Мұхтар Омарханұлы Әуезов (28 қыркүйек 1897, Шыңғыстау, Семей облысы, Ресей империясы – 27 маусым 1961, Мәскеу, КСРО) — қазақ жазушысы, қоғам қайраткері, Қазақстан ғылым академиясының тұңғыш академигі (1946), филология ғылымдарының докторы мен профессоры (1946), Қазақ КСР-нің еңбек сіңірген ғылым қайраткері (1957).
Мұхтар Омарханұлы Әуезов | ||||||
Туған күні | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|
Туған жері | , Семей уезі, Семей облысы, Ресей империясы (қазіргі Абай ауданы, Абай облысы, Қазақстан) | |||||
Қайтыс болған күні | ||||||
Қайтыс болған жері | ||||||
Азаматтығы | ||||||
Ұлты | қазақ | |||||
Мансабы | ||||||
Бағыты | социалистік реализм | |||||
Жанры | ||||||
Шығармалардың тілі | ||||||
Марапаттары | | |||||
Сыйлықтары | |
Өмірбаяны
Мұхтар Әуезов 1897 жылғы 28 қыркүйекте, Семей өңірінде, қазіргі Абай облысының Абай ауданындағы Бөрілі деген жерде дүниеге келген. Шыққан руы — Қожа.
Мұхтардың атасы Әуез ескіше сауаты бар, араб, парсы, ортаазиялық түркі әдебиетімен таныс болған. Мұхтар бала кезінде атасының үйретуімен арабша хат таниды. Мұхтардың әкесі Омархан да, Әуез де Абай ауылымен іргелес отыратын, құдалы, дос-жар адамдар еді.
4 жасынан бастап әжесі Мұхтарға Абай өлеңдерін жаттатады. 1903 жылы алты жасар Мұхтар Абай ауылына барып, ақынмен кездеседі.
1908 жылы Семейдегі Камалиддин хазірет медресесінде оқып, одан кейін орыс мектебінің дайындық курсына ауысады. 1910 жылы Семей қалалық бес кластық орыс қазына училищесіне оқуға түсіп, соңғы класында оқып жүргенде «Дауыл» атты алғашқы шығармасын жазады.
1915 жылы училищені аяқтап, Семей қалалық мұғалімдер семинариясына түседі. Семинарияда оқып жүріп Шәкәрім Құдайбердіұлының «Жолсыз жаза» дастанының негізінде «Еңлік-Кебек» пьесасын жазып, оны 1917 жылғы маусымда Ойқұдық деген жерде сахнаға шығарады.
Ресейдегі саяси революция Әуезов өміріне үлкен өзгерістер әкеледі. Ол Семейде «Алаш жастары» одағын құрып, түрлі үйірмелердің ашылуына ұйытқы болады. Жүсіпбек Аймауытовпен бірігіп жазған «Қазақтың өзгеше мінездері» аталатын алғашқы мақаласы 1917 жылғы 10 наурызда «Алаш» газетінде басылды.
1918 жылғы 5–13 мамырда Омбы қаласында өткен Жалпы қазақ жастарының құрылтайына қатысып, оның орталық атқару комитетінің мүшесі болып сайланады. Әуезов жазушы Жүсіпбек Аймауытовпен бірлесіп, Семейде «Абай» ғылыми-көпшілік журналын шығаруға қатысады.
1919 жылы семинарияны бітіріп, қоғамдық-саяси жұмысқа араласады. 1919 жылғы желтоқсанның төртінде Семейде большевиктер билігі орнап, Әуезов Семей губревкомының жанынан ашылған қазақ бөлімінің меңгерушісі және «Қазақ тілі» газетінің ресми шығарушысы болып тағайындалады.
1921 жылғы қарашада Қазақ АКСР-і Орталық атқару комитетінің (ОАК) төралқа мүшелігіне сайланып, онда кадр мәселесімен айналысады. Сол жылы «Қорғансыздың күні» әңгімесі «Қызыл Қазақстан» журналының №3–4 сандарында жарияланды.
1922 жылғы күзде Ташкенттегі Орта Азия университетіне тыңдаушы болып оқуға түседі, әрі «Шолпан» және «Сана» журналдарына жұмысқа орналасады. Осы басылымдарда «Қыр суреттері», «Қыр әңгімелері», «Үйлену», «Оқыған азамат», «Кім кінәлі», «Заман еркесі» («Сөніп-жану») әңгімелері жарияланады.
1923 жылғы маусымда Ленинград (қазіргі Санкт-Петербург) мемлекеттік университетінің қоғамдық ғылымдар факультетінің тіл-әдебиет бөліміне оқуға ауысады.
1924–1925 жылы Семейдегі мұғалімдер техникумына оқытушылыққа қалдырылды. Сонда жүріп «Таң» журналын шығарады. Онда «Кінәмшіл бойжеткен», «Қаралы сұлу», «Ескілік көлеңкесінде», «Жуандық» әңгімелері жарияланды. 1925 жылы Ленинградқа қайтып барып, оқуын жалғастырады.
1926 жылғы жаз айында Семейге арнайы ғылыми экспедиция ұйымдастырып, оның материалдары негізінде жазылған «Әдебиет тарихы» монографиясы 1927 жылы кітап болып шығады.
1927 жылғы жазда Жетісу өңіріне сапармен келіп, Ілияс Жансүгіровпен бірге болашақ шығармаларына материал жинайды. Ленинградқа қайтып оралысымен, осы материалдар негізінде «Қараш-Қараш оқиғасы» повесін, «Қилы заман» романын, «Хан Кене» пьесасын жазады.
