Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Бәйдібек ауданы — Түркістан облысының орталық бөлігіндегі әкімшілік-аумақтық бөлік. Жерінің аумағы 7,2 мың км2 (облыс аумағының 6,1%-ын қамтиды). Орталығы - Шаян ауылы.
| Қазақстан ауданы | |||
| Бәйдібек ауданы | |||
| |||
| Әкімшілігі | |||
|---|---|---|---|
| Облысы | |||
| Аудан орталығы | |||
| Ауылдық округтер саны | 11 | ||
| Ауыл саны | 50 | ||
| Әкімі | Ерлан Зайыпұлы Нұрмаханов | ||
| Аудан әкімдігінің мекенжайы | Шаян ауылы, Қарашаұлы көшесі, №51 | ||
| Тарихы мен географиясы | |||
| Координаттары | 43°02′06″ с. е. 69°22′33″ ш. б. / 43.03500° с. е. 69.37583° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 43°02′06″ с. е. 69°22′33″ ш. б. / 43.03500° с. е. 69.37583° ш. б. (G) (O) (Я) | ||
| Құрылған уақыты | 1928 | ||
| Жер аумағы | 7,2 мың км² | ||
| Уақыт белдеуі | UTC+5:00 | ||
| Тұрғындары | |||
| Тұрғыны | 48 893 адам (2023) | ||
| Ұлттық құрамы | 96,66% қазақтар | ||
| Сандық идентификаторлары | |||
| Автомобиль коды | 13 | ||
| Бәйдібек ауданының әкімдігі | |||
|
| |||
Тарихы
Қола дәуірі кезінде Қаратау жоталарының беткейлеріндегі тас бетіне салып қалдырған таңбалары мен археологиялық қазбалардың кезінде табылған заттар.
Басы Қаратау сілемдерінен басталатын, жағалауы кезінде қалың нумен көмкерілген Арыстанды, Бестоғай, Шаян, Сасық, Үлкен Бөген, Бала Бөген, Қошқарата, Боралдай өзендерінің бойлары ерте заманнан мәдениеті өркендеген, шаруашылығы өскен, елді мекендер, шағын қорғандар құрылысы дамыған алқап.
ХІІІ ғасырдың екінші онжылдығының соңында моңғол әскерлері Арыс өзенінің басына келіп тоқтап, одан кейін бір бөлігі Отырар қаласына қарай бет алғанда, 1219 жылдың қыркүйегінде Қостұра арасындағы асудан өтіп, Боралдай өзенінің жағасындағы шағын қаланы қоршаған екен. Сол кездің ескерткіші, «Үлкен Тұра» етегінен басталатын бір бастаудың суы жер асты арқылы қалаға келтірілген. Судың шығып жатқан жері қазір «Теректі әулие» деп аталады.
Бүкілодақтық Орталық Атқару Комитетінің 1928 жылғы 3 қыркүйектегі қаулысымен Қазақстанда 13 округ пен 193 аудан құрылды. Сырдария округінде 21 аудан құрылса, соның ішінде Шаян болысы негізінде құрылған Шаян ауданы да бар еді.
1930 жылғы 23 шілдеде Бүкілодақтық Орталық Атқару Комитетінің Округтерді жою туралы қаулысына сәйкес округтер жойылып, Қазақстанда іріленген 121 аудан құрылды. Осыған байланысты Шаян ауданы да таратылып, оның жері Арыс, Созақ, Түркістан және Талас аудандарына бөлініп берілді.
1933 жылғы 16 қазанда Қазақ АКСР Орталық Атқару Комитетінің шешіміне сәйкес Арыс, Талас, Түркістан, Жуалы аудандарынан 13 ауылдық кеңес біріктіріліп, Шаян ауданы қайта құрылды.
Шаян ауданы 1962 жылы таратылып, 1964 жылы қайтадан құрылып, аудан атауы Алғабас болып өзгертілді.
1996 жылғы 23 қазанда Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен Алғабас ауданының аты Бәйдібек ауданы болып өзгертілді.
Географиялық орны
Солтүстігінде Созақ, батысында Сауран аудандарымен, оңтүстігінде Ордабасы, Сайрам, Түлкібас аудандарымен және Арыс қаласымен, шығысы мен солтүстік-шығысында Жамбыл облысының Сарысу, Талас, Жуалы аудандарымен шектеседі.
Бәйдібек ауданы жері Қаратау жотасының оңтүстік-батыс беткейінде, қырқалы жазықта жатыр. Оңтүстік-шығысын Боралдай жотасы, Үлкентұра тауы (1425 м) алып жатыр. Жер қойнауынан полиметалл кені (Байжансай), әктас, құрылыс материалдары барланған.
