Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Үндістер екі Америка құрлығындағы байырғы халықтардың жалпы атауы. Американы ең алғаш ашқан Колумб емес осы үндістер. Бұл атау XV ғасырда испан теңіз жиһанкездерінің Үнді жерін таптық деген жаңсақ пікірлерінен жергілікті халыққа еуропалықтар тарапынан сырттай таңылған. Жалпы саны 38 млн. адам (2002). Антропология жағынан Үндістер үлкен моңғол пішіндес расаның америкалық тобына жатады.
| Үндістер | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
| 75 000 000 (Жер тұрғындарының 1%) | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 Мексика | 10,1 млн |
 Боливия | 7 млн |
 Перу | 6 млн |
 Гватемала | 5,4 млн |
 Эквадор | 3,4 млн |
 АҚШ | 2,5 млн |
 Колумбия | 1,4 млн |
 Канада | 1,2 млн |
 Бразилия | 700 000 |
 Чили | 692 000 |
 Аргентина | 600 000 |
 Венесуэла | 524 000 |
 Никарагуа | 443 847 |
| Тілдері | |
|
| |
Тіл
Лингвистер Үндістердің тілін ондаған тілдер шоғырына бөледі. Дж. , т.б. ғалымдар Үндістер тілін 9 топқа және 1 шеттетілген тілге (Мексикадағы тараска) біріктіреді. Солтүстік және Орталдық Америка Үндістері тілі (, , , , хайда), (майя, , , , киче, , михе, цимшиан, т.б.), алгонкин-мосан (, , , , монтанье, , т.б.), (, Ирокез (тайпа) , сиу, т.б.), (науа, , , тарахумара, майо, тепехуан, т.б.), (, отоми, , , , т.б.), (, ленка, мискито, гуайми, куна, т.б.), ал Оңт. Америкада (же, пано, уитото, , бороро, т.б.) анд-экваторлық (кечуа, аймара, араулан, араван тілдері, т.б.) болып бөлінеді. Ең ірі тілдер , , . Көпшілік Үндістер екі тілді. АҚШ пен Канадада ағылшын және француз, Латын Америкасында испан және португал тілдерінде сөйлейді.
Тарихы
Үндістердің ата-бабалары кейінгі палеолитте (б.з.б. 30 — 10 мыңжылдықтар) Америкаға теңізі және бұғазы арқылы Солтүстік-Шығыс Азиядан қоныс аударған. Сол кездегі діни наным-сенімдерді (құдіретке сиыну, ата-баба аруағына табыну, бақсылық, тотемизм, т.б.) ұзақ уақыт бойы сақтап қалған. Еуропа отаршылары келгенге дейін Орталық және Оңтүстік Америка Үндістер өзіндік өркениеттерді (, майя, , т.б.) қалыптастырды.
Мәдениеттi-тарихи облыстар
Солтүстік Америка
Отаршылдық қарсаңында Америкада бірнеше тарихи-мәдени облыстар қалыптасты.
- Теңіз аңшыларының Арктик. облысы (, ).
- Солтүстік Американың солтүстік-батыс жағалауы — маманданған балық кәсіпшілігі мен теңіз аңшылығының облысы (хайда, тлинкиттер, вакаштар, селистер, т.б.).
- Калифорнияда — аңшы-балықшылар облысы
- Канаданың солтүстік және Алясканың ішкі бөлігі — мен тайпалары орналасқан облыс.
- Қазіргі АҚШ аумағының шығыс бөлігінде жер өңдеумен айналысқан отырықшы тайпалар мекендеген (, Ирокездер, мускогтар) облыс.
- Американы ашқаннан кейін далалық аймақта бизон аулайтын аттылы аңшылар (сиу, , , мандандар, , , , , ) облысы
- Солтүстік Американың оңтүстік-батысы (қазіргі Нью-Мексико, Аризона, Юта, Колорадо штаттары) — суармалы егін шаруашылығы дамыған облыс (Пуэбло, Пима).
Латын америкасы
- Еуропалықтар келгенге дейін Орталық Америка мен Андыдағы Үндістер мәдениеті едәуір өркендеген ел еді. Бұл аймақтың тұрғындары егін шаруашылығының күрделі суландыру жүйесін игеріп, маис, бұршақ, асқабақ, күнбағыс, какао, агава, темекі, мақта, картоп екті. Сонымен қатар мал шаруашылығы, металлургия кәсібі де дами бастаған-ды. Жоғары мәдениет ошағы қалыптасып, балық аулауды кәсіп еткен қала-мемлекеттер пайда болды.
- Оңтүстік Американың тропиктік бөлігін (Амазонка мен Ориноко алқаптары және Бразилия таулы үстірті) жерді кетпенмен өңдеген тайпалар мекендеді.
- Аргентина Пампасымен Патагон таулы үстіртін мекендейтін Үндістер мен Солт. Американың далалық аймағындағы тұрғындардың тіршілігінде, мәдениетінде ұқсастық мол.
- Оңтүстік Американың қиыр түстігі мен Отты жер аралының байырғы Үндістері (она, ямана, алакалуфтар) аңшылықпен айналысып, жартылай көшпелі тіршілік еткен.
Отаршылдық
Еуропа отаршылдары Үндістердің табиғи өсуін тоқтатты. Олардың құнарлы жерлерін иемденіп, тіршілікке қолайсыз өңірлерге көшірді. Тұтас халықтарды жойып жіберді. 1900 жылғы есеп бойынша АҚШ Үндістерінің саны 75%-ға азайған. Үндістер бірқатар ұлттардың (мексикалықтар, парагвайлық, т.б.) қалыптасуына маңызды рөл атқарды. АҚШ-та 291 мен Аляскада 200-дей байырғы халық қауымы тіркелген. Қазіргі кезде АҚШ үкіметі Үндістерге өтемақы төлеп тұрады. Жоғары оқу орындарына түсуге арналған квота белгілеген. Соған қарамастан, жергілікті Үндістердің көпшілігі жойылып кету алдында тұр. Олар еур. мәдениет пен тілді қабылдап, дәстүрлі мәдениетін жоғалта бастаған. Солтүстік Америка Үндістері католик және протестант, ал Латын Америкасындағылардың көпшілігі католик дінін ұстанады. Дәстүрлі діндерді, түрлі культтық ағымдарды (пейотизм, шейкеризм, т.б.) ұстанатындар да кездеседі. 20 ғасырдың ортасынан бастап Үндістер арасында өз тілі мен мәдениетіне деген қызығушылық орнады. Бүгінгі кезде Үндістер қауымы бақылайтын Канадада 60 шақты білім беру орталықтары, АҚШ-та 20 шақты колледж жұмыс істейді. Көптеген халықар. ұйымдары (Оңтүстік Америка үндістерінің кеңесі, Үндіс халықтарының бүкіләлемдік кеңесі, т.б.) бар. Әрбір елдің Үндістерінің ұйымдары (АҚШ-та — Америка үндістерінің ұлттық конгресі, т.б.; Канадада — Ұлттық бауырластық; Бразилияда — Бразилия үндіс халықтарының одағы, т.б.) Үндістер мүддесі үшін жұмыс істеп келеді. АҚШ, Канада және Оңтүстік Америкада үндіс тайпалары үшін үндіс резервациялары құрылған.
Дүниелiк өркениетке үндiстерiнiң үлесi
Үндістердің дәстүрлі шаруашылығы — егіншілік. Дүние жүзі халықтары олардан маис, картоп, күнбағыс, , какао, мақта, темекі, т.б. өсімдіктер егуді үйренді.
Мәдениеті
Үндістер сәулет өнері сәулет және бейнелеу өнерінің, қолөнердің тамаша үлгілерін жасаған. Бай ауыз әдебиеті, би өнері мен сан алуан философиялық көзқарастары сақталған.
Даналық сөздері
ҮНДІСТЕР ДАНАЛЫҒЫ
- Жақсы адам жақсы белгіні байқайды.
- Өзіңді есту үшін «үндемес» күндер керек.
- Егер өлі атқа мінгеніңді байқасаң, тез түс!
- Үндемеген адам көп сөйлегеннен екі есе артық біледі.
- Өле білу – «керек».
- Өзгені мінеу үшін алдымен өзіңнің етігіңе қара.
- Отан деген сенің жаның жай табатын жер.
- Айтарың бар болса, орныңнан көтеріл, жұрт көрсін сені.
- Дұшпан әрдайым дұшпан емес, дос та әрдайым дос бола бермейді.
- Ұнамаған адамды сынамас бұрын ай екі жаңаланғанша оның етігін киіп жүр.
- Әлемде әр нәрсенің өз әуені бар.
- Перзент – сенің үйіңнің қонағы: асыңды аузына тос, тәрбиеле, жібер.
- Уытты сөз дөп шапқан балтадан жақсы.
- Өлі балықта ағыспен аға алады.
- Өмір жан дүниеңнен бастау алып сыртқы әлемге аяқ басады. Осы ойды жетекке алсаң, өзің де ақиқатқа айналасың.
- Жанарың жасқа бұланбаса, жаныңда кемпірқосақ пайда болмайды.
- Өлім жоқ. Екі дүние арасындағы өткел ғана бар.
- Балаң тамақтанып отырғанда сөйлес, сол кезде айтқаның сен кеткен соң да есінде қалады.
- Улы жылан шағайын деп тұрғанын байқасаң, одан бұрын қимылда.
