taraptar formatynda zhүzege asady TMD organdarynyn sheshimderinin kүshi tek olardy kabyldauga katyskan memleketter үshin gana taralady TMD әreketinin tiimdiligin arttyru kurylymyn zhetildiru maksatynda Қazakstan tarapynyn bastamashylyk etuimen shyn mәninde yntymaktastyktyn barlyk bagytyn kamtityn TMD ny odan әri damu tuzhyrymdamasy men ony zhүzege asu zhonindegi is sharalar zhospary әzirlenip ol 2007 zhylgy kazanda Dushanbede makuldandy Olardyn negizinde TMD nyn 2020 zhylga dejingi Ekonomikalyk damuy strategiyasy әzirlenip kabyldandy Erkin sauda ajmagyn kuru sauda elektr energetikasy zhәne t b naryktardy kalyptastyru zhumystaryn ayaktau zhosparlanuda Sayasi gumanitarlyk kolik kauipsizdik zhәne koshi kon salalarynda ozara әrekettestik zhalgasuda Atalgan Zhosparda birlestik әreketin zhetildiru zhonindegi nakty sharalar tizbesi korinis tapkan Atap ajtkanda osy kuzhatka sәjkes 2008 zhylgy kazanda TMD da toragalyk etu turaly Ұlttyk үjlestirushiler turaly erezheler kabyldandy Dostastyktyn salalyk organdaryn ontajlandyru bojynsha zhumys zhүrgizilude TMD Zhargysyna ozgerister men tolyktyrular engizu TMD nyn Zhogargy organdaryndagy rәsimdeudin zhana erezhesin kabyldau zhosparlanuda Bir zhyl bir takyryp formulasy bojynsha zhumys principin eskere otyryp 2007 zhyly kelisilgen koshi kon sayasaty zhonindegi usynystardy dajyndauga arnalsa 2007 zhylgy 5 kazanda Dushanbede tiisti Deklaraciya kabyldandy 2008 zhyl kelisilgen kolik sayasaty salasyndagy yntymaktastyk zhoninde usynystar dajyndau zhyly al 2009 zhyl energetika salasyndagy yntymaktastyk zhyly TMD elderinin tilderiTMD zherindegi halyktar sojlejtin tilder TMD da turushy negizgi halyktardyn tilderi 130 ga zhuyk Ol tilderde sejlejtin kejbir halyktardyn TMD dan tys zherlerde oz memleketi bar TMD elderinin tilderi shygu tegi tipologiyasy sojleushilerdin sany zhazu dәstүri zhagynan bir birinen erekshe TMD elderinin tilderi shygu tegi genetikalyk tuystygy zhagynan mynadaj toptar men semyalardan turady Үndi Europa tilderi ogan armyan tili belarus orys ukrain tilderi german tilderi iran tilderi beludzh tili Pamirdegi shygys iran tili kүrt osetin tәzhik talysh tat yagnob tilderi pamir tilderi zhana үndi tilderi sygan tili roman tilderi moldova tili kiredi ogan abhaz edigej tilderi abazy abhaz edigej kabardy sherkesh tilderi Kartvel tilderi gruzin zan svan tilderi dagystan tilderi avar andij tilderi lezgin tilderi cez tilderi nah tilderi bacbij ingush sheshen tilderi kiredi ogan dүngen tili kiredi Mongol tilderi ogan buryat kalmak tilderi kiredi Derekkozder Қazakstan Ұlttyk encklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 ISBN 5 89800 123 9 VIII tom Қarzhy ekonomika sozdigi Almaty ҚR Bilim zhәne gylym ministrliginin Ekonomika instituty Ziyatker ZhShS 2007 ISBN 978 601 215 003 2Syrtky siltemelerTMD Atkaru komitetinin resmi toraby oryssha Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul ekonomika bojynsha makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz