Құмай тазы — қазақтың дәстүрлі ит түрі, ұлттық қазынаға жататын жануар.
| |||
---|---|---|---|
Құмай тазы | |||
Сипаттамалары | |||
Бойы | 20см - 1м | ||
Салмағы | 600гр - 70кг | ||
Шығу тегі | |||
Ел | Қазақстан | ||
классификациясы | |||
Тобы | |||
Секциясы | |||
Нөмірі | |||
Ортаққордағы санаты: Құмай тазы |
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына сәйкес болу үшін жетілдіру қажет. Осы мақаланы әрі қарай дамытуға көмектесіңіз. |
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
Иттің таралуы мен түрі
Мезолит дәуірінде қолға үйретілген ит екі түрлі жабайы тұқымнан оңтүстікте шиебөріден, солтүстікте қасқырдан шығып жер бетіне тегіс тараған хайуан дейді қазіргі ғылым. Иттің шығу тегі туралы бір ғана ортақ ит тұқымынан бастау алған және түрлі тұқымдар ұзақ эволюциялық (тарихи дамудың нәтижесі деп қарайтын монофилетикалық және көп негізден шықты дейтін полифилетикалық теориялар бар. Жартас бетіне салынған суреттерді есептемегенде тазыға ұқсас кейіптегі бейнелер Мысыр перғауындарының ескерткіштерінде бейнеленген. Осыдан 3400 жыл бұрынғы деректерде ұзын сирақты тұрықты, тұмсығы үшкіл, құлақтары тік, құйрықтары иректеліп дөңгеленген иттер бейнеленген. Қысқасы олардың сүлбасы тазыға көбірек келіңкірейді (ат пен иттің басқа тұқымдары бұдан көп кейін бейнеленген, яғни кешірек қолға үйретілген). Тазының шыққан жері мекені туралы мәселе аса тартысты болғанымен қазір адамзаттың көбі Солтүстік Африка мен Оңтүстік-Батыс Азияның үстіртті даласы деп түсінеді. Қазіргі кезде тазының таралған аймағында оған жақын тұқымдас деп айтуға келетін екі түрлі ит тұқымы бар: ол Абиссиния иті (бірақ оның 6 азу тісі бар, әрі шиебөріге жақын. Күллі ит тұқымдасының азу тісі 8) және үнділердің дол (колсун) иті. Соңғы тұқым тазы тәрізді аңды үндемей баспалап келіп алады, көп үрмейді, әрі батыл, түсі түлкіге ұқсас. Бірақ олар ну орманды мекендейді, қимылы баяу, аяқтары шомбал. Мысыр перғауындарының итіне ұқсайтын, Судан мен Кордофанда тағылау, кесек бітімді иттерді тазының ең көне "туысқаны" деп долбарланады. Бірақ Ніл дариясы аңғары қолға үйретілген тазының шыққан жері деп саналады. Ол аумақтан Араб түбегіне, ары қарай Кіші Азия мен Парсы жеріне, онан әлемге жаппай таралған делінеді. Осылай таралған иттер бірнеше ондаған ғасырлар барысында жергілікті жердің аумалы-төкпелі ауа райына үйлесіп, түрленіп сұрыпталып отырды.
Еуропаға қарай арийлермен келген тазы тұқымды иттер кеңінен таралып, аңшылық пен күн көрудің негізгі арқауына айналды, солтүстікте Балтық теңізі жағалуына таралды. Ал тазылар бұлардан кейінірекбатыс Африкадан көне Испания (Иберия) жері арқылы кельттерғе, Галлиялықтарға жетіп, солардың атымен аталатын тазы тұқымдары пайда болғандығын Ұрым заманындағы жазбаларында жазылған, онан әрі Ирландия, Шотландияға дейін таралған. Соның айғағы қазіргі әлемдегі көптеген ит тұқымдарының аталған қарт құрлықтан кездесуі. Орта ғасырда тазымен аң аулау, тазыны тарту ету еуропалықтарда үлкен қызығушылыққа ие болған. Әсіресе, ағылшындарда таза қанды тазы иттерді сұрыптау, белгілі мақсаттарға пайдалану кеңінен етек алған.
Ал араб бәдеуилерінің ермегі болған тазылар арабтардың дін тарату жорығы кезеңінде Азияға кеңінен таралған дейді зерттеушілер. Дін таратумен тазы да бірге келді деуінің себебі ислам діні таралған аумақта, дәлірек айтқанда Алтай, Гималай тауларына дейінгі аралықта (батыста Испания жерінедейін) арабытазыға ұқсас иттер ұшырасады. Орта Азияның қатал табиғатына үйлесу үшін тазыларды ғұндардың итінің сипатына ұқсайтын ұзын сабалақ жүнді, салпаң құлақты жергілікті тұқыммен будандастырып, жаңа сұрып - шығыстың салпаң құлақ тазысы дүниеге келді. Оның құйырығы мен шонданайы ұзындау, сабалақ жүнді иттер еді және оның пайда болған және таралған аймағы тарихи кезеңіне қарай бұл тұқымды "турік-татар тазысы" деп атауға болады дейді. Батысқа қарай ығысқан түрік халықтары өзімен бірге салпаң құлақ тазысын ала келіп, оңтүстік орыс даласы мен күңгей шығыс Еуропада тазыға ұқсас жаңа ит тұқымдарының пайда болуына негіз етті...
Ал мұсылман емес халықтарда тазы мүлде беймәлім деуге келеді. Атақты Марко Поло моңғол императорларында аушы құстар мен басы қазандай, кесек тұлғалы иттер туралы тамсана жазады. қытайлар Шығыс Түркістанды иеленгеннен соң ғана тазымен етене таныса бастаған дейді. "Диуани лұғат ат-түрік" сөздігінде (ХІғ.) "тайған" сөзін келтіріп, оған "тазы, алғыр ит" деген анықтама берді (Қашғари М., Түрік сөздігі, А., 1998, 3-том, 238- бет). Қырғыздар осы күнге дейін тазыны "тайған" деп атайды, ал, өзге түркілерде тазыны "тазы", "тази" деп атау қалыптасқан. Қазақтар иттің еркегі - төбет немесе арлан, ұрғашысы - қаншық, бірге туғаны - ұялас, кішкенесін күшік дейді
"Ит жақсысы - тазы" туралы түсінік
"Ит жақсысы - тазы" туралы түсінік Жақсы иттер жайлы қазақта ертегі, аңыздар көп. Қазақтың ұғымында ең жақсы ит-құмайды иттен емес, "итала қаз" дейтін ала құстың жұмыртқасынан шығыпты-мыс, - дейді. Ол құс қасқыр мен аюдың ескі апандарын немесе таудың үңгірлерін мекендейді. құмай тазы туралы аңыз - әфсаналарға зер салатын болсақ, иттің тотемдік культі және күнделікті өмірдегі таза практикалық пайдасынан болса керек.
Ит культі аңшылық дәуірінде шарықтау шегіне жетіп дәріптеліп, түркі-моңғол халықтарының арасына ителі, италақаз, құмай тазы туралы мифтер кеңінен таралған. Қумай ит туралы аңызды кезінде Ә.Диваевта жазып алған. "Қазалы, Перовск, Шымкент уездерінің қазақтарынан өзінің лақап аты бойынша бірегей құс - итала қаз жөнінде біздің әлденеше рет естуімізге тура келді. "Итала қаз жұмыртқасын елсіз және биік төбелердегі ескі, айдаладағы мазарларға салады, ол үшін сол жерден әр түрлі аң және басқалар тастап кеткен інді пайдаланады. Жұмыртқадан "құмай" деген лақап атқа ие болатын тазы ит шығады. Олар титімдей болып жарық дүниеге келеді, төстері қара ала болады, керемет шапшаңдығымен, батылдық және ептілігімен ерекшеленеді. құмай қуған аңшылықта одан бірде- бір құрбаны қашып құтыла алмайды. Кейбір қазақтардың нық сенімі бойыыша, итала қаздың етеккірі келеді, осы себепті бұл құстың еті тағамға пайдаланылмайды.
Осыған ұқсас аңызды С.Сейфуллин да жазады: "Сары ала қаздың жүмыртқасынан кейде күшік туады екен. Сол құмай болады. Оны тәңір берейін деген адамға кез қылады. Сары ала қаздың ай сайын әйелше айызы келеді". бұл аңыздардаи ит пен қаздың бір тұқымнан тарайтындығы көрінеді.
Шығыс Қазақстан облысы, Зайсан ауданы, Кендірлік өзенінің Сайхан - Сауыр тауларын жарып өтетін тікжартастың кемерінде "құмай ұясы" деген орны күркенің орнындай құстың ұясы бар. Ағаш бұтақтарынан сарғайған шөп қалдықтарынан салынғанүяәлі тұр. "Ұясы осындай үлкен болғанда, жұмыртқасы қандай болды екен", - деп таңғалысады. Тазы ит осы ұяны мекендеген алып құс - құмайдың жұмыртқасынан шығыпты. Қазақта "құмай тазы" деген сөз бар, жақсы, жүйрік, алғыр тазыларды "нағыз құмай тазы", - деп жатады.
Құмай тазылардың тұқымы, түрі
Құмай тазылардың тұқымы, түрі Тазы қазақ даласына сақ заманында келген деп шамалауға болады. Шамамен 2000-2500 жылдар бұрын болса керек. Кейбір тасқа қашалған петроглифтердегі тазыға ұқсас аңшы иттерінің бейнесіне қарап, бұдан да ертерек замандарда да болған ба деп болжам жасауға да болады. Дегенмен тақыр тазылар осыдан бес-алты мың жыл бұрын перғауындар заманында өмір сүрген. Әйгілі Тутанхамон қабірінің ішінде ажал құдайы Анубис - қара түсті тазы бейнесінде бейнеленген.
"Қазақ тазысының түп атасы арабтың салюкиі, ол қазақ даласына ислам дінін таратқан араб жауынгерлерімен бірге келді",— деген нұсқаны ұсынады. Шынымен, салюки Орталық Азия мен Кавказға, Таяу Шығыс пен Иран арқылы таралған. Қазіргі салюки тұқымдары қазақ тазысына өте жақын тек, тұрқы сәл ұзын, бойы сәл сұңғақ, бірақ пошымы мен сымбаты өте жақын келуі олардың туыстығын қуаттайтындай. Төрт мың жылдай тарихы бар ол иттердің атауы құм астында қалған Арабтың Салюк қаласының атымен байланысты туған атау. Дегенмен ол тұста шумерлерге, ассириялықтарға да таралып үлгергенге ұқсайды.
Аң қағатын итін қазақтар "тазы" атауының мәні парсының "таза, алғыр, жүйрік" деген мағынадағы сөзінен шыққан. Бәлкім тазы - таза - таза қанды деген мағынадағы сөзінен туған, ықшамдалу заңдылығына байланысты тазыға ауысуы мүмкін деп жорамалдайтындар да бар. Қазақ тазысы мен ауған тазысы Орталық Азияға парсы тазысымен бір дәуірде келіп, оны сақтар мен ауғандар жергілікті табиғи жағдайдың ерекшеліктеріне сай жетілдіріп, қолдан сұрыптап өткізгенге ұқсайды.
Дегенмен соңғы кездегі зерттеулер Орта Азияда таралған тазыларды арабтың слюгги (слугги) аңшы иттерімен будандасудан пайда болған жергілікті тұқым деп есептейді. Тазының отаны Қазақстан және Түркменстан (әредік Өзбекстан жерінде де өсіріледі) деп есептеледі. Түркмен тазысы қазақ тазысына қарағанда бітімі үсақтау келеді. Тазы итті Орта Азияның көз жетпес кең даласының тұрғындары арабы иттерді жергілікті тұқыммен будандастыра отырып, сұрыптау нәтижесінде шыққан ат үстінде аң аулайтын бекзадалар мен дегдарлардың ермегіне және малшы-бақташылардың күн көрісі үшін қызмет еткен тұқым деп есептейді.
Қалай дегенмен VII-VIII ғасырларда қазақ жеріне дін тарата келген арабтармен келген тазы тұқымынан аңшы иттер тарихы басталады. Сонымен бірге жергілікті жерде қалыптасқан тұқым деген тазының пайда болуы туралы екі түрлі көзқарас бар. Кезінде орыс отаршылдары көптеп келе бастаған замандағы зерттеу нәтижелеріне қарасақ (Я.Полферов пікірінше) қазақ жерінде Орта Азия тазысының өзіндік бір тармағы көбірек таралған. Оның бойында таулық және қырымдық тазыларға жақындығы басым болған. Қолдану жағдайына байланысты тазыларды далалық және таулық деп бөлген: далалығы бойы сұңғақ, жазықта алғыр болса, таулық тазы бітімі кішкене, қия жартастарда жақсы жүгірген. Қазақ тазысына өте жақын туыс болып есептелетін ауған тазысының да тақыр жүндісі жазық аумақта, ал үлпілдек жүндісі суықтау солтүстік аймақта таралған. Ал қазақ тазысы орыстың аңшы тазысының пайда болуына септігін тигізген.
Алайда, қазақ жеріне тазы тұқымы онан да бұрын, дәлірек айтқанда сақ заманында келген. Оның дәлелі тазы пошымды иттердің жартасқа салынған бейнелері, атаудың өзінің көнепарсы тіл інен ту ын д ау ы тегін емес, оның таралуы перғау ын иті - салюки - парсы тазысы ауған тазысы және қазақ (сақ) тазысы деген болжамды ұсынады.
Қазақтар тазыны жарғақ құлақ тазы және шашақ құлақ тазы деп екіге бөледі. Оның бірін салюкиден, екіншісін слюггиден таралған тұқым дейтіндіктен біріыің құлағының жарғағы үлкен, екіншісінің құлағында көп жүн өскен. Шынымен-ақ жарғақ құлақ тазының құлағында ешқандай жүн болмайды, ал шашақ құлақ тазының құлағының жүні үзын, шашақ тәрізді болады. Ал бұған қоса "дүрек" (дүрегей тазы) деп аталатын тазы мен қазақы иттердің будандасуынан шыққан терісі қалың, суыққа шыдамды, денесі кесек, қасқырды алатын батыл тұқымы да кездеседі. (Дүрек немесе дүрегей тазы қасқырдың аяқ тарамысын қиып жібереді.)