Климаты, өсімдіктері мен жануарлар дүниесі
Климаты континенттік, қаңтар айының орташа температурасы -5-7°С, шілде айында 27-29°С. Жылдық жауын-шашын мөлшері ауданның батысында 170 мм, шығысында (Қаратау баурайында) 340 мм.
Бәйдібек ауданының жерінде Арыстанды-Қарабас желі қатты байқалады. Жел (жылдамдығына 30-35 м/с) қыста ауа температурасын -22°С-қа дейін суытады.
Аудан аумағынан Қаратау және Боралдай тауларынан басталатын Арыстанды, Сасық, Бөген, Шаян және Боралдай өзендері өтеді.
Ауданның оңтүстік-батыс бөлігі сұр топырақты, жусанды дала. Солтүстік-шығысындағы саздауытты, сұр топырақты өңірде бидайық, боз жусан, баялыш, күйреуік, шығысындағы таудың сұр-қоңыр топырағында Қаратау жусаны, нарқия, тағы басқа да шөптесіндер мен бұта аралас долана, тобылғы, жабайы алма, өрік, өзен бойларында тал, терек, жиде, қамыс өседі.
Жануарлар дүниесінен тауда арқар, елік, қасқыр, жазығында қоян, қарсақ, сарышұнақ, құстардан кекілік, бөдене, көкек, тағы басқа да құстар мекендейді.
Халқы
| 1939 | 1959 | 1970 | 1979 | 1989 | 1999 | 2009 | 2021 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 30405 | ▲38220 | ▲43781 | ▲48393 | ▲50219 | ▲50508 | ▲53004 | ▼48296 |
Тұрғындары 54 030 адам (2019). Ұлттық құрамы: қазақтар (96,48%), күрдтер (2,70%), парсылар (0,29%), орыстар (0,18%), басқа ұлт өкілдері (0,36%).
Әкімшілік бөлінісі
50 елді мекен 11 ауылдық округке біріктірілген:
| Ауылдық округтері | 2009 | 2021 | 2021 2009-ға пайызбен | Ерлер 2009 | Ерлер 2021 | 2021 2009-ға пайызбен | Әйелдер 2009 | Әйелдер 2021 | 2021 2009-ға пайызбен |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Ағыбет ауылдық округі | 2855 | ▼2239 | 78,4 | 1438 | ▼1180 | 82,1 | 1417 | ▼1059 | 74,7 |
| Ақбастау ауылдық округі | 5045 | ▼4196 | 83,2 | 2573 | ▼2210 | 85,9 | 2472 | ▼1986 | 80,3 |
| Алғабас ауылдық округі | 4695 | ▼4140 | 88,2 | 2438 | ▼2203 | 90,4 | 2257 | ▼1937 | 85,8 |
| Алмалы ауылдық округі | 3145 | ▼2384 | 75,8 | 1589 | ▼1259 | 79,2 | 1556 | ▼1125 | 72,3 |
| Боралдай ауылдық округі | 10412 | ▼9335 | 89,7 | 5175 | ▼4747 | 91,7 | 5237 | ▼4588 | 87,6 |
| Борлысай ауылдық округі | 2815 | ▼2330 | 82,8 | 1478 | ▼1214 | 82,1 | 1337 | ▼1116 | 83,5 |
| Бөген ауылдық округі | 5221 | ▼4531 | 86,8 | 2688 | ▼2355 | 87,6 | 2533 | ▼2176 | 85,9 |
| Жамбыл ауылдық округі | 3056 | ▼3038 | 99,4 | 1535 | ▲1584 | 103,2 | 1521 | ▼1454 | 95,6 |
| Көктерек ауылдық округі | 2781 | ▼2357 | 84,8 | 1421 | ▼1240 | 87,3 | 1360 | ▼1117 | 82,1 |
| Мыңбұлақ ауылдық округі | 4469 | ▼3932 | 88 | 2269 | ▼2043 | 90 | 2200 | ▼1889 | 85,9 |
| Шаян ауылдық округі | 8510 | ▲9814 | 115,3 | 4204 | ▲4892 | 116,4 | 4306 | ▲4922 | 114,3 |
| ЖАЛПЫ САНЫ | 53004 | ▼48296 | 91,1 | 26808 | ▼24927 | 93 | 26196 | ▼23369 | 89,2 |
Мәдени мұралар
- Бәйдібек Қарашаұлы кесенесі
- Домалақ Ана Кесенесі
- Ақмешіт әулие үңгірі
- «Қызыл көпір» - тарихи ескерткіші
Қызыл көпір - 1886 жылы ескі ағаш көпірдің орнына салынған. Білікті инженерлік есеп бен құрылыс-монтаж жұмыстарының жоғарғы сапада атқарылуынан ғимараттың ұзақ уақыт сенімді жұмыс істеуіне мүмкіндік берді. Көпір 1970 жылдарға дейін қала аралық, жалпы одақтың маңызы бар автокөлік қатынасын қамтамасыз етті.