1928 жылы Орта Азия мемлекеттік университетінің аспирантурасына қабылданды, әрі Қазақ ағарту институтында сабақ берді.
Алаш қозғалысының көсемдерімен бірге 1930 жылғы 16 қыркүйекте тұтқындалып, 1932 жылғы сәуірде үш жылға шартты түрде бас бостандығынан айырылды. Дегенмен, маусым айында түрмеден босатылып, Қазақ педагогика институтының (ҚазПИ-дің) аға оқытушысы болып қызмет істейді. Осы жылдары театр, драматургия, мәдениет пен өнер, әдебиет, фольклор тарихы, орыс әдебиетінің классиктері туралы мақалалары үзбей жарияланып тұрады. Әуезов сценарийі бойынша «Райхан» көркем фильмі (1940) түсіріледі.
1936 жылы Мәскеуде өткен қазақ әдебиеті мен өнерінің онкүндігіне қатысады. Осы жылдары «Абай» романын жазуға кірісіп, оны 1941 жылы бітіреді. «Абай» романының жарық көруі (1942) Қазақстанның мәдени өміріндегі ерекше оқиға болды.
1943 жылы «Абай» романын талқылау үлкен науқанға айналады. 1946 жылы романның екінші кітабын жазып бітіріп, ол 1947 жылы жарық көреді. 1950 жылы роман-эпопеяның «Ақын аға» аталатын үшінші кітабы жарық көреді. 1943 жылғы қыркүйектен бастап Қазақтың мемлекеттік университетінің (ҚазМУ-дің) қазақ әдебиеті кафедрасына профессор болып орналасып, өмірінің соңына дейін сонда дәріс оқыды. 2-дүниежүзілік соғыс жылдарында «Сын сағатта» (1941), «Намыс гвардиясы» (жазушы Әлжаппар Әбішевпен бірігіп, 1942), «Қынаптан қылыш» (1945) пьесалары мен «Абай» операсының либреттосын (1944), «Абай әндері» фильмінің сценарийін (1945) жазады. 1946 жылы Қазақстан Ғылым академиясы құрылғанда, оның толық мүшесі (академик, №1 куәлік) болып сайланады, филология ғылымдарының докторы, профессор атағы берілді.
1951–1954 жылдары Әуезов саяси-идеологиялық тұрғыдан тағы да қыспаққа алынып, 1953 жылғы сәуірде Мәскеуге жасырын аттанып кетуге мәжбүр болады. Мәскеу мемлекеттік университетінде профессор болып орналасып, «КСРО халықтары әдебиетінің тарихы» деген арнайы курс бойынша дәріс берді. 1954 жылы Алматыға қайтып оралып, «Абай жолы» роман-эпопеясын түпкілікті аяқтады.
1955 жылы шет елге сапар шегіп, Германия Демократиялық Республикасы (ГДР) жазушыларының Берлинде өткен съезіне құрметті қонақ ретінде қатысты. Үндістанға 40 күндік сапармен барып қайтады.
1956 жылы КСРО мәдениет қайраткерлері өкілдерінің қатарында Чехословакияда болды. Жазушының 60 жасқа толу мерейтойы Алматыда, Мәскеуде салтанатпен атап өтіледі. Атом және сутек бомбасын сынауға қарсы халықаралық қозғалыстың Жапонияда өткен 3-конференциясына қатысады.
1958 жылы Ташкентте өткен Азия және Африка елдері жазушыларының 1-конференциясын ұйымдастырушылардың бірі болды.
1960 жылы АҚШ-қа барып, 1961 жылы Үндістанға екінші рет сапар шегеді. 1955–1957 жылы алты томдық таңдамалы шығармалары басылып шығады.
Әуезовтің мұраcының аса қомақты бөлігі — ғылыми зерттеулері. Ол қазақ ауыз әдебиетін жинақтап, жүйелеп, қазақ әдебиеті тарихы, Абайдың өмірі мен шығармашылығы, әдебиеттану мен фольклордың теориялық-проблемалық мәселелері жөнінде іргелі еңбектер жазды. Қоғам және мемлекет қайраткері ретінде Әуезов жиырмадан астам шет елдерде болып, адамзат қоғамының дамуы, рухани ынтымақтастық үшін өз көзқарасын білдірді. Әлем халықтары оның «Абай жолы» роман-эпопеясын айрықша құбылыс ретінде таныды.
1961 жылғы 27 маусымда Мәскеу қаласындағы ауруханада қайтыс болды. Алматы қаласында жерленген.
Сол жылы Қазақстан ғылым академиясының Әдебиет және өнер институтына оның есімі берілді, одан кейін жазушы тұрған үйде мұражай-үйі (1963) ашылып, ескерткіштер орнатылды.
Қазақ академиялық драма театры, Алматы, Астана, Семей және басқа қалалар мен облыстардағы аудан, ауыл, көше, мектептер Әуезов есімімен аталады. Мұхтар Әуезовтің туғанына 100 жыл толуына орай 1997 жылы ЮНЕСКО-ның шешімімен, дүниежүзілік деңгейде аталды.
Отбасы
- Әйелдері — Райхан, Кәмила, , Фатима Ғабитова
- Қыздары — , Ләйла
- Балалары — Шоқан, Ернар, Мұрат Әуезов.