Тазы - орташа ғана бойы бар жүйрік ит, жүні тықыр, оның есесіне, құйрығы мен салпаң құлағының ұшын ұзын шашақты жүн басқан. Басқа аңшы иттерге қарағанда бұлар ақылдырақ, иесіне шын берілген, адамға жұғысқыш, ал өзге иттерге өшпенділеу келеді. Өздері өте батыл, әрі орасан жүйрік болады. Тазылар күшті болмайды, бірақ денелері сидам, арық, жеңіл, жүйрік, әрі өжет келеді. Олар қуса жетеді де, қашса құтылады. Қоян, түлкі сияқты үсақ аңдарды олар құтқармайды. Айлаға икемділігі сондай, тазылар аяғын сындыру, қайыру, мойнын шығару деген кінаратқа ұрынбайды.
Тазыларды тұқымына қарай қазақтар кумай, кумай тазы, таза қандылығы мен түгіне қарай; құны, құны тазы, будандасқан болса; дурегей, дурегей тазы, қайын, қайын қаптал деп бөледі. Мұның соңғылары қасқыр алатын күшті иттер. Олар жалғыз жарым да екеулеп немесе тобымен жүріп, "ұтылап" аң алады, ал үйретілген болса аушы құспен де тізе қосып қимылдайды. Тазы иттердің түгі салыстырмалы түрде аз, сүйықтау келеді. Ал кескін сымбатына қарай таулы, орманды өңірдегі аңшыл иттер ірі сүйекті, шомбал денелі болса, далалы құмды өңірлерде дене бітімі шағын, шарғылау келеді.
Қазақ жерінде таралған тазының бірнеше түрі бар
Қазақ жерінде таралған тазының бірнеше түрі бар. Мысалы, самарқанның тазысы - аласа бойлы, бірақ мүше-мүшесі әсем де сүйкімді болған. Жем бойы мен бойындағы қазақтардың тазылары - табан жүні мен құлағындағы шашағының ұзындығымен ерекшеленеді. Ең соңында, тазыларына келер болсақ, олар табанының сүйірленіп бітісімен, сондай-ақ өздерінің өте күштілігімен дараланады. бұлар Ертіс бойында таралған. Ал орыс деректерінде Түркістан тазысы аталған тазылар қазақжерінің оңтүстік пен солтүстік батыс өңірлерінде көптеп таралған. Сібір тазылары қазақ жерінде ғана емес, батысқа дейін жеткен таңдаулы аң алғыш тұқым. 1889 ж. Сібірде самоед тайпалары арасында үш ай болған британ зоологы Ернст Килбурн, онан кейін Орал бойына және Батыс Сібірден әкелген ит тұқымын лайкаға ұқсас самоед тазысы атаған тұқым осы атпен Еуропада таралған.
Қазақ жерінде тазының құмай, қайың қаптал, ауған, орыс, түрікмен деген түрлері ұшырасқан. Қазақы тазыны тау тазысы және дала тазысы деп бөлген. Шоқтығының биіктігі 80-85 см аралығында.
Ал қазақ-тазысына ең жақын деп айтып өткен ауған тазысы әлемдегі ең дегдар тұқымға саналады, бойы 70-74 см, мінезі қатаңдау болғанымен иесіне шексіз берілген, тамаққа талғампаз, жеке емес, иесімен бірге үйде тұрғанды сүйетін тұқым. Ол өз олжасын көзімен торуылдап, жіті бақылау арқылы алады. Тіпті иесінің көмегінсіз өз бетімен аң аулайтын тұқым. Оның әлемге кеңінен таралып, үлкен қызығушылыққа ие болуы - батыс елдерінің әскери жорықтарымен тура байланысты. XIX ғ. екіншіжартысынан батыс әлеміне белгілі болған ауғантазысын британ әскерилері алып келген, 1907 ж.-дан тіптен көптеп келіп тазының түрлі линияларын Еуропада дүниеге әкелген. Дегенмен онан сәл бүрын 1809 ж. салынған сурет 1813 ж. Лондонда жарық көрген болатын. 1920 ж. Ауғанстанның оңтүстігіндегі Балукыстаннан апарған тазы Шотландияда, солтүстіктен апарғаны Англияда онан әрі Америка құрлығына таралып, дербес линияны дүниеге әкелген. Теңдесі жоқ сұлу бітімге ие ауған тазысы мен араб салюкиін өсіретіндер арасында I960 жылдардан бастап Dog World кәсіби журналының бетінде басталған дау әлі бір мәмілеге жеткен жоқ. Бір тобы (Waters бастаған) тазыны салюкиден шыққан дейді де ежелгі Мысыр мен Месопотамия, парсы жерінде табылған б.з.д. 4 мың жыл бұрынғы ит қаңқалары Ауғанстан жерінен ұшыраспайтындығын алға тартады. Сауда-саттық арқасында ауған жеріне әкелінген иттер жергілікті ортаға бейімделген дейді. Оған қоса салюкидің иығы мен санына, кейде басына қарай үлпілдек, мақта тәрізді жүн ұшырасуы сирек кездеспейді деген уәжді алға тартады. Ауған жеріне жеткен салюки биік таулы өңірге бейімделуден жүні қалың, жүндес болып, ұзара түскен, тіптен жағы, арқа жота, құйрығына дейін түк біткен. Ауған тазысының 6 бірдей сүрпы бар болғанымен климаттық негізінен екі түрге бөледі: күңгей, батыс өңірдегілері жүндері сұйықтау әрі ашық түсті болса, солтүстіктегілері баран түсті, қою жүндес.
Кезінде қазақ жерінде кең таралған тазы иттердің Кеңес өкіметі жылдарында санының күрт кемуіне алаңдаған осы тақырыпты арнайы зерттеген А.А.Слудский дабыл қағып, оларды қорғауға алу қажеттігін ескерткен еді. Алайда Кеңес өкіметі кезіндегі отарлаушылық саясат жергілікті жердегі елдің бет бейнесі мен жердің экологиясына ғана зардабын тигізіп қойған жоқ, тіптен ит пен тазының тұқымына да салқынын тигізді. "Әр кезеңде қазақ жеріне келген бөгде ұлт-ұлыс өкілдерінің өздерімен бірге ала келген иттерімен араласып, будандасқан соң небір түрлі дүрегей тұқымдар пайда болып, тазы мен төбеттің тұқымы азып кетті",- дейді кинолог мамандар. Қолда қалай болса солай ұсталған тазылар осылай дүрегейленді, мылтықтың көбірек қолданылуы олардың аңға пайдалану парқын азайтты. Осы мәселе дер кезінде көтеріліп, Түркістан облысы, Түркістан ауданы, Бәйдібек ауданы, тазыларын көптеп әкеліп қан жаңғырту, тазы тұқымын сақтап қалу шаралары жүрілген-ді. Тазылардың түр-түсіне тоқталар болсақ, қазақ жерінде кездескен тазылар туралы деректерде оның қара, сары, көкшіл сұры болады. Көк тазылар өте жоғары бағаланады.
Егемендіктен соңғы жылдардағы кәсібилер мен әуесқойлардың тізе қосып қимылдап, ұлттың дәстүрлі мәдениетін замана талабына сай хоббиына айналдырған азаматтардың қолдауымен қазір тазы тұқымын сақтап қалу, санын өсіру, асылдандыру, түрлі кәсіптік шаралар ұйымдастыру арқасында қазір Қазақстанда таза тұқымды тазылардың саны жарты мыңнан ғана асты...
Қасқыр мен түлкіні қатар алатын қазақ (қыпшақ) тазыларымен будандастырып, тұқымын асылдандыра отырып Орталық Россияда аң қағатын орыс тазысының (борзая) кейінгі орта ғасырда дүниеге келгендігі тарихтан белгілі. XI ғ. француз Генрик I үйленген орыстың Мудрый Ярославтың қызы некесі кезінде орыс тазысы борзая туралы алғашқы дерек жазылған. Олар аң қаққыш, әрі суыққа төзімді, ұзақта суыт жүріске шыдамды жүріске мықты келетін борзаямен аң аулау 1861 ж. басыбайлылықты жойғанға дейін жақсы дамыды. Өздерімен бірге батысқа қарай алып жеткен ит тұқымдарын сақтап қалған Анадолы түріктерінде қаңғал (қаңлы), ақбас, қарабас деп аталатын, ал мадьярларда (венгрлерде) кубас, комондор (құмандұр) аталатын иттің тамаша тұқымдары бүгіндері әлемге әйгілі.
Тазы бітімінің стато-динамикалық негізі
Тазы бітімінің стато-динамикалық негізі Тазының екі аяғы дене тұрқымен салыстырғанда ұзын болуы, оның қозғалысына қолайлылық тудырады. Оған қоса артқы аяқтары мен ондағы бұлшық еттер өте жақсы дамығаны, ал құрсағы жіңішке болып қазақтар "қаншырдай" қатқан деп атайтын іші жотасына қарай жақын бітуі тазының қозғалысын өте қолайлы етеді. Биіктігі сиырдың бұзауындай, көсілгенде есік пен төрдей жерге жететін келісті қазақ тазысыньщ адымы ұзын, қимылы ширақ, ұмтылған жерден шабан-шалағай аңды құтқармайтын алғыр келеді.
Тазының жылдам, ширақ қозғалуына оның сүйек қаң- қаларының берік жетілгендігі, шеміршек, жұлын-тұтасының, сүйектер мен сіңір-тарамысының бір-бірінің қимыл- қозғалысын икемдей, шапшаңдыққа келтіре алатындығымен тура байланысты. Мойын омыртқа жетеу, ауыз омыртқасы қанаты жұқа, жалпақ, артқа қарай көсіле жатқан, үстінде шүйделі төмпегі болмайды. Арқа омыртқа он үш, олардың жоталық өсінділері жуан, алдыңғы омыртқалар да иіле келген. Оған ұштасқан он үш жүп қабырғаның тоғызы дөңгеленіп иіліп тұрады. Олардың ұшы бір-бірімен біте қайнасып кеткендіктен төстің етегінде бар болғаны сегіз (!) ғана өскін байқалады. Қабырғаның ұзындығынан көкірек қуысының терең дігібірден- бір байланысты болады. Шоқтығы денесінің артқы жағынан биіктеу келеді. Иттің бел омыртқасы жетеу, қанаттары алға сүйірлене жантайған, ұштары жуандау. Арқа жон тұсы төмен қарай ойысып, қайқыбелденіп келеді де, бел тұсынан жоғары қарай томпайып кетеді.
Тұрық тұтасының ең қозғалмалы бөлігі болып саналатын құйрық омыртқалар саны итте 18-22, артқа қарай кішірейе береді. Дегенмен бұл шық еттің омыртқалы басы ал ғашқы құйрық омыртқаларынан басталады.
Төс сүйегі бір-бірімен шеміршек арқылы байланысқан, пішіні төрт қырлы сегіз сегменттен тұрады. Оның дөңгелек жиектігі тұтқасы мен семсерше шеміршегі мөлшері жағынан кішілеу және жалпақ болып келеді.
Итте жауырын қыры буын ойысына дейін созылған, құстұмсық өсіндісі шодырайып шыққан оған сіңір еттер берік отырған. Иттің ортан жілігі жіңішке, асықты жілігі иіліп келген, ал тоқпақ жілігі жіңішке, төменгі басы сәл иіліңкіреп тұрады, бас жағында тесігі көрінеді. Ит тізесінің төменгі қатарында кәрі жілік және ортаңғы сүйектер қосылып кеткен, әрі сәл ғана иіліңкі келеді (кән дек иттерде ол өте иілген). Ал жіл іншік сүйектері жақсы дамыған. Олардың шеткісі қысқа, ортасындағы екеуі ұзын болғандықтан, ортадағысының (үшінші, төртіншісінің) ізі анық түседі. Бірінші башпайы (ол көп иттерде болмайды немесе екінші башпаймен ұстасып кеткен) қысқа болғандықтан ізі жерге басылмайды. Бақайдың ұзын жазғыш бұлшық еті алдыңғы асықты жілік бұлшық етін жауып жатады және екінші және шеткі бақайларға бекиді.
Иттің бөксесі мен саны өте күшті, қуатты тек денені алға лақтыратын, тазылардың қозғалысына екпін беретін, алға итермелейтін міндеті бар. Сонымен бірге, әсіресе, тазыда мойын, арқа және жамбастың жалпақ еті, мықынды бүгетін, құйымшақ еттері, құрсақ қабырғасының айқыш-ұйқыш келген еттері, төс бұлшықтары жақсы дамығандығы шапшаң қозғалысының бірден-бір кепілі. Бұлшық еттегі талшықтары басқа жануарларға қарағанда салыстырмалы түрде көп. Итте өкше бұлшық еті болмайды, тек тобық сүйегінің сыртқы байламымен асықты жіліктің айдаршығынан басталады.
Иттің басындағы ми сауыты мен бет көлемі бір-біріне пара-пар, яғни 1:1 шамасында. Бас сүйегі екі-үш қабат қабыр- шақшадан тұрады, орталары ауаға толы келеді. Итте сүт тісі 28, ересектерінде 42 тіс болады, ол қысқасауытты тістерге жатады. Түрақты тістердің жанасу беттерінде үш-үштен өткір тісшелер болады. Сойдақ тістер конус тәрізді, бір ғана тісшесі бар көлемі кішілеу тісті "ит тіс" дейді. Тістер қабу, қорғану, ұсату міндетін атқарады. Жақсы тазылардың астыңғы, үстіңгі тіс қатары бір- бірімен жымдасып тұрады, яғни жоғарғы маңдай тіс сыртынан 1/3 бөлігіне дейін айқасып келеді. Ондайда артқы азу тістер бір-бірімен беттесіп келеді.