Дереккөздер
- Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)
- Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)
- http://baydibek.ontustik.gov.kz/kk Мұрағатталған 11 мамырдың 2016 жылы.
- Ресей империясы, КСРО халық санақтары
- ҚР халық санақтары
- 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары
- Қазақ Энциклопедиясы
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Bәjdibek audany Tүrkistan oblysynyn ortalyk boligindegi әkimshilik aumaktyk bolik Zherinin aumagy 7 2 myn km2 oblys aumagynyn 6 1 yn kamtidy Ortalygy Shayan auyly Қazakstan audanyBәjdibek audanyEltanbasyӘkimshiligiOblysyTүrkistan oblysyAudan ortalygyShayanAuyldyk okrugter sany11Auyl sany50ӘkimiErlan Zajypuly NurmahanovAudan әkimdiginin mekenzhajyShayan auyly Қarashauly koshesi 51Tarihy men geografiyasyKoordinattary43 02 06 s e 69 22 33 sh b 43 03500 s e 69 37583 sh b 43 03500 69 37583 G O Ya Koordinattar 43 02 06 s e 69 22 33 sh b 43 03500 s e 69 37583 sh b 43 03500 69 37583 G O Ya Қurylgan uakyty1928Zher aumagy7 2 myn km Uakyt beldeuiUTC 5 00TurgyndaryTurgyny48 893 adam 2023 Ұlttyk kuramy96 66 kazaktar 2 64 kүrdter 0 28 parsylar 0 16 orystar 0 26 baska ulttarSandyk identifikatorlaryAvtomobil kody13Bәjdibek audanynyn әkimdigiTarihyҚola dәuiri kezinde Қaratau zhotalarynyn betkejlerindegi tas betine salyp kaldyrgan tanbalary men arheologiyalyk kazbalardyn kezinde tabylgan zattar Basy Қaratau silemderinen bastalatyn zhagalauy kezinde kalyn numen komkerilgen Arystandy Bestogaj Shayan Sasyk Үlken Bogen Bala Bogen Қoshkarata Boraldaj ozenderinin bojlary erte zamannan mәdenieti orkendegen sharuashylygy osken eldi mekender shagyn korgandar kurylysy damygan alkap HIII gasyrdyn ekinshi onzhyldygynyn sonynda mongol әskerleri Arys ozeninin basyna kelip toktap odan kejin bir boligi Otyrar kalasyna karaj bet alganda 1219 zhyldyn kyrkүjeginde Қostura arasyndagy asudan otip Boraldaj ozeninin zhagasyndagy shagyn kalany korshagan eken Sol kezdin eskertkishi Үlken Tura eteginen bastalatyn bir bastaudyn suy zher asty arkyly kalaga keltirilgen Sudyn shygyp zhatkan zheri kazir Terekti әulie dep atalady Bүkilodaktyk Ortalyk Atkaru Komitetinin 1928 zhylgy 3 kyrkүjektegi kaulysymen Қazakstanda 13 okrug pen 193 audan kuryldy Syrdariya okruginde 21 audan kurylsa sonyn ishinde Shayan bolysy negizinde kurylgan Shayan audany da bar edi 1930 zhylgy 23 shildede Bүkilodaktyk Ortalyk Atkaru Komitetinin Okrugterdi zhoyu turaly kaulysyna sәjkes okrugter zhojylyp Қazakstanda irilengen 121 audan kuryldy Osygan bajlanysty Shayan audany da taratylyp onyn zheri Arys Sozak Tүrkistan zhәne Talas audandaryna bolinip berildi 1933 zhylgy 16 kazanda Қazak AKSR Ortalyk Atkaru Komitetinin sheshimine sәjkes Arys Talas Tүrkistan Zhualy audandarynan 13 auyldyk kenes biriktirilip Shayan audany kajta kuryldy Shayan audany 1962 zhyly taratylyp 1964 zhyly kajtadan kurylyp audan atauy Algabas bolyp ozgertildi 1996 zhylgy 23 kazanda Қazakstan Respublikasy Prezidentinin Zharlygymen Algabas audanynyn aty Bәjdibek audany bolyp ozgertildi Geografiyalyk ornySoltүstiginde Sozak batysynda Sauran audandarymen ontүstiginde Ordabasy Sajram Tүlkibas audandarymen zhәne Arys kalasymen shygysy men soltүstik shygysynda Zhambyl oblysynyn Sarysu Talas Zhualy audandarymen shektesedi Bәjdibek