Шығармашылығы
«Абай жолы» роман-эпопеясы
«Абай жолы» (тетралогия) — Мұхтар Әуезовтың Абай Құнанбайұлына арналған роман-эпопеясы. «Абай жолы» — қазақтың көркем прозасын классикалық деңгейге көтеріп, әлем әдебиетіне көркемдік қуат әкелген туынды. Әуезов өзінің роман-эпопеясында қазақ халқын, оның ұлттық дәстүрін барлық қырынан энциклопедиялық деңгейде жан-жақты ашып көрсетті. Әуезовтың «Абай жолы роман-эпопеясы әлемдік деңгейде: «XX ғасырдағы ең үздік шығармалардың бірі» (Луи Арагон) деген жоғары баға алды.
Әуезов алғашқыда екі кітаптан тұратын «Абай» (1942, 1947), онан кейін мұның жалғасы болып табылатын «Абай жолы» (бұл да екі кітаптан тұратын; 1952, 1956) романын жазды. Осы төрт томнан тұратын «Абай жолында» қазақ қоғамының алуан түрлі топтары кең қамтылып, сан қырлы тұтас галерея жасалды. Онда қазақ халқының этнографиялық, діни, жалпы мәдени-танымдық дәстүрлері: жаз жайлауға көшу, құдалыққа бару мен той жасау, кісі өлімі мен аза тұту, ас беру, жұт, болыс сайлауы, дауға билік айту, аң аулау мен табиғат көріністері бар. Алғашқы екі кітаптан тұратын «Абай» романы үшін жазушыға КСРО мемлекеттік сыйлығы (1949) беріліп, төрт томдық «Абай жолы» роман-эпопеясы жарық көргеннен кейін ол Лениндік сыйлықтың лауреаты (1959) атанды.
Эпопея дүние жүзі халықтарының бір жүз он алты тіліне аударылған. Ол екі жүз томдық «Әлем әдебиеті кітапханасы» топтамасында екі том болып басылды.
Драмалық шығармалары
Әуезов қаламынан 30-дан аса драмалық шығарма туды. Жеке пьесалардың варианттарын қоссақ, 50-ден асады. Әуезов драматургиясында жанрлық формалардың бәрін қамтыған. Онда трагедия да, комедия да, драма да бар. Әуезов кейбір шығармаларын бірігіп жазған. Олар: Л. Соболев («Абай»), С. Мұқанов («Ақан - Зайра»), Ғ. Мүсірепов («Қынаптан қылыш»), Ә. Тәжібаев («Ақ қайың»), Ә. Әбішев («Намыс гвардиясы»), «Октябрь үшін» (1933) пьесасының материалдары — Жетісу қазақтарының революцияға келуі. Кейіпкерлері — Д. Фурманов, Ж. Бәрібаев. Кітаптың мұқабасында «Мұны жазуға Қ.Байсейітов, Бековтар қатысты» деген сөздер бар. Әуезовті әдебиетке «Еңлік-Кебек» алып келді. Шығарма өзегі — эпостық материал. Әлемдік әдебиеттегі мұндай тәжірибе енімді дәстүрлердің бірі. Әуезовтің «Еңлік-Кебек» атты туындысы 1922 жылы Орынборда басылды. Кейіпкерлері сахна тілімен сөйледі. Автор өзінен бұрынғы мотивтерден алыс кетпеген. Билер сахнасы — көркемдік тамаша табыс. Кемшілік, олқылықтарды ескеріп, Әуезов пьесаны 1943 жылы қайта жазды. Бірнеше көрініс қысқарды. Аса терең, мәнді шығарманың бірі — «Түнгі сарын». Бұл — қазақ драматургиясында реализмнің орныққанын көрсеткен туынды. Мұнда көркемдік шешім ақындық идеалмен тығыз байланысты. Таптық тартыс шығармада жай схема түрінде емес, адам тағдырлары арқылы бейнеленеді. «Түнгі сарын» — қазақ драматургиясында жағымды кейіпкерлер проблемасын шешкен туынды. «Октябрь үшін», «Тартыс» пьесаларында Әуезов реалистік драма жасаудың түрлі-түрлі құралдарын пайдаланған.
1934 жылы сахнаға шыққан «Хан Кене» трагедиясы Әуезовтің азаттық идеясын терең бейнелеген, аса көркем тарихи пьесасы. Мұнда Хан Кененің, Наурызбай батырдың, қазақ, қырғыз билерінің реалистік бейнелері суреттеліп, тарихи шындық пен көркем шындық табиғи бірлік тапқан.
«Қарагөз» 1926 жылы бірінші сыйлық алды. 1930 жылдардағы белгілі әдебиет сыншысы Ғ. Тоғжанов трагедияда ескі көшпелі өмірді мадақтау бар дейді. Ж. Орманбаевтың да бір мақаласында осындай пікірі айтылғанды. Әуезов бұл пьесаға кейін қайта оралып, жаңа нұсқа жасады. 1930 жылдары Әуезов реализмді меңгеруде көп еңбек етті. Әсіресе, драматургияда көптеген ізденістерге барды. 1918 жылы Әуезов тұңғыш рет Абай жайлы мақала жазып, Абай заманы туралы білген, естігендерін қағазға түсірген. Л. Соболевпен бірлесіп жазған «Абай» пьесасы кейінгі эпопея тақырыбының барлауы еді. Онда Абай өмірінің соңғы кезеңдері қамтылған. 1930 жылдардың аяғында Әуезов білімі жөнінен, рухани толысуы жағынан шыңға көтерілді. Ол Абай тақырыбына осындай шақта келеді.