Аң алатын иттің жотасы, жоны кейін толық бұлшық етті нығыз болып келеді. Терең келген төс жағынан құрсағы артқа қарай дөңгеленіп келіп құймышақтың тұсына неғұрлым жақын орналасқан. Ондай кейіпті қазақтар арыстанның ұрғашысының құрсағына теңеп, "қаншырдай қатқан" құрсақ деп есептейді.
Қарын мен ішектердің сыртынан шарбы жауып тұратындықтан, құрсақты суық тиюден сақтайды. Сондықтан иттер суық сазды жерлерде бауырын төсеп жата береді. Ит бауырының салыстырмалы мөлшері басқа жануарларға қарағанда көлемді келеді. Итте жүрек 3-ші қабырға мен 7-ші қабырға аралығында жантая орналасқан.
Иттің еріндері жұқа және нашар қозғалады. Ауыз саңылауы ұзынынан созылып, оның езулері үшінші-төртінші азу тістерінің қатарына дейін жетеді. Төменгі ерні алға салпиып озып шығып тұрады. Иттің өңеші орасан үлкен болып кеңи алады, оның асқазанға ұласқан тұсында жауып тұратын "қақпақ" тәрізді өскіні болмайды. Сондықтан да ит өте оңай құсып тастайды. Саятта итті тамақтандырмай шығуға тырысатындығы соған байланысты. құрсақ пен кеуде екі қуыс арасындағы көк ет тыныс алуда қосалқы міндет атқарады. Итте күрек тістері жақсы жетілген, сойдақ тістері жіңішке әрі иіліп келген, ал азу тістері доғал, әрі шайнауға бейімделген. Иттің астыңғы үстіңгі тіс қатары жақсы жымдасып, үстіңгі жағы астыңғы қатарының 1/3-ін жауып тұрса жақсылықтың нышаны дейді. Tic қатары жымдаспаған, озық шыққан немесе кемиек болып жетпей тұрса, ондай иттер тазы бола алмайды.
Иттің үш қабаттан тұратын терісінің арасында май шығаратын бездер терінің түгін майлап тұратындықтан түгі жылтырап тұрады, суықта дене жылуынан айырылмай аязға төзімді келетін себебі сондықтан.
Қазақтар "есті жануар" деп қасиет тұтатын иттің миы мен сезім қабілетін зерттеу нәтижелері оның миында әрбір әрекетті басқаратын (есту, көру, сезу, қимыл, тепе-теңдік, дәм сезу, сипау және т.б.) орталықтары өте күрделі байланыста екендігін айтады. Әсіресе, өте жақсы дамыған иіс сезу мүшесінің көмегімен он литр суға еріген бір шөкім тұздың иісін де сезе алады дейді. Неміс қойшы итіне жүргізілген зерттеулер оның өн бойы мен миындағы иіс сезу аумағы 1,5x1,5 метрлік (үлкен кілемдей) аумақты алатындығын анықтаған. Бұл көрсеткіш адамда 5x5 см. Иттер "танауымен" ұйықтайды,яғни ұйықтап жатқан кезде не болғандығын, иіске қатысты оқиға болса ол дереу ажыратып, іске кіріседі екен. Иттің бұл қабілеті тазыда иіс пен із "сезу" үрдісінде маңызды міндет атқарады. Ол туабітті иісшілдігіне қоса, үйрету барысында көндіктіруге тура байланысты болады дейді бүгінгі күнгі тазы ұстаушылар.
Сондай-ақ көз жанарының ойнақшып қозғалуы мен көзінің қырағылығы да ширақ қимылдауына үлкен көмек көрсетеді, көзқарасы өткір, байқампаздығы жоғары, қараңғыда дажақсы көреді, өң-түстіжақсы ажырата алатындығы белгілі болып отыр (бұрындар иттің көру қабілеті осал деп келген-ді). Ал есту жағына келсек, ит өте сақ, ол секундына 30-40 мың тербелісті, тіптен 70-100 мың тербелісті қабылдап ажырата алады екен (адамда бұл көрсеткіш 16-18 мың аралығында). Иттерді сабау немесежекіп үрсу олардың агрессив әрекетін, қарсыласуын арттыра түседі. Танауындағы "мұрты" мен "сақалы" түнде адастырмайтын бағдар нұсқаушы міндетінде.
Иттің ерекше қимылы мен шұғыл қозғалысы соның ішінде, тазының ересен қозғалысы оның дене бітімінің сипатымен тура байланысты: атап айтсақ, өзінше бір ерекше механикалық тетікті, яки аспалы көпірге щсайды. Мұндағы көпірдің екі жағындағы таянышы алдыңғы және артқы аяқтар, ал оның арасындағы параболикалық торланған конструкция орнында скелеттің статикалық бөлігі жүреді. Ал, бас, мойын және құйрық, құймышақ көпірдің екі жақ шетіндегі кіреберісі ролінде. Жотадағы еттер мен сіңір, құрсақ, төс қуысындағы ет, шеміршек, қабырға, тері барлығы жайшылықта және жүгірген кездегі дене массасын тең бөле отырып, омыртқалар қаңқасының бүгіліп-жазылуын, кинематикалық үйлесімді қимыл, ширақ қозғалыс жасауын қамтамасыз етеді.
Иттің омыртқа қаңқасы өте қозғалмалы болғандықтан, жүгірген кезде артқы аяғы денесінің "жалғасы" тәрізді үйлесе қимылдайды. Ит жай жүрген кезде төрт аяғы қайшылай (диагональды түрде) қимылдай отырып, дененің салмағын екі аяғы "алып жүреді", ізі бір сызық бойына түседі. Сирақтарының дүрыс бітпеуі мен олардың өзара пропорциясы, сәйкеспеген мүшелер қимылды тежейтіндігі белгілі. Сондықтан да, тазы денесінің сипаты мен өлшемдері "стандарт" іспетті қабылданады.
Тазы денесінің шұғыл, ширақ қозғалысы дененің ауырлы нүктесімен байланыста болады: қазан толмас шеміршегінің артында "тқрған" (басқа жануарларда алға қарай) нүкте басын көтеріп, құйрығын жазған кезде артқа жылжиды. Яғни көсіліп жүгірген кезде тазы денесінің дәл ортасында ауырлық нүктесі түседі де тепе-теңдігін тауып, алдыңғы және артқы аяқтарға (қол мен санға) біркелкі күш қысым түседі. Ол жылдам қозғалуға, әрі үзақ уақыт мүшелердің шаршамауын қамтамасыз етеді. Ал жайшылықта тұрғанда иттің дене салмағының 2/3 бөлігі алдыңғы аяққа түседі.
Айталық, тұрқы қысқа иттің ауырлық нүктесі алға кетеді, жүгірген кезде аяқтарын "кісе басып" алады, яки артқы аяғы алдыңғы аяғын өкшесінен басып отырады. Мұндайда ит артқы аяғын баяу тастайды, көсіле алмай, аңның артынан жүгірген кезде баяулап, шабандап қалады. Бүлкілдеп желген кезде денесі селкілдеп, алдыңғы оң аяқтың қозғалысымен сол жақ артқы аяқ бірге жүрген кездегі қимылы тәрізді "қайшылай" қимылдайды. Артқы аяқтың күші алға итермелеп отырады. Тазының сымбатты келіскен бітімі желген кезде алдыңғы аяқ ізіне артқы аяқ дөп келеді. Ал денесі қиралаңдап, ізі ирелеңдей түссе, ол тазыға тән емес, дүрегей иттің қозғалысы саналады.
Итке тән жылдам қозғалыс, секеңдеп көсіле шабу. Қозғалысқа икемді омыртқа тұтасы, мықты бұлшық етті ит артқы аяғынан үлкен екпінмен алдыңғы аяғына қарай секіреді, жотасы домалана бүкірейіп, артқы аяғын алға қарай жазады. Жерге артқы аяғы алдыңғысынан озып жетеді. Иттің көсіле жүгіруіне жалпақ, қиғаш біткен жауырын, кең иық, бұлшық етке толы ұзын сан, сәл ғана дөңес пружина тәрізді созылған арқа мен құймышақ, барлығы үйлесе икемделіп үлкен мүмкіндік тудырады. Қазақтар айтатын: аса үлкен жылдамдықпен көсіле жүгіруіне - "ұшуына" жоғарыдағы етпен, сүйекпен қатар құрсақтың бұлшық еттері тізе, артқы аяқтың секіретін еттері араласады. Қартайған немесе болдырған иттер "жорғалайды", яғни бір жағының алдыңғы, артқы аяқтары қатар қозғалады. Мұндайда ит қисалаңдап, тепе-теңдігін әрең табады.
Иттің қолы немесе алдыңғы аяғына жанынан қарағанда ені қысқа жауырыны артқа қарай сәл қисая кеткен ортан жілігі қолдың бойымен алға сәл ғана еңкейген болса түзу бітіс деп санайды (Жіліктік жауырын артқа кеткен болса ол дұрыс емес). Жауырын қабырғаға жымдасып, жабысып алдынан қарағанда тіп-тік жерді басып тұрса жақсы. Иттің сирағы етсіз, тарамысты, шертіп керіп тұрады. Алдыңғы аяқтың басқан ізі бір-бірінен алшақ талтақ, немесе шалыс басса, аяғының басы екі жағын ақсиып тұрса немесе маймақ болса ол жақсылықтың нысаны емес. Ал құрықтың түбінің төменгі тұсы артқы аяқтың жайшылықта тұрғанда маңдайына дөп келіп тұрса, ол иттің қозғалысы аяқ алысын жақсы деп жатады қазақтар. Артқы аяқ дұрыс бітпесе ит аяғын сиырша сүйреп талтаңдап немесе маймылша тойтаңдап жүреді, ондайлар аң қуған кезде алысқа жүгіре алмайды.
Жайшылықта тұрған иттің бұлшық еттері барлығы жұмыс жасайтындықтан оңай шаршайды да жерге бір қырынан жата кетіп дем алады. Бұлайша қырындап жатқан иттің бұлшық еттері күш түспейді ал жанбасымен шоқиып отырған иттің бұлшық еттері де жақсы дем алады. Сондықтан тазыны үйрет- кен баулыған кезде оны шоқитып отырғызу немесе қырынан жатқызуға көп көңіл бөледі.
Құмай тазыларға қатысты наным-сенім
Қазақта баланы қырқынан шығысымен ақын, шешен, батыр тәрізді атақты адамның (т.б.) үзеңгісінен өткізіп алу ғұрпы сияқты иттің күшігін де белгілі адамдардың үзеңгісінен өткізіп алатын ырым бар.
"Бала мен күшікті үзеңгіден өткізу ғұрпы б.з.б. II ғасырларда көшпенділердің үзеңгіні ойлап тауып, салтаттылық мәдениетті жоғары сатыға көтеріп, қаһарлы күшке айыалдырған дәуірден бастау алады", - дейді зерттеуші А.Тоқтабаев. Адамзат тарихында садақ пен жақ, дөңгелек сияқты айтулы бетбұрыс жасаған үзеңгіні қаттылық пен беріктіктің, алысқа жорту мен шабуылдың тиянағы дегеннен осы ырым туған дейді ол. Иттің бағзы замандардағы тотем-бабаға айналғандығының белгісі ит жейде салтынан байқаймыз. Ол тек қазақта ғана емес көптеген түрік халықтарына ортақ салт: қазақ, қырғыз, өзбек және татарларда сақталып қалған "ит жейде", "ит көйлек", "эт кулмәк" ғұрпының мәні ортақ. Оны нәресте туғанда кигізеді. Ит көйлекті (ит жейдені) көп жасаған адамның киімінің қалдығынан жеңі мен бойын тұтас пішіп, жағасын ойып, шетін бүкпей, екі жаны тіккен жас баланың етіне батпауы үшін тігісті сыртына қарата тепшіп тігеді. Сәби қырқыңа толысымен ит көйлегін шешіп, оны әр түрлі қант, кәмпит, өрік-мейіз сияқты тәттілерге толтырып, иттің мойнына байлап қоя берген.
Балалар итті қуып, тәттілерді алып мәз-мейрам болады, итжейдені иесіне әкеліп тапсырады. Бұл ғұрып "ит қуу" деп аталады, мәні сәбидің пәле қаласын қырық жаны бар хайуан - ит өзімен бірге алып кетеді-мыс деп сенген. Ал керісінше балаға иттің жүйрік, ақылы озық алғыр қасиеттері дариды, сәби күшікше бауырын тез көтеріп, тәні сау, жаны берік "итжанды" (иттің қырық жаны бар дейді қазақ) деп ырымдайды. Баланың, ит көйлегін сақтап, жолға, сапарға шыққанда өзімен бірге алып жүрсе пәле-жаладан сақтап, жолын ашады, "баланың періштесі қағып, аман апарып, есен әкеледі сапардан" деп сенген.
Адамның басына қонған құт пен шаңыраққа келген ырыс кебіне ит болып келеді: сол үйге құтпан ит немесе алғыр тазы бітеді де ол адамның барлық тілеуін жүзеге асырып, мұратына жеткізеді дейді қазақ сенімінде. Жаңа үйленген жастарға үбірлі-шүбірлі, дені сау, берік болсым (итше күшіктесін) деген ырыммен (магия) жас келіннің көйлегінің етегінен итке жем бергізеді. Аяғы ауыр әйел жерігі қанғанша итке "кет" деп айтуға тыйым салынған.
Қазақ қартайып, алжыған иттің аузына май тығып, басын күн батысқа (құбылаға) қаратып, малша бауыздап өлтіріп, көметін болған. Манси мен угрлерде және алтайлықтарда итті ағаш науаларға жерлеп, бір аяғына қызыл, екінші аяғына қара таспа жіп байлап, иттің денесін әсемдеген. Моңғолдар қазақтарға ұқсас жолмен өлтірілген иттің құйрығын кесіп басына жастайтын және түскен келінді итке тағзым еткізеді. Ол үшін жас келін қайын атасына сәлем етіп, отқа май құйған соң, үлкен үйдің итіне тәу етеді. Үйге ит енгізіледі де келін етегіне салып ет беріп, сүт жалатып, арнайы тілек айтады.