audany zheri Қaratau zhotasynyn ontүstik batys betkejinde kyrkaly zhazykta zhatyr Ontүstik shygysyn Boraldaj zhotasy Үlkentura tauy 1425 m alyp zhatyr Zher kojnauynan polimetall keni Bajzhansaj әktas kurylys materialdary barlangan Klimaty osimdikteri men zhanuarlar dүniesiKlimaty kontinenttik kantar ajynyn ortasha temperaturasy 5 7 S shilde ajynda 27 29 S Zhyldyk zhauyn shashyn molsheri audannyn batysynda 170 mm shygysynda Қaratau baurajynda 340 mm Bәjdibek audanynyn zherinde Arystandy Қarabas zheli katty bajkalady Zhel zhyldamdygyna 30 35 m s kysta aua temperaturasyn 22 S ka dejin suytady Audan aumagynan Қaratau zhәne Boraldaj taularynan bastalatyn Arystandy Sasyk Bogen Shayan zhәne Boraldaj ozenderi otedi Audannyn ontүstik batys boligi sur topyrakty zhusandy dala Soltүstik shygysyndagy sazdauytty sur topyrakty onirde bidajyk boz zhusan bayalysh kүjreuik shygysyndagy taudyn sur konyr topyragynda Қaratau zhusany narkiya tagy baska da shoptesinder men buta aralas dolana tobylgy zhabajy alma orik ozen bojlarynda tal terek zhide kamys osedi Zhanuarlar dүniesinen tauda arkar elik kaskyr zhazygynda koyan karsak saryshunak kustardan kekilik bodene kokek tagy baska da kustar mekendejdi Halky1939 1959 1970 1979 1989 1999 2009 2021 30405 38220 43781 48393 50219 50508 53004 48296 Turgyndary 54 030 adam 2019 Ұlttyk kuramy kazaktar 96 48 kүrdter 2 70 parsylar 0 29 orystar 0 18 baska ult okilderi 0 36 Әkimshilik bolinisi50 eldi meken 11 auyldyk okrugke biriktirilgen Halkynyn sany 2009 2021 Auyldyk okrugteri 2009 2021 2021 2009 ga pajyzben Erler 2009 Erler 2021 2021 2009 ga pajyzben Әjelder 2009 Әjelder 2021 2021 2009 ga pajyzbenAgybet auyldyk okrugi 2855 2239 78 4 1438 1180 82 1 1417 1059 74 7Akbastau auyldyk okrugi 5045 4196 83 2 2573 2210 85 9 2472 1986 80 3Algabas auyldyk okrugi 4695 4140 88 2 2438 2203 90 4 2257 1937 85 8Almaly auyldyk okrugi 3145 2384 75 8 1589 1259 79 2 1556 1125 72 3Boraldaj auyldyk okrugi 10412 9335 89 7 5175 4747 91 7 5237 4588 87 6Borlysaj auyldyk okrugi 2815 2330 82 8 1478 1214 82 1 1337 1116 83 5Bogen auyldyk okrugi 5221 4531 86 8 2688 2355 87 6 2533 2176 85 9Zhambyl auyldyk okrugi 3056 3038 99 4 1535 1584 103 2 1521 1454 95 6Kokterek auyldyk okrugi 2781 2357 84 8 1421 1240 87 3 1360 1117 82 1Mynbulak auyldyk okrugi 4469 3932 88 2269 2043 90 2200 1889 85 9Shayan auyldyk okrugi 8510 9814 115 3 4204 4892 116 4 4306 4922 114 3ZhALPY SANY 53004 48296 91 1 26808 24927 93 26196 23369 89 2Mәdeni muralarBәjdibek Қarashauly kesenesi Domalak Ana Kesenesi Akmeshit әulie үngiri Қyzyl kopir tarihi eskertkishi Қyzyl kopir 1886 zhyly eski agash kopirdin ornyna salyngan Bilikti inzhenerlik esep ben kurylys montazh zhumystarynyn zhogargy sapada atkaryluynan gimarattyn uzak uakyt senimdi zhumys isteuine mүmkindik berdi Kopir 1970 zhyldarga dejin kala aralyk zhalpy odaktyn manyzy bar avtokolik katynasyn kamtamasyz etti DerekkozderҚazakstan Respublikasy halkynyn zhynysy zhәne zhergilikti zherdin tipine karaj sany 2023 zhylgy 1 kantarga Қazakstan Respublikasy halkynyn zhekelegen etnostary bojynsha sany 2022 zhyl basyna http baydibek ontustik gov kz kk Muragattalgan 11 mamyrdyn 2016 zhyly Resej imperiyasy KSRO halyk sanaktary ҚR halyk sanaktary 2021 zhylgy ulttyk halyk sanagynyn korytyndylary Қazak Enciklopediyasy