Автор Абайға лайық сөз өрнектерін тапқан. Бұл трагедия қоғамдық мәні бар күрделі жағдайларды көрсетеді. Шығармада тартыс, әрекет бірлігі мықты. Пьесада қақтығыс көп. Осы пьесаның негізінде кейін опера либреттосы, киносценарий жазылды. Трагедияны тұңғыш сахнаға қойған — Асқар Тоқпанов. Абай рөлін Қ.Қуанышбаев ойнады. Драма формасын Әуезов көп байытты. Әуезов фантастикалық пьеса да жазған. Ол — «Дос — Бедел дос». Пьесада «бір адам әр түрлі формацияда өмір сүрсе қандай болар еді» деген сұрауға жауап іздейді. Әуезов драматургиясында қазақ халқы өмірінің сан алуан қырлары үлкен шеберлікпен көрсетілген. Өмірдің терең қабаттарын қопарып, типтік жағдайлардағы характерлерді дәл тауып, олардың өзара қақтығысынан туған үлкен тартыстарды көрсету — Әуезов пьесаларының басты ерекшеліктерінің бірі. Шығармаларға құбылыстың сырт көрінісі, яки адамдар арасындағы ұсақ интригалар емес, әлеуметтік конфликтілер негізгі арна болады. Әуезов — қазақ драматургиясының жаңашылы. Ол дүниежүзілік драматургияның асыл үлгілерін оқып, аудару арқылы шеберлік мектебінен өтті. Мұның үстіне Әуезов пьесаның еуропалық үлгісіне соны ұлттық бояу, нақыш қосты. Қазақтың ежелгі әдебиетіндегі драматургияға жақын үлгілерді (айтыс, беташар, жар-жар, шешендік дауы) жаңашылдықпен пайдалана білді.
Шығармалары
Проза
- Абай жолы (Роман–эпопея)
- Өскен өркен (Аяқталмаған роман)
- Қараш-қараш оқиғасы (Повесть)
- Қилы заман (Повесть)
- Барымта (Әңгіме)
- Бүркітші (Әңгіме)
- Ескілік көлеңкесінде (Әңгіме)
- Жетім (Әңгіме)
- Жуандық (Әңгіме)
- Қаралы сұлу (Әңгіме)
- Қорғансыздың күні (Әңгіме)
- Қыр әңгімелері (Әңгіме)
- Қысқы түн (Әңгіме)
- Көксерек (Әңгіме)
- Кім кінәлі (Әңгіме)
- Кінәмшіл бойжеткен (Әңгіме)
- Оқыған азамат (Әңгіме)
- Сөніп жану (Әңгіме)
- Түнгі ауыл (Әңгіме)
- Үйлену (Әңгіме)
- Асыл нәсілдер (Әңгіме)
- Татьянаның қырдағы әні (Әңгіме)
- Хасеннің құбылыстары (Әңгіме)
Кино
- Райхан (фильм) – 1940
- Абай әндері (фильм) – 1945
- Шыңдағы шынар (фильм) – 1966
- Қараш-Қараш (фильм) – 1969
- Көксерек (фильм) – 1973
- Қаралы сұлу (фильм) – 1982
- Абай (фильм) – 1995
- Трагедия триумфатора (фильм) – 2009
Театр
- Абай (Трагедия)
- Айман (Либретто)
- Айман-Шолпан (Трагедия)
- Ақан-Зайра (Пьеса)
- Бәйбіше, тоқал (Драма)
- Еңлік Кебек (Трагедия)
- Дос-Бедел Дос (Пьеса)
- Қара қыпшақ Қобланды (Пьеса)
- Қарагөз (Трагедия)
- Намыс гвардиясы (Пьеса)
- Октябрь үшін (Пьеса)
- Тартыс (Пьеса)
- Түнгі сарын (Пьеса)
- Тас түлек (Пьеса)
Аудармалары
- Асауға тұсау (У. Шекспирден)
- Отелло (У. Шекспирден)
- Дворян ұясы (И. Тургеневтен)
- Ревизор (Н. Гогольден)
- Любовь Яровая (К. Треневтен)
- Будда (Л. Толстойдан)
- Той тарқар (Л. Толстойдан)
- Ақ қасқа (Д. Лондоннан)
Шығармалар жинағы
- Алты томдық таңдамалы шығармалары. Алматы, 1955–1957.
- Он екі томдық шығармалар жинағы. Алматы, Жазушы баспасы, 1967–1969.
- Собрание сочинений в 5 томах. Москва, Художественная литература, 1973–1975.
- Жиырма томдық шығармалар жинағы. Алматы, Жазушы, 1979–1985.
- Елу томдық толық шығармалар жинағы. Алматы, Ғылым, Жібек жолы баспалары, 1997–2011.