Қазақта бұған ұқсас салт ұрын барған күйеуге "ит ырылдатар" салты. Қалыңдыққа келе жатқан күйеу үйге таянғанда алдынан шыққан бір әйел жүресінен отыра қап ит боп ырылдап, кәде алады. Халық театрының бір көрінісіне айналған бұл салттың арғы тегі көне наным-сеніммен астарлас. Осы бір хайуанға қатысты өте ертеде қалыптасқан нанымның бірі бағзыда ғұндар өлікті жерлегенде "Онгонды (аруақты) көкке ертіп шығады" деген иланыммен итті де ертіп баратын болса, көне түркі тайпаларында тарихын, атауын, тотемін барақпен (итпен) байланыстырады. Қазақта да мұндай руларды, жер-су атауларын ондап кездестіреміз. (қазақ генеологиясындағы Ителгі, Итемген, Ителі, Барақ т.с.с. атаулар). Иттің етін жайшылықта басқа халықтардағыдай (корей, қытай) жемегенімен, зәрушілікте өкпе құртына, көз шымылдықтанып, бас айналғанға, жазылмайтын жараларға қарсы ем, дәрі ретінде қолданады. Іште өлген баланы түсіруге иттің ені мен шыбығын қатар қолданған жағдайлар ел арасында ұшырасқан екен. Бұл дом шығыстық көрші жұрттардан ауысқан болуы ықтимал.
Тазы иттің алғаш өз бетімен аң алуын "тырнақалды" құрметіне ауылдастары жиналып, қайырлы болсын айтып, қуанышқа кішігірім той жасайды. Аңшылармен бірге шығып аң олжасын, әсіресе түлкі байланған кісінің өзі қуанышына ауылдастарын ортақтастырып, тілек жасайтын жоралғысы бойынша бүкіл ауыл аңшы үйіне жиналып, қыстың ұзақ сары таңын ойын-күлкі, өлең-жырмен өткізеді.
Аңшы олжасының етінен аяғы ауыр әйелдер ауыз тисе, мылтық пен қақпаны қырсығып қалады. Өйткені жүкті ананың арғы әлеммен байланысы бар, құрсақтағы ұрпақ бергі әлемге әлі үлгеріп келмеген. Бұндай сәтсіздікке душар болған аяғы ауыр әйел аңның етіне аңсары ауып, жерік болып тұрса, аңшы құралына "акрпык," деп аталатын ақ түсті матадан байлап, аңшыға кәдесін беріп барып еттен ауыз тиеді. Егер олай етпесе, аңшы құралы мен сайманы қырсығып аң алмай қалса, аңшы оны аптайды. Ол үшін сайманға (мылтық, қақпан) үш дана ширатылған жіп байлап, үш мәрте жерге ұрған соң, сумен шайып жібереді де "Ата (қақпанға қаба) алмасаң саған серт, Атылмасаң ( қаба алмасаң) маған серт, Аңның етін жеген, Жүкті әйелге қоса серт" деп "серттескен" соң шоқпен сырықтап тазалайды.
Тазымен болсын, бүркітпен болсын саятқа шыққан кезде бөгде кісімен кездесе қалған аңшылар тобының адамы "Байлансын-ақ" дейді. Ал: Байлансын-ақ", - деп ол бқрын айтса, сендер: "Майлы шұжық айлансын-ақ",- деп тілектестік білдіреді. Саятта келе жатқанда алдынан шыққан көлденең адамның тіл-көзі тазы мен құсқа тимесін деген ниеттен туған. Сондықтан да аңшы басқа сөзбен емес, "Байлансын-ақ" деп айқай салып амандасып, қаскөй рухтарды осы құдіретті сөзбен матап, аңды да буып, шырмап тастауды ойласа керек.
"Соңғы түйенің жугі ауыр..." деудің итке қатыстылығы туралы. Қазақ ұғымында: "Ит жеті ырыстың біреуі", "Итті тепкен ырысты тебеді" деп шаңырақтың құт-берекесі, ырысы итпен сабақтаса жүреді деп сенген. Ауызекі тілде күніне сан қайталанатын, мәтелге айналған "соңғы түйенің жүгі ауыр" тіркесі итке қатысты, онымен үйдің ырысы-берекесі, ырыздығы сабақтасып жүреді деген сенімнен туындаған.
Далалықтар үшін көш салтанатынан асқан қызық аз. Жететін жері шалғай болғандықтан, әрі жаңа қонысқа ерте жетіп, ісін жайғап алу үшін көшуге белгіленген сәтті күн азаннан көш қамына кірісетін. Абыр-сабыр болған ауылдар үйлерін жығып, түйеге жүгін тиегенде ең соңына қарай шаңырақты және ескі жұртта қалған дүние-мүлікті тиейтіні белгілі. Олар тезек, оның жабуы, сырық, бақан, арқан, көген т.б. Әрине, үйге әсте енгізілмейтін тыстажататын ауылдың қүтына саналатын сырттанның "итаяғы" да соңында қалады. Олар жайшылықта көзге елене бермесе де көш салтанатында ерекше сый-құрметке ие болады. "Итаяқты май басқан құрым шоқпыттың біріне орайды да, жегінге, жүк артуға жаңадан үйретіліп жүрген торым, я буыршыының біріне ұсақ-түйек жүкпен бірге арта салады. Немесе ең соңғы түйенің бірінің теңіне іле салады. Осылайша жүк әбден тиеліп болған соң "соңғы түйенің жүгі ауыр" дегенді айтып, көш ескі жүрттан қозғалады. Осылайша бұл тіркес жүктің ауыр, жеңілдігіне қарай емес, ауылдың ырысына деген ілтипат пен қүрметтің үлкендігіне сай туындаған деседі.
Иттің ас-су ішетін итаяғы тек ағаштың безінен ойып, әшекейлеп жасалады, темірдегі болса ырыс кетеді деп ырымдайды қазақ дәстүрінде. Әбден ескіріп тозған итаяқты отқа жақпайды, жаңғыртып жаңаламайды. Ұзаққа дейін тілі шықпаған немесе кекеш, тұтықпа, быдық болып жүрген балаға "итаяқтан" су ішкізсе кінаратынан арылады деп сенген. Сауын малының желіні ісінсе итаяқты отқа қыздырады да, онымен ауру желінді ұрып домдайды. Алайда итаяқты үйге кіргізуге оған ожаумен ас-су қүюға қатаң тыйым саланады.
"Ит итаяғын жаламай көңілі көншімес" деп тойып тұрса да кешкісін үйдің әйелі итаяқ бірдеңе салып беруі шарт. Өйткені, "аш ит үреген де өреген" деп аш ит табаны қышып керуенге ерсе немесе ауыл аралап жүрсе үйдің құтын өзгеге аударып жіберуі мүмкін деп қауіпсінген.
Итті ем-дом жасауға да жиі пайдаланған. Өлі тиген жылқының екі бүйіріне бірдей айран құйып итке жалатады. Күйек кезінде туған төлдер марқая бастаған кезінде көбірек өле бастаса, көгеннің бір бұршағын алып иттің мойнына тағып қойса, төлдің шығыны caп тыйылады деп сенген. "Ит тию" (мешел-рахит) ауруына шалдыққан сәбидін; төсіне сүт тамызып, итке жалатса, ауру да иттің; тілімен бірге кетіп, аурудан айығады дейді. Ал "ит ауруына" ұшырағаң көз тиген баланы иттің қылынан алып, өртеп ауру балаға иіскетеді де, күйесін баланың беті, маңдайына жағып домдаған. Ал көз тиген балаға сол үйдің итінің құлағын кесіп, соның қанын жақса аурудан айығады дейді халық медицинасында" Аталған "ит тию" және "ит ауру" сырқаттарын бойында "ит жыны бар" (ит бейнесіндегі жын) адамның көзі жас балаға тиюден болады деп санайды. Онымен ауырған баланы иттің бас сүйегі салынған суға шомылдырады, иттің басын есіктің босаға таянышына іліп қояды, немесе ірімшіктің сары суына салады. Сондай-ақ бес зираттан бес уыс топырақ алып кесеге салып екінші кесеге баланы салып 3 немесе 7 күн қатарынан өлшеп отырған. Мүндай домнан басқа аталғаи аурудан сақтанудың жолы қасқыр мен аюдың тісін баланың киіміне тағып қою деп көрген.
Қазақ бақсыларының арасынан "ит жыны" барлары иттің қылығын көрсетіп "бақсылық" ойнаған. Сонымен бірге олар дертті иттің бас сүйегіне көшірген. Ондай бақсылар мықты болады. Өйткені итке ұқсаған жүйрік, оның үстіне қабаған болғандықтан аурудың әр түрлі иелерін иттің рухы талап, қуып жібереді деп нанған." Сонымен қатар ауылдың алжып, өздігінен жүре алмай қалған құтпаны мен сырттаны болса жұртқа тастамай "кебежеге салып, түйеге артып алып жүретін болған", - дейді көзқарақты ақсақалдар.
Ит иесі, итін күшік күнінен асыраған ең жақыны, сол үшін итін өлімге қиып, қолы батпайды. "Ит өлтірген мұсылман қажыға баратын құқынан айырылады, Мекке топырағын басуға тиіс емес",- деп көрілетін қағида бар. Итті қорлауды, азаптау, мазақ еткен адамның басына жаманшылық әкеледі деп көреді халық. Итті атып өлтірген адам "иттің қарғысына" қалады, ұзақ жасамайды, кедейленіп, жарлылыққа, тапшылыққа, жоқшылықтың қаріне ұшырайды деп сенген."Ат жақсысы - бозы, ит жақсысы - тазы" деген атам қазақ тазыны ер жігіттің үш жолдасының бірі дейді: жүйрік ат, құмай тазы, қыран бүркіт. Ол үшеуін де біреулер алғанда үлкен көлемде сый төлемақысын беріп алады. Жақсы иттердің күшігін алғанда беріп, күшікке сүт жалатып алады. Көпке әйгілі тұқымның және тазының "қарғыбауы" да қымбатқа түсері сөзсіз. Ағайын адамдар, сондай-ақ құдандалы жегжаттар арасынан күшік асырап алуға тыйым салынады. Себебі "итше ырылдасып", "араз болып кетеді" деп сақтандырады. "Иттің шені - қарғыбау" дейтін қазақтар иелі күшіктің мойнына асыл тұқымнан шыққандығы мен иесінің шені мен салтанаты, дәулет дәрежесіне қарай қарғыбауын тағады. Ол екі бөліктен тұрады: мойнына тағылатын ені 3 -4 елідей жалпақ безекті әсем бұлдан,тіпті жібек матадан таққан таспаны "арғы", ал оған байланғанын "бау" дейді. Ішкі бетінетжұмсақ мата мен киіз салып, сыртын қайыспен құрсаулап, арасын қабыстыра тіккен қарғыбауға күмістен құйма салып, көз орнатып әшекейлейді.
Бау қарғыға тағылған қысқа тұйық бау болып келеді де оған екі-үш құлаш ұзын қайыс бау, шылбыр тағылады. Оның ұшын тіліп немесе тұйықтап тобыршақ тиек салып қояды да ат үстінде жетектеген кезде оған қосымша бау жалғап, ұзындығын 5-6 құлаштан кем етпейді.
Тазы иттерді той, ас, үлкен басқосуларға жүйрік ат, алғыр қыранымен бірге алып барады. Мұндайда әлбетте тазының қарғыбауын жаңалап алмастырады. Онымен бірге ит "сыбағасына" қарық болатыны белгілі. Әйгілі тазы күшігіне ақ отаудың сол жағынан мамық төсектен орын бергені жайында әңгімелер кездеседі. Оған тіптен құлынды бие беріп алады. Оны барынша мәпелеп өсіріп, арасында кәнігі тазымен аңға қосып "ауыздандырып" баулып бір сонарда өзгелермен жарысып аңға қосады. Алғаш аң алған кезінде "тырнақ алды" деп аталатын той жасайды.
1910 жылдары Зайсан елінде Шәкен болыс деген аңшы Марқакөл жақтағы Қаратай елінің бір жылда жетпістен асқан түлкі, оннан астам қасқыр алған Сартұйғын деген тазыға қызығып жүреді екен. Шәкеннің немере інісі сол жылдары қатты боранда жылқы бағып жүріп үсіп өледі, жаңа үйленген ажарлы Бағди есімді қалыңдығы қалады. Бағдиға Қаратай елінің биінің баласының жасырын келіп жүргенін сезіп қалған болыс: "Жесір ерден кетсе де, елден кетпейді",- деген заңға қарамастан, дереу келісім жасап, өзінің келінін Сарытұйғын тазыға айырбастап алады.
Тазы мәселесін алғашқылардың бірі болып зерттеген А.Слудский дерегі бойынша қазақтар Қараталда тазыны қалыңдыққа берілетін құнға, яғни 47 байталға сатып алатын болған. Жақсы тазының құны аттың құнынан да кем түспеген. Таза қанды тазылар Бөкей Ордасында да өсірілген және құны өте қымбат сол кездегі ақшамен 50 сомға тең келген. Кейінде ел кедейленген кезде аң алатын иттің қарапайым күшігін бір құлынды биеге сатып алған жайлар кездескен.
Атақты жүйрік аттармен қоса тазы иттер де ру мен ел арасындағы мәмілеге, бітімгершілікке себеп болған. "Кенесары хан қырғыздармен алғашқы ұрыстардың бірінде Ақыртөбе деген жерде Бүрге батырдың Қалша деген ұлы бастаған 700 жігітін жеңіліске ұшыратып Қалшаны тұтқынға алады. Қырғыздың Солты, Сарбағыш, Құсшы рулары кеңесіп, Қалығұл батырды басшы қылып елші жібереді. Кенесары әрі-бері ойланып: "Мақұл, мен Қалшаларыңды босатып берейін, сендер Солты Есқожаның баласы Баястанның Көкдауыл деген тазысын беріңдер,- дейді. Сол уақытта Көкдауыл тоғыз қасқыр алып, қазақ-қырғызға аты шыққан ит екен. Тазыны көріп Кенесары сүйінгеннен хан тәжін Қалшаға кигізіп жіберген деген қырғызда әңгіме бар".