- Әр адам өз жебесін өзі жонуы керек.
- Жылқыны кермеге байлағанда, одан күш-қуат жинап алуын күтпейсіз ғой?
- Құрбақа өзі мекендейтін шалшықты ішпейді.
- Маған айтcаң мен ұмытамын; көрсетсең есімде қалмайды; ал бірігіп істейік десең – мен түсінем.
Сілтемелер
"Қазақ Энциклопедиясы", 9 том
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Үndister eki Amerika kurlygyndagy bajyrgy halyktardyn zhalpy atauy Amerikany en algash ashkan Kolumb emes osy үndister Bul atau XV gasyrda ispan teniz zhiһankezderinin Үndi zherin taptyk degen zhansak pikirlerinen zhergilikti halykka europalyktar tarapynan syrttaj tanylgan Zhalpy sany 38 mln adam 2002 Antropologiya zhagynan Үndister үlken mongol pishindes rasanyn amerikalyk tobyna zhatady ҮndisterBүkil halyktyn sany75 000 000 Zher turgyndarynyn 1 En kop taralgan ajmaktarMeksika10 1 mlnBoliviya7 mlnPeru6 mlnGvatemala5 4 mlnEkvador3 4 mlnAҚSh2 5 mlnKolumbiya1 4 mlnKanada1 2 mlnBraziliya700 000Chili692 000Argentina600 000Venesuela524 000Nikaragua443 847TilderiBizon aulau George Catlin syz TilLingvister Үndisterdin tilin ondagan tilder shogyryna boledi Dzh t b galymdar Үndister tilin 9 topka zhәne 1 shettetilgen tilge Meksikadagy taraska biriktiredi Soltүstik zhәne Ortaldyk Amerika Үndisteri tili hajda majya kiche mihe cimshian t b algonkin mosan montane t b Irokez tajpa siu t b naua tarahumara majo tepehuan t b otomi t b lenka miskito guajmi kuna t b al Ont Amerikada zhe pano uitoto bororo t b and ekvatorlyk kechua ajmara araulan aravan tilderi t b bolyp bolinedi En iri tilder Kopshilik Үndister eki tildi AҚSh pen Kanadada agylshyn zhәne francuz Latyn Amerikasynda ispan zhәne portugal tilderinde sojlejdi TarihyҮndisterdin ata babalary kejingi paleolitte b z b 30 10 mynzhyldyktar Amerikaga tenizi zhәne bugazy arkyly Soltүstik Shygys Aziyadan konys audargan Sol kezdegi dini nanym senimderdi kudiretke siynu ata baba aruagyna tabynu baksylyk totemizm t b uzak uakyt bojy saktap kalgan Europa otarshylary kelgenge dejin Ortalyk zhәne Ontүstik Amerika Үndister ozindik orkenietterdi majya t b kalyptastyrdy Mәdenietti tarihi oblystarSoltүstik Amerika Otarshyldyk karsanynda Amerikada birneshe tarihi mәdeni oblystar kalyptasty Teniz anshylarynyn Arktik oblysy Soltүstik Amerikanyn soltүstik batys zhagalauy mamandangan balyk kәsipshiligi men teniz anshylygynyn oblysy hajda tlinkitter vakashtar selister t b Kaliforniyada anshy balykshylar oblysy Kanadanyn soltүstik zhәne Alyaskanyn ishki boligi men tajpalary ornalaskan oblys Қazirgi AҚSh aumagynyn shygys boliginde zher ondeumen ajnalyskan otyrykshy tajpalar mekendegen Irokezder muskogtar oblys Amerikany ashkannan kejin dalalyk ajmakta bizon aulajtyn attyly anshylar siu mandandar oblysy Soltүstik Amerikanyn ontүstik batysy kazirgi Nyu Meksiko Arizona Yuta Kolorado shtattary suarmaly egin sharuashylygy damygan oblys Pueblo Pima Latyn amerikasy Europalyktar kelgenge dejin Ortalyk Amerika men Andydagy Үndister mәdenieti edәuir orkendegen el edi Bul ajmaktyn turgyndary egin sharuashylygynyn kүrdeli sulandyru zhүjesin igerip mais burshak askabak kүnbagys kakao agava temeki makta kartop ekti Sonymen katar mal sharuashylygy metallurgiya kәsibi de dami bastagan dy Zhogary mәdeniet oshagy kalyptasyp balyk aulaudy kәsip etken kala memleketter pajda boldy Ontүstik Amerikanyn tropiktik boligin Amazonka men Orinoko alkaptary zhәne Braziliya tauly үstirti zherdi ketpenmen ondegen tajpalar mekendedi Argentina Pampasymen Patagon tauly үstirtin mekendejtin Үndister men