Мұхтар Әуезов атында
|
|
|
Дереккөздер
- Қазақстан жазушылары: Анықтамалық/Құрастырушы: Қамшыгер Саят, Жұмашева Қайырниса - Алматы: «Аң арыс» баспасы, 2009 жыл
- Massaget.kz жастар порталы
- Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005 ISBN 9965-26-095-8
Сыртқы сілтемелер
Ортаққорда бұған қатысты медиа санаты бар: Мұхтар Әуезов |
- Мұхтар Әуезов «Әдебиет порталы» сайтында
- Жазушы туралы қызықты деректер
- Мир Мухтара Ауэзова
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Muhtar Omarhanuly Әuezov 28 kyrkүjek 1897 Shyngystau Semej oblysy Resej imperiyasy 27 mausym 1961 Mәskeu KSRO kazak zhazushysy kogam kajratkeri Қazakstan gylym akademiyasynyn tungysh akademigi 1946 filologiya gylymdarynyn doktory men professory 1946 Қazak KSR nin enbek sinirgen gylym kajratkeri 1957 Muhtar Omarhanuly ӘuezovTugan kүni28 kyrkүjek 1897 1897 09 28 Tugan zheri Semej uezi Semej oblysy Resej imperiyasy kazirgi Abaj audany Abaj oblysy Қazakstan Қajtys bolgan kүni27 mausym 1961 1961 06 27 63 zhas Қajtys bolgan zheriMәskeu KSROAzamattygy Resej imperiyasy KSROҰltykazakMansabyprozaik akyn dramaturg zhazushy zhәne galymBagytysocialistik realizmZhanryromanShygarmalardyn tilikazakshaMarapattary1941 1945 zhzh Ұly Otan sogysyndagy kazhyrly enbegi үshin medaliSyjlyktaryӨmirbayanyMuhtar Әuezov 1897 zhylgy 28 kyrkүjekte Semej onirinde kazirgi Abaj oblysynyn Abaj audanyndagy Borili degen zherde dүniege kelgen Shykkan ruy Қozha Borilidegi Muhtar Әuez dүniege kelgen zhәne turgan үj Muhtardyn atasy Әuez eskishe sauaty bar arab parsy ortaaziyalyk tүrki әdebietimen tanys bolgan Muhtar bala kezinde atasynyn үjretuimen arabsha hat tanidy Muhtardyn әkesi Omarhan da Әuez de Abaj auylymen irgeles otyratyn kudaly dos zhar adamdar edi 4 zhasynan bastap әzhesi Muhtarga Abaj olenderin zhattatady 1903 zhyly alty zhasar Muhtar Abaj auylyna baryp akynmen kezdesedi 1908 zhyly Semejdegi Kamaliddin haziret medresesinde okyp odan kejin orys mektebinin dajyndyk kursyna auysady 1910 zhyly Semej kalalyk bes klastyk orys kazyna uchilishesine okuga tүsip songy klasynda okyp zhүrgende Dauyl atty algashky shygarmasyn zhazady 1915 zhyly uchilisheni ayaktap Semej kalalyk mugalimder seminariyasyna tүsedi Seminariyada okyp zhүrip Shәkәrim Қudajberdiulynyn Zholsyz zhaza dastanynyn negizinde Enlik Kebek pesasyn zhazyp ony 1917 zhylgy mausymda Ojkudyk degen zherde sahnaga shygarady Muhtar Omarhanuly Әuezov kurmetine shygarylgan marka Resejdegi sayasi revolyuciya Әuezov omirine үlken ozgerister әkeledi Ol Semejde Alash zhastary odagyn kuryp tүrli үjirmelerdin ashyluyna ujytky bolady Zhүsipbek Ajmauytovpen birigip zhazgan Қazaktyn ozgeshe minezderi atalatyn algashky makalasy 1917 zhylgy 10 nauryzda Alash gazetinde basyldy 1918 zhylgy 5 13 mamyrda Omby kalasynda otken Zhalpy kazak zhastarynyn kuryltajyna katysyp onyn ortalyk atkaru komitetinin mүshesi bolyp sajlanady Әuezov zhazushy Zhүsipbek Ajmauytovpen birlesip Semejde Abaj gylymi kopshilik zhurnalyn shygaruga katysady 1919 zhyly seminariyany bitirip kogamdyk sayasi zhumyska aralasady 1919 zhylgy zheltoksannyn tortinde Semejde bolshevikter biligi ornap Әuezov Semej gubrevkomynyn zhanynan ashylgan kazak boliminin mengerushisi zhәne Қazak tili gazetinin resmi shygarushysy bolyp tagajyndalady 1921 zhylgy karashada Қazak AKSR i Ortalyk atkaru komitetinin OAK toralka mүsheligine sajlanyp onda kadr mәselesimen ajnalysady Sol zhyly Қorgansyzdyn kүni әngimesi Қyzyl Қazakstan zhurnalynyn 3 4 sandarynda zhariyalandy 1922 zhylgy kүzde Tashkenttegi Orta Aziya universitetine tyndaushy bolyp okuga tүsedi әri Sholpan zhәne Sana zhurnaldaryna zhumyska ornalasady Osy basylymdarda Қyr suretteri Қyr әngimeleri Үjlenu Okygan azamat Kim kinәli Zaman erkesi Sonip zhanu әngimeleri zhariyalanady 1923 zhylgy mausymda Leningrad kazirgi Sankt Peterburg memlekettik universitetinin kogamdyk gylymdar fakultetinin til әdebiet bolimine okuga auysady 1924 1925 zhyly Semejdegi mugalimder tehnikumyna okytushylykka kaldyryldy Sonda zhүrip Tan zhurnalyn shygarady Onda Kinәmshil bojzhetken Қaraly sulu Eskilik kolenkesinde Zhuandyk әngimeleri zhariyalandy 1925 zhyly