Арыс маңында (1870-1953 жж.) конфискацияға ұшырап, қолында Ұшар, Алғыр атты қос тазысы мен 7-8 қақпаны қалғанда ашаршылық жылдарында (1929-1931 жж.) солармен аң аулап, елді асыраған. Бұл туралы бір ауылды ашаршылықтан құтқарған тазыны халық:
Құмай тазы Ұшар-ай, Киік көрсе ұшар-ай,
- деп ілтипатпен еске алып отырады.
Қазан төңкерісінің алдында орыс зерттеушілері қазақ даласында 10 мыңға жуық тазы бар деп жазады, қазір тазылардың саны қайта жаңғыра отырып, шамамен 500-ге жетті деседі Интернет материалдары дерегі.
Дереккөздер
- Саятшылық қазақтың дәстүрлі аңшылығы. - Алматы: "Алматыкітап", 2007. - 208 бет, суретті. Б. Хинаят, Қ.М. Исабеков. ISBN 9965-24-813-3
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Қumaj tazy kazaktyn dәstүrli it tүri ulttyk kazynaga zhatatyn zhanuar Қumaj tazyҚumaj tazySipattamalaryBojy 20sm 1mSalmagy 600gr 70kgShygu tegiEl ҚazakstanklassifikaciyasyTobySekciyasyNomiriOrtakkordagy sanaty Қumaj tazyBul makalany Uikipediya sapa talaptaryna sәjkes bolu үshin zhetildiru kazhet Osy makalany әri karaj damytuga komektesiniz Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Ittin taraluy men tүriMezolit dәuirinde kolga үjretilgen it eki tүrli zhabajy tukymnan ontүstikte shieboriden soltүstikte kaskyrdan shygyp zher betine tegis taragan hajuan dejdi kazirgi gylym Ittin shygu tegi turaly bir gana ortak it tukymynan bastau algan zhәne tүrli tukymdar uzak evolyuciyalyk tarihi damudyn nәtizhesi dep karajtyn monofiletikalyk zhәne kop negizden shykty dejtin polifiletikalyk teoriyalar bar Zhartas betine salyngan suretterdi eseptemegende tazyga uksas kejiptegi bejneler Mysyr pergauyndarynyn eskertkishterinde bejnelengen Osydan 3400 zhyl buryngy derekterde uzyn sirakty turykty tumsygy үshkil kulaktary tik kujryktary irektelip dongelengen itter bejnelengen Қyskasy olardyn sүlbasy tazyga kobirek kelinkirejdi at pen ittin baska tukymdary budan kop kejin bejnelengen yagni keshirek kolga үjretilgen Tazynyn shykkan zheri mekeni turaly mәsele asa tartysty bolganymen kazir adamzattyn kobi Soltүstik Afrika men Ontүstik Batys Aziyanyn үstirtti dalasy dep tүsinedi Қazirgi kezde tazynyn taralgan ajmagynda ogan zhakyn tukymdas dep ajtuga keletin eki tүrli it tukymy bar ol Abissiniya iti birak onyn 6 azu tisi bar әri shieborige zhakyn Kүlli it tukymdasynyn azu tisi 8 zhәne үndilerdin dol kolsun iti Songy tukym tazy tәrizdi andy үndemej baspalap kelip alady kop үrmejdi әri batyl tүsi tүlkige uksas Birak olar nu ormandy mekendejdi kimyly bayau ayaktary shombal Mysyr pergauyndarynyn itine uksajtyn Sudan men Kordofanda tagylau kesek bitimdi itterdi tazynyn en kone tuyskany dep dolbarlanady Birak Nil dariyasy angary kolga үjretilgen tazynyn shykkan zheri dep sanalady Ol aumaktan Arab tүbegine ary karaj Kishi Aziya men Parsy zherine onan әlemge zhappaj taralgan delinedi Osylaj taralgan itter birneshe ondagan gasyrlar barysynda zhergilikti zherdin aumaly tokpeli aua rajyna үjlesip tүrlenip suryptalyp otyrdy Europaga karaj arijlermen kelgen tazy tukymdy itter keninen taralyp anshylyk pen kүn korudin negizgi arkauyna ajnaldy soltүstikte Baltyk tenizi zhagaluyna taraldy Al tazylar bulardan kejinirekbatys Afrikadan kone Ispaniya Iberiya zheri arkyly keltterge Galliyalyktarga zhetip solardyn atymen atalatyn tazy tukymdary pajda bolgandygyn Ұrym zamanyndagy zhazbalarynda zhazylgan onan әri Irlandiya Shotlandiyaga dejin taralgan Sonyn ajgagy kazirgi әlemdegi koptegen it tukymdarynyn atalgan kart kurlyktan kezdesui Orta gasyrda tazymen an aulau tazyny tartu etu europalyktarda үlken kyzygushylykka ie bolgan Әsirese agylshyndarda taza kandy tazy itterdi suryptau belgili maksattarga pajdalanu keninen etek algan Al arab bәdeuilerinin ermegi bolgan tazylar arabtardyn din taratu zhorygy kezeninde Aziyaga keninen taralgan dejdi zertteushiler Din taratumen tazy da birge keldi deuinin sebebi islam dini taralgan aumakta dәlirek ajtkanda Altaj Gimalaj taularyna dejingi aralykta batysta Ispaniya zherinedejin arabytazyga uksas itter ushyrasady Orta Aziyanyn katal tabigatyna үjlesu үshin tazylardy gundardyn itinin sipatyna uksajtyn uzyn sabalak zhүndi salpan kulakty zhergilikti tukymmen budandastyryp zhana suryp shygystyn salpan kulak tazysy dүniege keldi Onyn kujyrygy men shondanajy uzyndau sabalak zhүndi itter edi zhәne onyn pajda bolgan zhәne taralgan ajmagy tarihi kezenine karaj bul tukymdy turik tatar tazysy dep atauga bolady dejdi Batyska karaj ygyskan tүrik halyktary ozimen birge salpan kulak tazysyn ala kelip ontүstik orys dalasy men kүngej shygys Europada tazyga uksas zhana it tukymdarynyn pajda boluyna negiz etti Al musylman emes halyktarda tazy mүlde bejmәlim deuge keledi Atakty Marko Polo mongol imperatorlarynda aushy kustar men basy kazandaj kesek tulgaly itter turaly tamsana zhazady kytajlar Shygys Tүrkistandy ielengennen son gana tazymen etene tanysa bastagan dejdi Diuani lugat at tүrik sozdiginde HIg tajgan sozin keltirip ogan tazy algyr it degen anyktama berdi Қashgari M Tүrik sozdigi A 1998 3 tom 238 bet Қyrgyzdar osy kүnge dejin tazyny tajgan dep atajdy al ozge tүrkilerde tazyny tazy tazi dep atau kalyptaskan Қazaktar ittin erkegi tobet nemese arlan urgashysy kanshyk birge tugany uyalas kishkenesin kүshik dejdi It zhaksysy tazy turaly tүsinik It zhaksysy tazy turaly tүsinik Zhaksy itter zhajly kazakta ertegi anyzdar kop Қazaktyn ugymynda en zhaksy it kumajdy itten emes itala kaz dejtin ala kustyn zhumyrtkasynan shygypty mys dejdi Ol kus kaskyr men ayudyn eski apandaryn nemese taudyn үngirlerin mekendejdi kumaj tazy turaly anyz әfsanalarga zer salatyn bolsak ittin totemdik kulti zhәne kүndelikti omirdegi taza praktikalyk pajdasynan bolsa kerek It kulti anshylyk dәuirinde sharyktau shegine zhetip dәriptelip tүrki mongol halyktarynyn arasyna iteli italakaz kumaj tazy turaly mifter keninen taralgan Қumaj it turaly anyzdy kezinde Ә Divaevta zhazyp algan Қazaly Perovsk Shymkent uezderinin kazaktarynan ozinin lakap aty bojynsha biregej kus itala kaz zhoninde bizdin әldeneshe ret estuimizge tura keldi Itala kaz zhumyrtkasyn elsiz zhәne biik tobelerdegi eski ajdaladagy mazarlarga salady ol үshin sol zherden әr tүrli an zhәne baskalar tastap ketken indi pajdalanady Zhumyrtkadan kumaj degen lakap atka ie bolatyn tazy it shygady Olar titimdej bolyp zharyk dүniege keledi tosteri kara ala bolady keremet shapshandygymen batyldyk zhәne eptiligimen erekshelenedi kumaj kugan anshylykta odan birde bir kurbany kashyp kutyla almajdy Kejbir kazaktardyn nyk senimi bojyysha itala kazdyn etekkiri keledi osy sebepti bul kustyn eti tagamga pajdalanylmajdy Osygan uksas anyzdy S Sejfullin da zhazady Sary ala kazdyn zhүmyrtkasynan kejde kүshik tuady eken Sol kumaj bolady Ony tәnir berejin degen adamga kez kylady Sary ala kazdyn aj sajyn әjelshe ajyzy keledi bul anyzdardai it pen kazdyn bir tukymnan tarajtyndygy korinedi Shygys Қazakstan oblysy Zajsan audany Kendirlik ozeninin Sajhan Sauyr taularyn zharyp otetin tikzhartastyn kemerinde kumaj uyasy degen orny kүrkenin ornyndaj kustyn uyasy bar Agash butaktarynan sargajgan shop kaldyktarynan salynganүyaәli tur Ұyasy osyndaj үlken bolganda zhumyrtkasy kandaj boldy eken dep tangalysady Tazy it osy uyany mekendegen alyp kus kumajdyn zhumyrtkasynan shygypty Қazakta kumaj tazy degen soz bar zhaksy zhүjrik algyr tazylardy nagyz kumaj tazy dep zhatady Қumaj tazylardyn tukymy tүriҚumaj tazylardyn tukymy tүri Tazy kazak dalasyna sak zamanynda kelgen dep shamalauga bolady Shamamen 2000 2500 zhyldar buryn bolsa kerek Kejbir taska kashalgan petroglifterdegi tazyga uksas anshy itterinin bejnesine karap budan da erterek zamandarda da bolgan ba dep bolzham zhasauga da bolady Degenmen takyr tazylar osydan bes alty myn zhyl buryn pergauyndar zamanynda omir sүrgen Әjgili Tutanhamon kabirinin ishinde azhal kudajy Anubis kara tүsti tazy bejnesinde bejnelengen Қazak tazysynyn tүp atasy arabtyn salyukii ol kazak dalasyna islam dinin taratkan arab zhauyngerlerimen birge keldi degen nuskany usynady Shynymen salyuki Ortalyk Aziya men Kavkazga Tayau Shygys pen Iran arkyly taralgan Қazirgi salyuki tukymdary kazak tazysyna ote zhakyn tek turky sәl uzyn bojy sәl sungak birak poshymy men symbaty ote zhakyn kelui olardyn tuystygyn kuattajtyndaj Tort myn zhyldaj tarihy bar ol itterdin atauy kum astynda kalgan Arabtyn Salyuk kalasynyn atymen bajlanysty tugan atau Degenmen ol tusta shumerlerge assiriyalyktarga da taralyp үlgergenge uksajdy An kagatyn itin kazaktar tazy atauynyn mәni parsynyn taza algyr zhүjrik degen magynadagy sozinen shykkan Bәlkim tazy taza taza kandy degen magynadagy sozinen tugan ykshamdalu zandylygyna bajlanysty tazyga auysuy mүmkin dep zhoramaldajtyndar da bar Қazak tazysy men augan tazysy Ortalyk Aziyaga parsy tazysymen bir dәuirde kelip ony saktar men augandar zhergilikti tabigi zhagdajdyn erekshelikterine saj zhetildirip koldan suryptap otkizgenge uksajdy Degenmen songy kezdegi zertteuler Orta Aziyada taralgan tazylardy arabtyn slyuggi sluggi anshy itterimen budandasudan pajda bolgan zhergilikti tukym dep eseptejdi Tazynyn otany Қazakstan zhәne Tүrkmenstan әredik Өzbekstan zherinde de osiriledi dep esepteledi Tүrkmen tazysy kazak tazysyna karaganda bitimi үsaktau keledi Tazy itti Orta Aziyanyn koz zhetpes ken dalasynyn turgyndary araby itterdi zhergilikti tukymmen budandastyra otyryp suryptau nәtizhesinde shykkan at үstinde an aulajtyn bekzadalar men degdarlardyn ermegine zhәne malshy baktashylardyn kүn korisi үshin kyzmet etken tukym dep eseptejdi Қalaj degenmen VII VIII gasyrlarda kazak zherine din tarata kelgen arabtarmen kelgen tazy tukymynan anshy itter tarihy bastalady Sonymen birge zhergilikti zherde kalyptaskan tukym degen tazynyn pajda boluy turaly eki tүrli kozkaras bar Kezinde orys otarshyldary koptep kele bastagan zamandagy zertteu nәtizhelerine karasak Ya Polferov pikirinshe kazak zherinde Orta Aziya tazysynyn ozindik bir tarmagy kobirek taralgan Onyn bojynda taulyk zhәne kyrymdyk tazylarga zhakyndygy basym bolgan Қoldanu zhagdajyna bajlanysty tazylardy dalalyk zhәne taulyk dep bolgen dalalygy bojy sungak zhazykta algyr bolsa taulyk tazy bitimi kishkene kiya zhartastarda zhaksy zhүgirgen Қazak tazysyna ote zhakyn tuys bolyp esepteletin augan tazysynyn da takyr zhүndisi zhazyk aumakta al үlpildek zhүndisi suyktau soltүstik ajmakta taralgan Al kazak tazysy orystyn anshy tazysynyn pajda boluyna septigin tigizgen Alajda kazak zherine tazy tukymy onan da buryn dәlirek ajtkanda sak zamanynda kelgen Onyn dәleli tazy poshymdy itterdin zhartaska salyngan bejneleri ataudyn ozinin koneparsy til inen tu yn d au y tegin emes onyn taraluy pergau yn iti salyuki parsy tazysy augan tazysy zhәne kazak sak tazysy degen bolzhamdy usynady Қazaktar