Solt Amerikanyn dalalyk ajmagyndagy turgyndardyn tirshiliginde mәdenietinde uksastyk mol Ontүstik Amerikanyn kiyr tүstigi men Otty zher aralynyn bajyrgy Үndisteri ona yamana alakaluftar anshylykpen ajnalysyp zhartylaj koshpeli tirshilik etken OtarshyldykAdamzat koshi Europa otarshyldary Үndisterdin tabigi osuin toktatty Olardyn kunarly zherlerin iemdenip tirshilikke kolajsyz onirlerge koshirdi Tutas halyktardy zhojyp zhiberdi 1900 zhylgy esep bojynsha AҚSh Үndisterinin sany 75 ga azajgan Үndister birkatar ulttardyn meksikalyktar paragvajlyk t b kalyptasuyna manyzdy rol atkardy AҚSh ta 291 men Alyaskada 200 dej bajyrgy halyk kauymy tirkelgen Қazirgi kezde AҚSh үkimeti Үndisterge otemaky tolep turady Zhogary oku oryndaryna tүsuge arnalgan kvota belgilegen Sogan karamastan zhergilikti Үndisterdin kopshiligi zhojylyp ketu aldynda tur Olar eur mәdeniet pen tildi kabyldap dәstүrli mәdenietin zhogalta bastagan Soltүstik Amerika Үndisteri katolik zhәne protestant al Latyn Amerikasyndagylardyn kopshiligi katolik dinin ustanady Dәstүrli dinderdi tүrli kulttyk agymdardy pejotizm shejkerizm t b ustanatyndar da kezdesedi 20 gasyrdyn ortasynan bastap Үndister arasynda oz tili men mәdenietine degen kyzygushylyk ornady Bүgingi kezde Үndister kauymy bakylajtyn Kanadada 60 shakty bilim beru ortalyktary AҚSh ta 20 shakty kolledzh zhumys istejdi Koptegen halykar ujymdary Ontүstik Amerika үndisterinin kenesi Үndis halyktarynyn bүkilәlemdik kenesi t b bar Әrbir eldin Үndisterinin ujymdary AҚSh ta Amerika үndisterinin ulttyk kongresi t b Kanadada Ұlttyk bauyrlastyk Braziliyada Braziliya үndis halyktarynyn odagy t b Үndister mүddesi үshin zhumys istep keledi AҚSh Kanada zhәne Ontүstik Amerikada үndis tajpalary үshin үndis rezervaciyalary kurylgan Dүnielik orkenietke үndisterinin үlesiAztekterdin altyn bүrkitbasy Үndisterdin dәstүrli sharuashylygy eginshilik Dүnie zhүzi halyktary olardan mais kartop kүnbagys kakao makta temeki t b osimdikter egudi үjrendi MәdenietiҮndister sәulet oneri sәulet zhәne bejneleu onerinin kolonerdin tamasha үlgilerin zhasagan Baj auyz әdebieti bi oneri men san aluan filosofiyalyk kozkarastary saktalgan Danalyk sozderiMaya glifi Meksika ҮNDISTER DANALYҒY Zhaksy adam zhaksy belgini bajkajdy Өzindi estu үshin үndemes kүnder kerek Eger oli atka mingenindi bajkasan tez tүs Үndemegen adam kop sojlegennen eki ese artyk biledi Өle bilu kerek Өzgeni mineu үshin aldymen ozinnin etigine kara Otan degen senin zhanyn zhaj tabatyn zher Ajtaryn bar bolsa ornynnan koteril zhurt korsin seni Dushpan әrdajym dushpan emes dos ta әrdajym dos bola bermejdi Ұnamagan adamdy synamas buryn aj eki zhanalangansha onyn etigin kiip zhүr Қarga zhәne tungysh adamӘlemde әr nәrsenin oz әueni bar Perzent senin үjinnin konagy asyndy auzyna tos tәrbiele zhiber Uytty soz dop shapkan baltadan zhaksy Өli balykta agyspen aga alady Өmir zhan dүniennen bastau alyp syrtky әlemge ayak basady Osy ojdy zhetekke alsan ozin de akikatka ajnalasyn Zhanaryn zhaska bulanbasa zhanynda kempirkosak pajda bolmajdy Өlim zhok Eki dүnie arasyndagy otkel gana bar Balan tamaktanyp otyrganda sojles sol kezde ajtkanyn sen ketken son da esinde kalady Uly zhylan shagajyn dep turganyn bajkasan odan buryn kimylda Әr adam oz zhebesin ozi zhonuy kerek Zhylkyny kermege bajlaganda odan kүsh kuat zhinap aluyn kүtpejsiz goj Қurbaka ozi mekendejtin shalshykty ishpejdi Magan ajtcan men umytamyn korsetsen esimde kalmajdy al birigip istejik desen men tүsinem Siltemeler Қazak Enciklopediyasy 9 tom