Leningradka kajtyp baryp okuyn zhalgastyrady Alashtyn birkatar kajratkeri Soldan onga Halel Ғabbasuly Mirzhakyp Dulatuly Ahmet Bajtursynuly Muhtar Әuez otyrgandar Zhүsipbek Ajmauytuly Әlkej Margulan Abdolla Bajtasuly turgandar Қyzylorda 1926 zhyl 1926 zhylgy zhaz ajynda Semejge arnajy gylymi ekspediciya ujymdastyryp onyn materialdary negizinde zhazylgan Әdebiet tarihy monografiyasy 1927 zhyly kitap bolyp shygady 1927 zhylgy zhazda Zhetisu onirine saparmen kelip Iliyas Zhansүgirovpen birge bolashak shygarmalaryna material zhinajdy Leningradka kajtyp oralysymen osy materialdar negizinde Қarash Қarash okigasy povesin Қily zaman romanyn Han Kene pesasyn zhazady 1928 zhyly Orta Aziya memlekettik universitetinin aspiranturasyna kabyldandy әri Қazak agartu institutynda sabak berdi Alash kozgalysynyn kosemderimen birge 1930 zhylgy 16 kyrkүjekte tutkyndalyp 1932 zhylgy sәuirde үsh zhylga shartty tүrde bas bostandygynan ajyryldy Degenmen mausym ajynda tүrmeden bosatylyp Қazak pedagogika institutynyn ҚazPI din aga okytushysy bolyp kyzmet istejdi Osy zhyldary teatr dramaturgiya mәdeniet pen oner әdebiet folklor tarihy orys әdebietinin klassikteri turaly makalalary үzbej zhariyalanyp turady Әuezov scenariji bojynsha Rajhan korkem filmi 1940 tүsiriledi 1936 zhyly Mәskeude otken kazak әdebieti men onerinin onkүndigine katysady Osy zhyldary Abaj romanyn zhazuga kirisip ony 1941 zhyly bitiredi Abaj romanynyn zharyk korui 1942 Қazakstannyn mәdeni omirindegi erekshe okiga boldy 1943 zhyly Abaj romanyn talkylau үlken naukanga ajnalady 1946 zhyly romannyn ekinshi kitabyn zhazyp bitirip ol 1947 zhyly zharyk koredi 1950 zhyly roman epopeyanyn Akyn aga atalatyn үshinshi kitaby zharyk koredi 1943 zhylgy kyrkүjekten bastap Қazaktyn memlekettik universitetinin ҚazMU din kazak әdebieti kafedrasyna professor bolyp ornalasyp omirinin sonyna dejin sonda dәris okydy 2 dүniezhүzilik sogys zhyldarynda Syn sagatta 1941 Namys gvardiyasy zhazushy Әlzhappar Әbishevpen birigip 1942 Қynaptan kylysh 1945 pesalary men Abaj operasynyn librettosyn 1944 Abaj әnderi filminin scenarijin 1945 zhazady 1946 zhyly Қazakstan Ғylym akademiyasy kurylganda onyn tolyk mүshesi akademik 1 kuәlik bolyp sajlanady filologiya gylymdarynyn doktory professor atagy berildi 1951 1954 zhyldary Әuezov sayasi ideologiyalyk turgydan tagy da kyspakka alynyp 1953 zhylgy sәuirde Mәskeuge zhasyryn attanyp ketuge mәzhbүr bolady Mәskeu memlekettik universitetinde professor bolyp ornalasyp KSRO halyktary әdebietinin tarihy degen arnajy kurs bojynsha dәris berdi 1954 zhyly Almatyga kajtyp oralyp Abaj zholy roman epopeyasyn tүpkilikti ayaktady 1955 zhyly shet elge sapar shegip Germaniya Demokratiyalyk Respublikasy GDR zhazushylarynyn Berlinde otken sezine kurmetti konak retinde katysty Үndistanga 40 kүndik saparmen baryp kajtady 1956 zhyly KSRO mәdeniet kajratkerleri okilderinin katarynda Chehoslovakiyada boldy Zhazushynyn 60 zhaska tolu merejtojy Almatyda Mәskeude saltanatpen atap otiledi Atom zhәne sutek bombasyn synauga karsy halykaralyk kozgalystyn Zhaponiyada otken 3 konferenciyasyna katysady 1958 zhyly Tashkentte otken Aziya zhәne Afrika elderi zhazushylarynyn 1 konferenciyasyn ujymdastyrushylardyn biri boldy 1960 zhyly AҚSh ka baryp 1961 zhyly Үndistanga ekinshi ret sapar shegedi 1955 1957 zhyly alty tomdyk tandamaly shygarmalary basylyp shygady Әuezovtin muracynyn asa komakty boligi gylymi zertteuleri Ol kazak auyz әdebietin zhinaktap zhүjelep kazak әdebieti tarihy Abajdyn omiri men shygarmashylygy әdebiettanu men folklordyn teoriyalyk problemalyk mәseleleri zhoninde irgeli enbekter zhazdy Қogam zhәne memleket kajratkeri retinde Әuezov zhiyrmadan astam shet elderde bolyp adamzat kogamynyn damuy ruhani yntymaktastyk үshin oz kozkarasyn bildirdi Әlem halyktary onyn Abaj zholy roman epopeyasyn ajryksha kubylys retinde tanydy 1961 zhylgy 27 mausymda Mәskeu kalasyndagy auruhanada kajtys boldy Almaty kalasynda zherlengen Sol zhyly Қazakstan gylym akademiyasynyn Әdebiet zhәne oner institutyna onyn esimi berildi odan kejin zhazushy turgan үjde murazhaj үji 1963 ashylyp eskertkishter ornatyldy Murazhaj үjiMuhtar