tazyny zhargak kulak tazy zhәne shashak kulak tazy dep ekige boledi Onyn birin salyukiden ekinshisin slyuggiden taralgan tukym dejtindikten biriyin kulagynyn zhargagy үlken ekinshisinin kulagynda kop zhүn osken Shynymen ak zhargak kulak tazynyn kulagynda eshkandaj zhүn bolmajdy al shashak kulak tazynyn kulagynyn zhүni үzyn shashak tәrizdi bolady Al bugan kosa dүrek dүregej tazy dep atalatyn tazy men kazaky itterdin budandasuynan shykkan terisi kalyn suykka shydamdy denesi kesek kaskyrdy alatyn batyl tukymy da kezdesedi Dүrek nemese dүregej tazy kaskyrdyn ayak taramysyn kiyp zhiberedi Tazy ortasha gana bojy bar zhүjrik it zhүni tykyr onyn esesine kujrygy men salpan kulagynyn ushyn uzyn shashakty zhүn baskan Baska anshy itterge karaganda bular akyldyrak iesine shyn berilgen adamga zhugyskysh al ozge itterge oshpendileu keledi Өzderi ote batyl әri orasan zhүjrik bolady Tazylar kүshti bolmajdy birak deneleri sidam aryk zhenil zhүjrik әri ozhet keledi Olar kusa zhetedi de kashsa kutylady Қoyan tүlki siyakty үsak andardy olar kutkarmajdy Ajlaga ikemdiligi sondaj tazylar ayagyn syndyru kajyru mojnyn shygaru degen kinaratka urynbajdy Tazylardy tukymyna karaj kazaktar kumaj kumaj tazy taza kandylygy men tүgine karaj kuny kuny tazy budandaskan bolsa duregej duregej tazy kajyn kajyn kaptal dep boledi Munyn songylary kaskyr alatyn kүshti itter Olar zhalgyz zharym da ekeulep nemese tobymen zhүrip utylap an alady al үjretilgen bolsa aushy kuspen de tize kosyp kimyldajdy Tazy itterdin tүgi salystyrmaly tүrde az sүjyktau keledi Al keskin symbatyna karaj tauly ormandy onirdegi anshyl itter iri sүjekti shombal deneli bolsa dalaly kumdy onirlerde dene bitimi shagyn shargylau keledi Қazak zherinde taralgan tazynyn birneshe tүri barҚazak zherinde taralgan tazynyn birneshe tүri bar Mysaly samarkannyn tazysy alasa bojly birak mүshe mүshesi әsem de sүjkimdi bolgan Zhem bojy men bojyndagy kazaktardyn tazylary taban zhүni men kulagyndagy shashagynyn uzyndygymen erekshelenedi En sonynda tazylaryna keler bolsak olar tabanynyn sүjirlenip bitisimen sondaj ak ozderinin ote kүshtiligimen daralanady bular Ertis bojynda taralgan Al orys derekterinde Tүrkistan tazysy atalgan tazylar kazakzherinin ontүstik pen soltүstik batys onirlerinde koptep taralgan Sibir tazylary kazak zherinde gana emes batyska dejin zhetken tandauly an algysh tukym 1889 zh Sibirde samoed tajpalary arasynda үsh aj bolgan britan zoology Ernst Kilburn onan kejin Oral bojyna zhәne Batys Sibirden әkelgen it tukymyn lajkaga uksas samoed tazysy atagan tukym osy atpen Europada taralgan Қazak zherinde tazynyn kumaj kajyn kaptal augan orys tүrikmen degen tүrleri ushyraskan Қazaky tazyny tau tazysy zhәne dala tazysy dep bolgen Shoktygynyn biiktigi 80 85 sm aralygynda Al kazak tazysyna en zhakyn dep ajtyp otken augan tazysy әlemdegi en degdar tukymga sanalady bojy 70 74 sm minezi katandau bolganymen iesine sheksiz berilgen tamakka talgampaz zheke emes iesimen birge үjde turgandy sүjetin tukym Ol oz olzhasyn kozimen toruyldap zhiti bakylau arkyly alady Tipti iesinin komeginsiz oz betimen an aulajtyn tukym Onyn әlemge keninen taralyp үlken kyzygushylykka ie boluy batys elderinin әskeri zhoryktarymen tura bajlanysty XIX g ekinshizhartysynan batys әlemine belgili bolgan augantazysyn britan әskerileri alyp kelgen 1907 zh dan tipten koptep kelip tazynyn tүrli liniyalaryn Europada dүniege әkelgen Degenmen onan sәl bүryn 1809 zh salyngan suret 1813 zh Londonda zharyk korgen bolatyn 1920 zh Auganstannyn ontүstigindegi Balukystannan apargan tazy Shotlandiyada soltүstikten apargany Angliyada onan әri Amerika kurlygyna taralyp derbes liniyany dүniege әkelgen Tendesi zhok sulu bitimge ie augan tazysy men arab salyukiin osiretinder arasynda I960 zhyldardan bastap Dog World kәsibi zhurnalynyn betinde bastalgan dau әli bir mәmilege zhetken zhok Bir toby Waters bastagan tazyny salyukiden shykkan dejdi de ezhelgi Mysyr men Mesopotamiya parsy zherinde tabylgan b z d 4 myn zhyl buryngy it kankalary Auganstan zherinen ushyraspajtyndygyn alga tartady Sauda sattyk arkasynda augan zherine әkelingen itter zhergilikti ortaga bejimdelgen dejdi Ogan kosa salyukidin iygy men sanyna kejde basyna karaj үlpildek makta tәrizdi zhүn ushyrasuy sirek kezdespejdi degen uәzhdi alga tartady Augan zherine zhetken salyuki biik tauly onirge bejimdeluden zhүni kalyn zhүndes bolyp uzara tүsken tipten zhagy arka zhota kujrygyna dejin tүk bitken Augan tazysynyn 6 birdej sүrpy bar bolganymen klimattyk negizinen eki tүrge boledi kүngej batys onirdegileri zhүnderi sujyktau әri ashyk tүsti bolsa soltүstiktegileri baran tүsti koyu zhүndes Kezinde kazak zherinde ken taralgan tazy itterdin Kenes okimeti zhyldarynda sanynyn kүrt kemuine alandagan osy takyrypty arnajy zerttegen A A Sludskij dabyl kagyp olardy korgauga alu kazhettigin eskertken edi Alajda Kenes okimeti kezindegi otarlaushylyk sayasat zhergilikti zherdegi eldin bet bejnesi men zherdin ekologiyasyna gana zardabyn tigizip kojgan zhok tipten it pen tazynyn tukymyna da salkynyn tigizdi Әr kezende kazak zherine kelgen bogde ult ulys okilderinin ozderimen birge ala kelgen itterimen aralasyp budandaskan son nebir tүrli dүregej tukymdar pajda bolyp tazy men tobettin tukymy azyp ketti dejdi kinolog mamandar Қolda kalaj bolsa solaj ustalgan tazylar osylaj dүregejlendi myltyktyn kobirek koldanyluy olardyn anga pajdalanu parkyn azajtty Osy mәsele der kezinde koterilip Tүrkistan oblysy Tүrkistan audany Bәjdibek audany tazylaryn koptep әkelip kan zhangyrtu tazy tukymyn saktap kalu sharalary zhүrilgen di Tazylardyn tүr tүsine toktalar bolsak kazak zherinde kezdesken tazylar turaly derekterde onyn kara sary kokshil sury bolady Kok tazylar ote zhogary bagalanady Egemendikten songy zhyldardagy kәsibiler men әueskojlardyn tize kosyp kimyldap ulttyn dәstүrli mәdenietin zamana talabyna saj hobbiyna ajnaldyrgan azamattardyn koldauymen kazir tazy tukymyn saktap kalu sanyn osiru asyldandyru tүrli kәsiptik sharalar ujymdastyru arkasynda kazir Қazakstanda taza tukymdy tazylardyn sany zharty mynnan gana asty Қaskyr men tүlkini katar alatyn kazak kypshak tazylarymen budandastyryp tukymyn asyldandyra otyryp Ortalyk Rossiyada an kagatyn orys tazysynyn borzaya kejingi orta gasyrda dүniege kelgendigi tarihtan belgili XI g francuz Genrik I үjlengen orystyn Mudryj Yaroslavtyn kyzy nekesi kezinde orys tazysy borzaya turaly algashky derek zhazylgan Olar an kakkysh әri suykka tozimdi uzakta suyt zhүriske shydamdy zhүriske mykty keletin borzayamen an aulau 1861 zh basybajlylykty zhojganga dejin zhaksy damydy Өzderimen birge batyska karaj alyp zhetken it tukymdaryn saktap kalgan Anadoly tүrikterinde kangal kanly akbas karabas dep atalatyn al madyarlarda vengrlerde kubas komondor kumandur atalatyn ittin tamasha tukymdary bүginderi әlemge әjgili Tazy bitiminin stato dinamikalyk negiziTazy bitiminin stato dinamikalyk negizi Tazynyn eki ayagy dene turkymen salystyrganda uzyn boluy onyn kozgalysyna kolajlylyk tudyrady Ogan kosa artky ayaktary men ondagy bulshyk etter ote zhaksy damygany al kursagy zhinishke bolyp kazaktar kanshyrdaj katkan dep atajtyn ishi zhotasyna karaj zhakyn bitui tazynyn kozgalysyn ote kolajly etedi Biiktigi siyrdyn buzauyndaj kosilgende esik pen tordej zherge zhetetin kelisti kazak tazysynsh adymy uzyn kimyly shirak umtylgan zherden shaban shalagaj andy kutkarmajtyn algyr keledi Tazynyn zhyldam shirak kozgaluyna onyn sүjek kan kalarynyn berik zhetilgendigi shemirshek zhulyn tutasynyn sүjekter men sinir taramysynyn bir birinin kimyl kozgalysyn ikemdej shapshandykka keltire alatyndygymen tura bajlanysty Mojyn omyrtka zheteu auyz omyrtkasy kanaty zhuka zhalpak artka karaj kosile zhatkan үstinde shүjdeli tompegi bolmajdy Arka omyrtka on үsh olardyn zhotalyk osindileri zhuan aldyngy omyrtkalar da iile kelgen Ogan ushtaskan on үsh zhүp kabyrganyn togyzy dongelenip iilip turady Olardyn ushy bir birimen bite kajnasyp ketkendikten tostin eteginde bar bolgany segiz gana oskin bajkalady Қabyrganyn uzyndygynan kokirek kuysynyn teren digibirden bir bajlanysty bolady Shoktygy denesinin artky zhagynan biikteu keledi Ittin bel omyrtkasy zheteu kanattary alga sүjirlene zhantajgan ushtary zhuandau Arka zhon tusy tomen karaj ojysyp kajkybeldenip keledi de bel tusynan zhogary karaj tompajyp ketedi Turyk tutasynyn en kozgalmaly boligi bolyp sanalatyn kujryk omyrtkalar sany itte 18 22 artka karaj kishireje beredi Degenmen bul shyk ettin omyrtkaly basy al gashky kujryk omyrtkalarynan bastalady Tos sүjegi bir birimen shemirshek arkyly bajlanyskan pishini tort kyrly segiz segmentten turady Onyn dongelek zhiektigi tutkasy men semsershe shemirshegi molsheri zhagynan kishileu zhәne zhalpak bolyp keledi Itte zhauyryn kyry buyn ojysyna dejin sozylgan kustumsyk osindisi shodyrajyp shykkan ogan sinir etter berik otyrgan Ittin ortan zhiligi zhinishke asykty zhiligi iilip kelgen al tokpak zhiligi zhinishke tomengi basy sәl iilinkirep turady bas zhagynda tesigi korinedi It tizesinin tomengi katarynda kәri zhilik zhәne ortangy sүjekter kosylyp ketken әri sәl gana iilinki keledi kәn dek itterde ol ote iilgen Al zhil inshik sүjekteri zhaksy damygan Olardyn shetkisi kyska ortasyndagy ekeui uzyn bolgandyktan ortadagysynyn үshinshi tortinshisinin izi anyk tүsedi Birinshi bashpajy ol kop itterde bolmajdy nemese ekinshi bashpajmen ustasyp ketken kyska bolgandyktan izi zherge basylmajdy Bakajdyn uzyn zhazgysh bulshyk eti aldyngy asykty zhilik bulshyk etin zhauyp zhatady zhәne ekinshi zhәne shetki bakajlarga bekidi Ittin boksesi men sany ote kүshti kuatty tek deneni alga laktyratyn tazylardyn kozgalysyna ekpin beretin alga itermelejtin mindeti bar Sonymen birge әsirese tazyda mojyn arka zhәne zhambastyn zhalpak eti mykyndy bүgetin kujymshak etteri kursak kabyrgasynyn ajkysh ujkysh kelgen etteri tos bulshyktary zhaksy damygandygy shapshan kozgalysynyn birden bir kepili Bulshyk ettegi talshyktary baska zhanuarlarga karaganda salystyrmaly tүrde kop Itte okshe bulshyk eti bolmajdy tek tobyk sүjeginin syrtky bajlamymen asykty zhiliktin ajdarshygynan bastalady Ittin basyndagy mi sauyty men bet kolemi bir birine para par yagni 1 1 shamasynda Bas sүjegi eki үsh kabat kabyr shakshadan turady ortalary auaga toly keledi Itte sүt tisi 28 eresekterinde 42 tis bolady ol kyskasauytty tisterge zhatady Tүrakty tisterdin zhanasu betterinde үsh үshten otkir tissheler bolady Sojdak tister konus tәrizdi bir gana tisshesi bar kolemi kishileu tisti it tis dejdi Tister kabu korganu usatu mindetin atkarady Zhaksy tazylardyn astyngy үstingi tis katary bir birimen zhymdasyp turady yagni zhogargy mandaj tis syrtynan 1 3 boligine dejin ajkasyp keledi Ondajda artky azu tister bir birimen bettesip