Әuez atyndagy Қazak Ұlttyk Drama Teatry Almaty Қazak akademiyalyk drama teatry Almaty Astana Semej zhәne baska kalalar men oblystardagy audan auyl koshe mektepter Әuezov esimimen atalady Muhtar Әuezovtin tuganyna 100 zhyl toluyna oraj 1997 zhyly YuNESKO nyn sheshimimen dүniezhүzilik dengejde ataldy Muhtar Әuez bederlengen Қazakstan tiyny 1997 OtbasyӘjelderi Rajhan Kәmila Fatima Ғabitova Қyzdary Lәjla Balalary Shokan Ernar Murat Әuezov Shygarmashylygy M Әuezdin 50 tomdyk tolyk shygarmalar zhinagynyn birkatar tomdary Abaj zholy roman epopeyasy Abaj zholy tetralogiya Muhtar Әuezovtyn Abaj Қunanbajulyna arnalgan roman epopeyasy Abaj zholy kazaktyn korkem prozasyn klassikalyk dengejge koterip әlem әdebietine korkemdik kuat әkelgen tuyndy Әuezov ozinin roman epopeyasynda kazak halkyn onyn ulttyk dәstүrin barlyk kyrynan enciklopediyalyk dengejde zhan zhakty ashyp korsetti Әuezovtyn Abaj zholy roman epopeyasy әlemdik dengejde XX gasyrdagy en үzdik shygarmalardyn biri Lui Aragon degen zhogary baga aldy Әuezov algashkyda eki kitaptan turatyn Abaj 1942 1947 onan kejin munyn zhalgasy bolyp tabylatyn Abaj zholy bul da eki kitaptan turatyn 1952 1956 romanyn zhazdy Osy tort tomnan turatyn Abaj zholynda kazak kogamynyn aluan tүrli toptary ken kamtylyp san kyrly tutas galereya zhasaldy Onda kazak halkynyn etnografiyalyk dini zhalpy mәdeni tanymdyk dәstүrleri zhaz zhajlauga koshu kudalykka baru men toj zhasau kisi olimi men aza tutu as beru zhut bolys sajlauy dauga bilik ajtu an aulau men tabigat korinisteri bar Algashky eki kitaptan turatyn Abaj romany үshin zhazushyga KSRO memlekettik syjlygy 1949 berilip tort tomdyk Abaj zholy roman epopeyasy zharyk korgennen kejin ol Lenindik syjlyktyn laureaty 1959 atandy Epopeya dүnie zhүzi halyktarynyn bir zhүz on alty tiline audarylgan Ol eki zhүz tomdyk Әlem әdebieti kitaphanasy toptamasynda eki tom bolyp basyldy Dramalyk shygarmalary Әuezov kalamynan 30 dan asa dramalyk shygarma tudy Zheke pesalardyn varianttaryn kossak 50 den asady Әuezov dramaturgiyasynda zhanrlyk formalardyn bәrin kamtygan Onda tragediya da komediya da drama da bar Әuezov kejbir shygarmalaryn birigip zhazgan Olar L Sobolev Abaj S Mukanov Akan Zajra Ғ Mүsirepov Қynaptan kylysh Ә Tәzhibaev Ak kajyn Ә Әbishev Namys gvardiyasy Oktyabr үshin 1933 pesasynyn materialdary Zhetisu kazaktarynyn revolyuciyaga kelui Kejipkerleri D Furmanov Zh Bәribaev Kitaptyn mukabasynda Muny zhazuga Қ Bajsejitov Bekovtar katysty degen sozder bar Әuezovti әdebietke Enlik Kebek alyp keldi Shygarma ozegi epostyk material Әlemdik әdebiettegi mundaj tәzhiribe enimdi dәstүrlerdin biri Әuezovtin Enlik Kebek atty tuyndysy 1922 zhyly Orynborda basyldy Kejipkerleri sahna tilimen sojledi Avtor ozinen buryngy motivterden alys ketpegen Biler sahnasy korkemdik tamasha tabys Kemshilik olkylyktardy eskerip Әuezov pesany 1943 zhyly kajta zhazdy Birneshe korinis kyskardy Asa teren mәndi shygarmanyn biri Tүngi saryn Bul kazak dramaturgiyasynda realizmnin ornykkanyn korsetken tuyndy Munda korkemdik sheshim akyndyk idealmen tygyz bajlanysty Taptyk tartys shygarmada zhaj shema tүrinde emes adam tagdyrlary arkyly bejnelenedi Tүngi saryn kazak dramaturgiyasynda zhagymdy kejipkerler problemasyn sheshken tuyndy Oktyabr үshin Tartys pesalarynda Әuezov realistik drama zhasaudyn tүrli tүrli kuraldaryn pajdalangan 1934 zhyly sahnaga shykkan Han Kene tragediyasy Әuezovtin azattyk ideyasyn teren bejnelegen asa korkem tarihi pesasy Munda Han Kenenin Nauryzbaj batyrdyn kazak kyrgyz bilerinin realistik bejneleri surettelip tarihi shyndyk pen korkem shyndyk tabigi birlik tapkan Қaragoz 1926 zhyly birinshi syjlyk aldy 1930 zhyldardagy belgili әdebiet synshysy Ғ Togzhanov tragediyada eski koshpeli omirdi madaktau bar dejdi Zh Ormanbaevtyn da bir makalasynda osyndaj pikiri ajtylgandy Әuezov bul pesaga kejin kajta oralyp zhana nuska zhasady 1930 zhyldary Әuezov realizmdi mengerude kop enbek etti Әsirese dramaturgiyada koptegen izdenisterge bardy 1918 zhyly Әuezov tungysh ret Abaj zhajly makala zhazyp Abaj zamany turaly bilgen estigenderin kagazga tүsirgen L Sobolevpen birlesip zhazgan Abaj pesasy kejingi epopeya takyrybynyn barlauy edi Onda Abaj omirinin songy kezenderi kamtylgan 1930 zhyldardyn ayagynda Әuezov bilimi zhoninen ruhani tolysuy zhagynan shynga koterildi Ol Abaj takyrybyna osyndaj shakta keledi Avtor Abajga lajyk soz ornekterin tapkan Bul tragediya kogamdyk mәni bar kүrdeli zhagdajlardy korsetedi Shygarmada tartys әreket birligi mykty Pesada kaktygys kop Osy pesanyn negizinde kejin opera librettosy kinoscenarij zhazyldy Tragediyany tungysh sahnaga kojgan Askar Tokpanov Abaj rolin Қ Қuanyshbaev ojnady Drama formasyn Әuezov kop bajytty Әuezov fantastikalyk pesa da zhazgan Ol Dos Bedel dos Pesada bir adam әr tүrli formaciyada omir sүrse kandaj bolar edi degen surauga zhauap izdejdi Әuezov dramaturgiyasynda kazak halky omirinin san aluan kyrlary үlken sheberlikpen korsetilgen Өmirdin teren kabattaryn koparyp tiptik zhagdajlardagy harakterlerdi dәl tauyp olardyn ozara kaktygysynan tugan үlken tartystardy korsetu Әuezov pesalarynyn basty erekshelikterinin biri Shygarmalarga kubylystyn syrt korinisi yaki adamdar arasyndagy usak intrigalar emes әleumettik konfliktiler negizgi arna bolady Әuezov kazak dramaturgiyasynyn zhanashyly Ol dүniezhүzilik dramaturgiyanyn asyl үlgilerin okyp audaru arkyly sheberlik mektebinen otti Munyn үstine Әuezov pesanyn europalyk үlgisine sony ulttyk boyau nakysh kosty Қazaktyn ezhelgi әdebietindegi dramaturgiyaga zhakyn үlgilerdi ajtys betashar zhar zhar sheshendik dauy zhanashyldykpen pajdalana bildi ShygarmalaryProza Abaj zholy Roman epopeya Өsken orken Ayaktalmagan roman Қarash karash okigasy Povest Қily zaman Povest Barymta Әngime Bүrkitshi Әngime Eskilik kolenkesinde Әngime Zhetim Әngime Zhuandyk Әngime Қaraly sulu Әngime Қorgansyzdyn kүni Әngime Қyr әngimeleri Әngime Қysky tүn Әngime Kokserek Әngime Kim kinәli Әngime Kinәmshil bojzhetken Әngime Okygan azamat Әngime Sonip zhanu Әngime Tүngi auyl Әngime Үjlenu Әngime Asyl nәsilder Әngime Tatyananyn kyrdagy әni Әngime Hasennin kubylystary Әngime Kino Rajhan film 1940 Abaj әnderi film 1945 Shyndagy shynar film 1966 Қarash Қarash film 1969 Kokserek film 1973 Қaraly sulu film 1982 Abaj film 1995 Tragediya triumfatora film 2009Teatr Abaj Tragediya Ajman Libretto Ajman Sholpan Tragediya Akan Zajra Pesa Bәjbishe tokal Drama Enlik Kebek Tragediya Dos Bedel Dos Pesa Қara kypshak Қoblandy Pesa Қaragoz Tragediya Namys gvardiyasy Pesa Oktyabr үshin Pesa Tartys Pesa Tүngi saryn Pesa Tas tүlek Pesa Audarmalary Asauga tusau U Shekspirden Otello U Shekspirden Dvoryan uyasy I Turgenevten Revizor N Gogolden Lyubov Yarovaya K Trenevten Budda L Tolstojdan Toj tarkar L Tolstojdan Ak kaska D Londonnan Shygarmalar zhinagyOn eki tomdyk shygarmalar zhinagynyn on birinshi tomynyn tituldy betteri12 tomdygynan 9 10 12 tomdar Almaty Zhazushy 1969 12 shi tomynyn mukabasy Almaty Zhazushy 1969 Oryssha 5 tomdyk shygarmalar zhinagy Mәskeu Korkem әdebiet baspasy 1973 1975 20 tomdyk shygarmalar zhinagy kejbirleri gana Almaty Zhazushy baspasy 1979 1985 Alty tomdyk tandamaly shygarmalary Almaty 1955 1957 On eki tomdyk shygarmalar zhinagy Almaty Zhazushy baspasy 1967 1969 Sobranie sochinenij v 5 tomah Moskva Hudozhestvennaya literatura 1973 1975 Zhiyrma tomdyk shygarmalar zhinagy Almaty Zhazushy 1979 1985 Elu tomdyk tolyk shygarmalar zhinagy Almaty Ғylym Zhibek zholy baspalary 1997 2011 Muhtar Әuezov atyndaEldi mekender men koshelerӘuezov koshesi Astana Әuezov koshesi Almaty Әuezov koshesi Shymkent Әuezov koshesi Қaragandy Әuezov audany Almaty Ғylym zhәne mәdeniet nysandaryMuhtar Әuezov atyndagy Әdebiet zhәne oner istituty Almaty Muhtar Әuezov atyndagy Қazak memlekettik akademiyalyk drama teatry Almaty M Әuezov atyndagy Memlekettik universitet Shymkent EskertkishterDerekkozderҚazakstan zhazushylary Anyktamalyk Қurastyrushy Қamshyger Sayat Zhumasheva Қajyrnisa Almaty An arys baspasy 2009 zhyl Massaget kz zhastar portaly Қazak mәdenieti Enciklopediyalyk anyktamalyk Almaty Aruna Ltd ZhShS 2005 ISBN 9965 26 095 8Syrtky siltemelerOrtakkorda bugan katysty media sanaty bar Muhtar ӘuezovMuhtar Әuezov Әdebiet portaly sajtynda Zhazushy turaly kyzykty derekter Mir Muhtara Auezova