keledi An alatyn ittin zhotasy zhony kejin tolyk bulshyk etti nygyz bolyp keledi Teren kelgen tos zhagynan kursagy artka karaj dongelenip kelip kujmyshaktyn tusyna negurlym zhakyn ornalaskan Ondaj kejipti kazaktar arystannyn urgashysynyn kursagyna tenep kanshyrdaj katkan kursak dep eseptejdi Қaryn men ishekterdin syrtynan sharby zhauyp turatyndyktan kursakty suyk tiyuden saktajdy Sondyktan itter suyk sazdy zherlerde bauyryn tosep zhata beredi It bauyrynyn salystyrmaly molsheri baska zhanuarlarga karaganda kolemdi keledi Itte zhүrek 3 shi kabyrga men 7 shi kabyrga aralygynda zhantaya ornalaskan Ittin erinderi zhuka zhәne nashar kozgalady Auyz sanylauy uzynynan sozylyp onyn ezuleri үshinshi tortinshi azu tisterinin kataryna dejin zhetedi Tomengi erni alga salpiyp ozyp shygyp turady Ittin oneshi orasan үlken bolyp keni alady onyn askazanga ulaskan tusynda zhauyp turatyn kakpak tәrizdi oskini bolmajdy Sondyktan da it ote onaj kusyp tastajdy Sayatta itti tamaktandyrmaj shyguga tyrysatyndygy sogan bajlanysty kursak pen keude eki kuys arasyndagy kok et tynys aluda kosalky mindet atkarady Itte kүrek tisteri zhaksy zhetilgen sojdak tisteri zhinishke әri iilip kelgen al azu tisteri dogal әri shajnauga bejimdelgen Ittin astyngy үstingi tis katary zhaksy zhymdasyp үstingi zhagy astyngy katarynyn 1 3 in zhauyp tursa zhaksylyktyn nyshany dejdi Tic katary zhymdaspagan ozyk shykkan nemese kemiek bolyp zhetpej tursa ondaj itter tazy bola almajdy Ittin үsh kabattan turatyn terisinin arasynda maj shygaratyn bezder terinin tүgin majlap turatyndyktan tүgi zhyltyrap turady suykta dene zhyluynan ajyrylmaj ayazga tozimdi keletin sebebi sondyktan Қazaktar esti zhanuar dep kasiet tutatyn ittin miy men sezim kabiletin zertteu nәtizheleri onyn miynda әrbir әreketti baskaratyn estu koru sezu kimyl tepe tendik dәm sezu sipau zhәne t b ortalyktary ote kүrdeli bajlanysta ekendigin ajtady Әsirese ote zhaksy damygan iis sezu mүshesinin komegimen on litr suga erigen bir shokim tuzdyn iisin de seze alady dejdi Nemis kojshy itine zhүrgizilgen zertteuler onyn on bojy men miyndagy iis sezu aumagy 1 5x1 5 metrlik үlken kilemdej aumakty alatyndygyn anyktagan Bul korsetkish adamda 5x5 sm Itter tanauymen ujyktajdy yagni ujyktap zhatkan kezde ne bolgandygyn iiske katysty okiga bolsa ol dereu azhyratyp iske kirisedi eken Ittin bul kabileti tazyda iis pen iz sezu үrdisinde manyzdy mindet atkarady Ol tuabitti iisshildigine kosa үjretu barysynda kondiktiruge tura bajlanysty bolady dejdi bүgingi kүngi tazy ustaushylar Sondaj ak koz zhanarynyn ojnakshyp kozgaluy men kozinin kyragylygy da shirak kimyldauyna үlken komek korsetedi kozkarasy otkir bajkampazdygy zhogary karangyda dazhaksy koredi on tүstizhaksy azhyrata alatyndygy belgili bolyp otyr buryndar ittin koru kabileti osal dep kelgen di Al estu zhagyna kelsek it ote sak ol sekundyna 30 40 myn terbelisti tipten 70 100 myn terbelisti kabyldap azhyrata alady eken adamda bul korsetkish 16 18 myn aralygynda Itterdi sabau nemesezhekip үrsu olardyn agressiv әreketin karsylasuyn arttyra tүsedi Tanauyndagy murty men sakaly tүnde adastyrmajtyn bagdar nuskaushy mindetinde Ittin erekshe kimyly men shugyl kozgalysy sonyn ishinde tazynyn eresen kozgalysy onyn dene bitiminin sipatymen tura bajlanysty atap ajtsak ozinshe bir erekshe mehanikalyk tetikti yaki aspaly kopirge shsajdy Mundagy kopirdin eki zhagyndagy tayanyshy aldyngy zhәne artky ayaktar al onyn arasyndagy parabolikalyk torlangan konstrukciya ornynda skelettin statikalyk boligi zhүredi Al bas mojyn zhәne kujryk kujmyshak kopirdin eki zhak shetindegi kireberisi rolinde Zhotadagy etter men sinir kursak tos kuysyndagy et shemirshek kabyrga teri barlygy zhajshylykta zhәne zhүgirgen kezdegi dene massasyn ten bole otyryp omyrtkalar kankasynyn bүgilip zhazyluyn kinematikalyk үjlesimdi kimyl shirak kozgalys zhasauyn kamtamasyz etedi Ittin omyrtka kankasy ote kozgalmaly bolgandyktan zhүgirgen kezde artky ayagy denesinin zhalgasy tәrizdi үjlese kimyldajdy It zhaj zhүrgen kezde tort ayagy kajshylaj diagonaldy tүrde kimyldaj otyryp denenin salmagyn eki ayagy alyp zhүredi izi bir syzyk bojyna tүsedi Siraktarynyn dүrys bitpeui men olardyn ozara proporciyasy sәjkespegen mүsheler kimyldy tezhejtindigi belgili Sondyktan da tazy denesinin sipaty men olshemderi standart ispetti kabyldanady Tazy denesinin shugyl shirak kozgalysy denenin auyrly nүktesimen bajlanysta bolady kazan tolmas shemirsheginin artynda tkrgan baska zhanuarlarda alga karaj nүkte basyn koterip kujrygyn zhazgan kezde artka zhylzhidy Yagni kosilip zhүgirgen kezde tazy denesinin dәl ortasynda auyrlyk nүktesi tүsedi de tepe tendigin tauyp aldyngy zhәne artky ayaktarga kol men sanga birkelki kүsh kysym tүsedi Ol zhyldam kozgaluga әri үzak uakyt mүshelerdin sharshamauyn kamtamasyz etedi Al zhajshylykta turganda ittin dene salmagynyn 2 3 boligi aldyngy ayakka tүsedi Ajtalyk turky kyska ittin auyrlyk nүktesi alga ketedi zhүgirgen kezde ayaktaryn kise basyp alady yaki artky ayagy aldyngy ayagyn okshesinen basyp otyrady Mundajda it artky ayagyn bayau tastajdy kosile almaj annyn artynan zhүgirgen kezde bayaulap shabandap kalady Bүlkildep zhelgen kezde denesi selkildep aldyngy on ayaktyn kozgalysymen sol zhak artky ayak birge zhүrgen kezdegi kimyly tәrizdi kajshylaj kimyldajdy Artky ayaktyn kүshi alga itermelep otyrady Tazynyn symbatty kelisken bitimi zhelgen kezde aldyngy ayak izine artky ayak dop keledi Al denesi kiralandap izi irelendej tүsse ol tazyga tәn emes dүregej ittin kozgalysy sanalady Itke tәn zhyldam kozgalys sekendep kosile shabu Қozgalyska ikemdi omyrtka tutasy mykty bulshyk etti it artky ayagynan үlken ekpinmen aldyngy ayagyna karaj sekiredi zhotasy domalana bүkirejip artky ayagyn alga karaj zhazady Zherge artky ayagy aldyngysynan ozyp zhetedi Ittin kosile zhүgiruine zhalpak kigash bitken zhauyryn ken iyk bulshyk etke toly uzyn san sәl gana dones pruzhina tәrizdi sozylgan arka men kujmyshak barlygy үjlese ikemdelip үlken mүmkindik tudyrady Қazaktar ajtatyn asa үlken zhyldamdykpen kosile zhүgiruine ushuyna zhogarydagy etpen sүjekpen katar kursaktyn bulshyk etteri tize artky ayaktyn sekiretin etteri aralasady Қartajgan nemese boldyrgan itter zhorgalajdy yagni bir zhagynyn aldyngy artky ayaktary katar kozgalady Mundajda it kisalandap tepe tendigin әren tabady Ittin koly nemese aldyngy ayagyna zhanynan karaganda eni kyska zhauyryny artka karaj sәl kisaya ketken ortan zhiligi koldyn bojymen alga sәl gana enkejgen bolsa tүzu bitis dep sanajdy Zhiliktik zhauyryn artka ketken bolsa ol durys emes Zhauyryn kabyrgaga zhymdasyp zhabysyp aldynan karaganda tip tik zherdi basyp tursa zhaksy Ittin siragy etsiz taramysty shertip kerip turady Aldyngy ayaktyn baskan izi bir birinen alshak taltak nemese shalys bassa ayagynyn basy eki zhagyn aksiyp tursa nemese majmak bolsa ol zhaksylyktyn nysany emes Al kuryktyn tүbinin tomengi tusy artky ayaktyn zhajshylykta turganda mandajyna dop kelip tursa ol ittin kozgalysy ayak alysyn zhaksy dep zhatady kazaktar Artky ayak durys bitpese it ayagyn siyrsha sүjrep taltandap nemese majmylsha tojtandap zhүredi ondajlar an kugan kezde alyska zhүgire almajdy Zhajshylykta turgan ittin bulshyk etteri barlygy zhumys zhasajtyndyktan onaj sharshajdy da zherge bir kyrynan zhata ketip dem alady Bulajsha kyryndap zhatkan ittin bulshyk etteri kүsh tүspejdi al zhanbasymen shokiyp otyrgan ittin bulshyk etteri de zhaksy dem alady Sondyktan tazyny үjret ken baulygan kezde ony shokityp otyrgyzu nemese kyrynan zhatkyzuga kop konil boledi Қumaj tazylarga katysty nanym senimҚazakta balany kyrkynan shygysymen akyn sheshen batyr tәrizdi atakty adamnyn t b үzengisinen otkizip alu gurpy siyakty ittin kүshigin de belgili adamdardyn үzengisinen otkizip alatyn yrym bar Bala men kүshikti үzengiden otkizu gurpy b z b II gasyrlarda koshpendilerdin үzengini ojlap tauyp saltattylyk mәdenietti zhogary satyga koterip kaһarly kүshke ajyaldyrgan dәuirden bastau alady dejdi zertteushi A Toktabaev Adamzat tarihynda sadak pen zhak dongelek siyakty ajtuly betburys zhasagan үzengini kattylyk pen beriktiktin alyska zhortu men shabuyldyn tiyanagy degennen osy yrym tugan dejdi ol Ittin bagzy zamandardagy totem babaga ajnalgandygynyn belgisi it zhejde saltynan bajkajmyz Ol tek kazakta gana emes koptegen tүrik halyktaryna ortak salt kazak kyrgyz ozbek zhәne tatarlarda saktalyp kalgan it zhejde it kojlek et kulmәk gurpynyn mәni ortak Ony nәreste tuganda kigizedi It kojlekti it zhejdeni kop zhasagan adamnyn kiiminin kaldygynan zheni men bojyn tutas piship zhagasyn ojyp shetin bүkpej eki zhany tikken zhas balanyn etine batpauy үshin tigisti syrtyna karata tepship tigedi Sәbi kyrkyna tolysymen it kojlegin sheship ony әr tүrli kant kәmpit orik mejiz siyakty tәttilerge toltyryp ittin mojnyna bajlap koya bergen Balalar itti kuyp tәttilerdi alyp mәz mejram bolady itzhejdeni iesine әkelip tapsyrady Bul guryp it kuu dep atalady mәni sәbidin pәle kalasyn kyryk zhany bar hajuan it ozimen birge alyp ketedi mys dep sengen Al kerisinshe balaga ittin zhүjrik akyly ozyk algyr kasietteri daridy sәbi kүshikshe bauyryn tez koterip tәni sau zhany berik itzhandy ittin kyryk zhany bar dejdi kazak dep yrymdajdy Balanyn it kojlegin saktap zholga saparga shykkanda ozimen birge alyp zhүrse pәle zhaladan saktap zholyn ashady balanyn perishtesi kagyp aman aparyp esen әkeledi sapardan dep sengen Adamnyn basyna kongan kut pen shanyrakka kelgen yrys kebine it bolyp keledi sol үjge kutpan it nemese algyr tazy bitedi de ol adamnyn barlyk tileuin zhүzege asyryp muratyna zhetkizedi dejdi kazak seniminde Zhana үjlengen zhastarga үbirli shүbirli deni sau berik bolsym itshe kүshiktesin degen yrymmen magiya zhas kelinnin kojleginin eteginen itke zhem bergizedi Ayagy auyr әjel zherigi kangansha itke ket dep ajtuga tyjym salyngan Қazak kartajyp alzhygan ittin auzyna maj tygyp basyn kүn batyska kubylaga karatyp malsha bauyzdap oltirip kometin bolgan Mansi men ugrlerde zhәne altajlyktarda itti agash naualarga zherlep bir ayagyna kyzyl ekinshi ayagyna kara taspa zhip bajlap ittin denesin әsemdegen Mongoldar kazaktarga uksas zholmen oltirilgen ittin kujrygyn kesip basyna zhastajtyn zhәne tүsken kelindi itke tagzym etkizedi Ol үshin zhas kelin kajyn atasyna sәlem etip otka maj kujgan son үlken үjdin itine tәu etedi Үjge it engiziledi de kelin etegine salyp et berip sүt zhalatyp arnajy tilek ajtady Қazakta bugan uksas salt uryn bargan kүjeuge it yryldatar salty Қalyndykka kele zhatkan kүjeu үjge tayanganda aldynan shykkan bir әjel zhүresinen otyra kap it bop yryldap kәde alady Halyk teatrynyn bir korinisine ajnalgan bul salttyn argy tegi kone nanym senimmen astarlas Osy bir hajuanga katysty ote ertede kalyptaskan nanymnyn biri bagzyda gundar olikti zherlegende Ongondy aruakty kokke ertip shygady degen ilanymmen itti de ertip baratyn bolsa kone tүrki tajpalarynda tarihyn atauyn totemin barakpen itpen bajlanystyrady Қazakta da mundaj rulardy zher su ataularyn ondap kezdestiremiz kazak geneologiyasyndagy Itelgi Itemgen Iteli Barak t s s ataular Ittin etin zhajshylykta baska halyktardagydaj korej kytaj zhemegenimen zәrushilikte okpe kurtyna koz shymyldyktanyp bas ajnalganga zhazylmajtyn zharalarga karsy em dәri retinde koldanady Ishte olgen balany tүsiruge ittin eni men shybygyn katar koldangan zhagdajlar el arasynda ushyraskan eken Bul dom shygystyk korshi zhurttardan auyskan boluy yktimal Tazy ittin algash oz betimen an aluyn tyrnakaldy kurmetine auyldastary zhinalyp kajyrly bolsyn ajtyp kuanyshka kishigirim toj zhasajdy Anshylarmen birge shygyp an olzhasyn әsirese tүlki bajlangan kisinin ozi kuanyshyna auyldastaryn ortaktastyryp tilek zhasajtyn zhoralgysy bojynsha bүkil auyl anshy үjine zhinalyp kystyn uzak sary tanyn ojyn kүlki olen zhyrmen otkizedi Anshy olzhasynyn etinen ayagy auyr әjelder auyz tise myltyk pen kakpany kyrsygyp kalady Өjtkeni zhүkti ananyn argy әlemmen bajlanysy bar kursaktagy urpak bergi әlemge әli үlgerip kelmegen Bundaj sәtsizdikke dushar bolgan ayagy auyr әjel annyn etine ansary auyp zherik bolyp tursa anshy kuralyna akrpyk dep atalatyn ak tүsti matadan bajlap anshyga kәdesin berip baryp etten auyz tiedi Eger olaj etpese anshy kuraly men sajmany kyrsygyp an almaj kalsa anshy ony aptajdy Ol үshin sajmanga myltyk kakpan үsh dana shiratylgan zhip bajlap үsh mәrte zherge urgan son sumen shajyp zhiberedi de Ata kakpanga kaba almasan sagan sert Atylmasan kaba almasan magan sert Annyn etin zhegen Zhүkti әjelge kosa sert dep serttesken son shokpen syryktap tazalajdy Tazymen bolsyn bүrkitpen bolsyn sayatka shykkan kezde bogde kisimen kezdese kalgan anshylar tobynyn adamy Bajlansyn ak dejdi Al Bajlansyn ak dep ol bkryn ajtsa sender Majly shuzhyk ajlansyn ak dep tilektestik bildiredi Sayatta kele zhatkanda aldynan shykkan koldenen adamnyn til kozi tazy men kuska timesin degen nietten tugan Sondyktan da anshy baska sozben emes Bajlansyn ak dep ajkaj salyp amandasyp kaskoj ruhtardy osy kudiretti sozben matap andy da buyp shyrmap tastaudy ojlasa kerek Songy tүjenin zhugi auyr deudin itke katystylygy turaly Қazak ugymynda It zheti yrystyn bireui Itti tepken yrysty tebedi dep shanyraktyn kut berekesi yrysy itpen sabaktasa zhүredi dep sengen Auyzeki tilde kүnine san kajtalanatyn mәtelge ajnalgan songy tүjenin zhүgi auyr tirkesi itke katysty onymen үjdin yrysy berekesi yryzdygy sabaktasyp zhүredi degen senimnen tuyndagan Dalalyktar үshin kosh saltanatynan askan kyzyk az Zhetetin zheri shalgaj bolgandyktan әri zhana konyska erte zhetip isin zhajgap alu үshin koshuge belgilengen sәtti kүn azannan kosh kamyna kirisetin Abyr sabyr bolgan auyldar үjlerin zhygyp tүjege zhүgin tiegende en sonyna karaj shanyrakty zhәne eski zhurtta kalgan dүnie mүlikti tiejtini belgili Olar tezek onyn zhabuy syryk bakan arkan kogen t b Әrine үjge әste engizilmejtin tystazhatatyn auyldyn kүtyna sanalatyn syrttannyn itayagy da sonynda kalady Olar zhajshylykta kozge elene bermese de kosh saltanatynda erekshe syj kurmetke ie bolady Itayakty maj baskan kurym shokpyttyn birine orajdy da zheginge zhүk artuga zhanadan үjretilip zhүrgen torym ya buyrshyynyn birine usak tүjek zhүkpen birge arta salady Nemese en songy tүjenin birinin tenine ile salady Osylajsha zhүk әbden tielip bolgan son songy tүjenin zhүgi auyr degendi ajtyp kosh eski zhүrttan kozgalady Osylajsha bul tirkes zhүktin auyr zhenildigine karaj emes auyldyn yrysyna degen iltipat pen kүrmettin үlkendigine saj tuyndagan desedi Ittin as su ishetin itayagy tek agashtyn bezinen ojyp әshekejlep zhasalady temirdegi bolsa yrys ketedi dep yrymdajdy kazak dәstүrinde Әbden eskirip tozgan itayakty otka zhakpajdy zhangyrtyp zhanalamajdy Ұzakka dejin tili shykpagan nemese kekesh tutykpa bydyk bolyp zhүrgen balaga itayaktan su ishkizse kinaratynan arylady dep sengen Sauyn malynyn zhelini isinse itayakty otka kyzdyrady da onymen auru zhelindi uryp domdajdy Alajda itayakty үjge kirgizuge ogan ozhaumen as su kүyuga katan tyjym salanady It itayagyn zhalamaj konili konshimes dep tojyp tursa da keshkisin үjdin әjeli itayak birdene salyp berui shart Өjtkeni ash it үregen de oregen dep ash it tabany kyshyp keruenge erse nemese auyl aralap zhүrse үjdin kutyn ozgege audaryp zhiberui mүmkin dep kauipsingen Itti em dom zhasauga da zhii pajdalangan Өli tigen zhylkynyn eki bүjirine birdej ajran kujyp itke zhalatady Kүjek kezinde tugan tolder markaya bastagan kezinde kobirek ole bastasa kogennin bir burshagyn alyp ittin mojnyna tagyp kojsa toldin shygyny cap tyjylady dep sengen It tiyu meshel rahit auruyna shaldykkan sәbidin tosine sүt tamyzyp itke zhalatsa auru da ittin tilimen birge ketip aurudan ajygady dejdi Al it auruyna ushyragan koz tigen balany ittin kylynan alyp ortep auru balaga iisketedi de kүjesin balanyn beti mandajyna zhagyp domdagan Al koz tigen balaga sol үjdin itinin kulagyn kesip sonyn kanyn zhaksa aurudan ajygady dejdi halyk medicinasynda Atalgan it tiyu zhәne it auru syrkattaryn bojynda it zhyny bar it bejnesindegi zhyn adamnyn kozi zhas balaga tiyuden bolady dep sanajdy Onymen auyrgan balany ittin bas sүjegi salyngan suga shomyldyrady ittin basyn esiktin bosaga tayanyshyna ilip koyady nemese irimshiktin sary suyna salady Sondaj ak bes zirattan bes uys topyrak alyp kesege salyp ekinshi kesege balany salyp 3 nemese 7 kүn katarynan olshep otyrgan Mүndaj domnan baska atalgai aurudan saktanudyn zholy kaskyr men ayudyn tisin balanyn kiimine tagyp koyu dep korgen Қazak baksylarynyn arasynan it zhyny barlary ittin kylygyn korsetip baksylyk ojnagan Sonymen birge olar dertti ittin bas sүjegine koshirgen Ondaj baksylar mykty bolady Өjtkeni itke uksagan zhүjrik onyn үstine kabagan bolgandyktan aurudyn әr tүrli ielerin ittin ruhy talap kuyp zhiberedi dep nangan Sonymen katar auyldyn alzhyp ozdiginen zhүre almaj kalgan kutpany men syrttany bolsa zhurtka tastamaj kebezhege salyp tүjege artyp alyp zhүretin bolgan dejdi kozkarakty aksakaldar It iesi itin kүshik kүninen asyragan en zhakyny sol үshin itin olimge kiyp koly batpajdy It oltirgen musylman kazhyga baratyn kukynan ajyrylady Mekke topyragyn basuga tiis emes dep koriletin kagida bar Itti korlaudy azaptau mazak etken adamnyn basyna zhamanshylyk әkeledi dep koredi halyk Itti atyp oltirgen adam ittin kargysyna kalady uzak zhasamajdy kedejlenip zharlylykka tapshylykka zhokshylyktyn karine ushyrajdy dep sengen At zhaksysy bozy it zhaksysy tazy degen atam kazak tazyny er zhigittin үsh zholdasynyn biri dejdi zhүjrik at kumaj tazy kyran bүrkit Ol үsheuin de bireuler alganda үlken kolemde syj tolemakysyn berip alady Zhaksy itterdin kүshigin alganda berip kүshikke sүt zhalatyp alady Kopke әjgili tukymnyn zhәne tazynyn kargybauy da kymbatka tүseri sozsiz Agajyn adamdar sondaj ak kudandaly zhegzhattar arasynan kүshik asyrap aluga tyjym salynady Sebebi itshe yryldasyp araz bolyp ketedi dep saktandyrady Ittin sheni kargybau dejtin kazaktar ieli kүshiktin mojnyna asyl tukymnan shykkandygy men iesinin sheni men saltanaty dәulet dәrezhesine karaj kargybauyn tagady Ol eki bolikten turady mojnyna tagylatyn eni 3 4 elidej zhalpak bezekti әsem buldan tipti zhibek matadan takkan taspany argy al ogan bajlanganyn bau dejdi Ishki betinetzhumsak mata men kiiz salyp syrtyn kajyspen kursaulap arasyn kabystyra tikken kargybauga kүmisten kujma salyp koz ornatyp әshekejlejdi Bau kargyga tagylgan kyska tujyk bau bolyp keledi de ogan eki үsh kulash uzyn kajys bau shylbyr tagylady Onyn ushyn tilip nemese tujyktap tobyrshak tiek salyp koyady da at үstinde zhetektegen kezde ogan kosymsha bau zhalgap uzyndygyn 5 6 kulashtan kem etpejdi Tazy itterdi toj as үlken baskosularga zhүjrik at algyr kyranymen birge alyp barady Mundajda әlbette tazynyn kargybauyn zhanalap almastyrady Onymen birge it sybagasyna karyk bolatyny belgili Әjgili tazy kүshigine ak otaudyn sol zhagynan mamyk tosekten oryn bergeni zhajynda әngimeler kezdesedi Ogan tipten kulyndy bie berip alady Ony barynsha mәpelep osirip arasynda kәnigi tazymen anga kosyp auyzdandyryp baulyp bir sonarda ozgelermen zharysyp anga kosady Algash an algan kezinde tyrnak aldy dep atalatyn toj zhasajdy 1910 zhyldary Zajsan elinde Shәken bolys degen anshy Markakol zhaktagy Қarataj elinin bir zhylda zhetpisten askan tүlki onnan astam kaskyr algan Sartujgyn degen tazyga kyzygyp zhүredi eken Shәkennin nemere inisi sol zhyldary katty boranda zhylky bagyp zhүrip үsip oledi zhana үjlengen azharly Bagdi esimdi kalyndygy kalady Bagdiga Қarataj elinin biinin balasynyn zhasyryn kelip zhүrgenin sezip kalgan bolys Zhesir erden ketse de elden ketpejdi degen zanga karamastan dereu kelisim zhasap ozinin kelinin Sarytujgyn tazyga ajyrbastap alady Tazy mәselesin algashkylardyn biri bolyp zerttegen A Sludskij deregi bojynsha kazaktar Қaratalda tazyny kalyndykka beriletin kunga yagni 47 bajtalga satyp alatyn bolgan Zhaksy tazynyn kuny attyn kunynan da kem tүspegen Taza kandy tazylar Bokej Ordasynda da osirilgen zhәne kuny ote kymbat sol kezdegi akshamen 50 somga ten kelgen Kejinde el kedejlengen kezde an alatyn ittin karapajym kүshigin bir kulyndy biege satyp algan zhajlar kezdesken Atakty zhүjrik attarmen kosa tazy itter de ru men el arasyndagy mәmilege bitimgershilikke sebep bolgan Kenesary han kyrgyzdarmen algashky urystardyn birinde Akyrtobe degen zherde Bүrge batyrdyn Қalsha degen uly bastagan 700 zhigitin zheniliske ushyratyp Қalshany tutkynga alady Қyrgyzdyn Solty Sarbagysh Қusshy rulary kenesip Қalygul batyrdy basshy kylyp elshi zhiberedi Kenesary әri beri ojlanyp Makul men Қalshalaryndy bosatyp berejin sender Solty Eskozhanyn balasy Bayastannyn Kokdauyl degen tazysyn berinder dejdi Sol uakytta Kokdauyl togyz kaskyr alyp kazak kyrgyzga aty shykkan it eken Tazyny korip Kenesary sүjingennen han tәzhin Қalshaga kigizip zhibergen degen kyrgyzda әngime bar Arys manynda 1870 1953 zhzh konfiskaciyaga ushyrap kolynda Ұshar Algyr atty kos tazysy men 7 8 kakpany kalganda asharshylyk zhyldarynda 1929 1931 zhzh solarmen an aulap eldi asyragan Bul turaly bir auyldy asharshylyktan kutkargan tazyny halyk Қumaj tazy Ұshar aj Kiik korse ushar aj dep iltipatpen eske alyp otyrady Қazan tonkerisinin aldynda orys zertteushileri kazak dalasynda 10 mynga zhuyk tazy bar dep zhazady kazir tazylardyn sany kajta zhangyra otyryp shamamen 500 ge zhetti desedi Internet materialdary deregi DerekkozderSayatshylyk kazaktyn dәstүrli anshylygy Almaty Almatykitap 2007 208 bet suretti B Hinayat Қ M Isabekov ISBN 9965 24 813 3