Колумбия

Координаттар: 3°49′00″ с. е. 73°55′00″ б. б. / 3.81667° с. е. 73.91667° б. б. / 3.81667; -73.91667 ^{(G) (O) (Я)}

Колумбия (ис. Colombia), ресми атауы Колумбия Республикасы (ис. República de Colombia [reˈpuβlika ðe koˈlombja]) — Оңтүстік Американың солтүстік-батыс бөлігінде орналасқан мемлекет. Жер көлемі – 1 141 748 км2. Халқы – 51 млн. адам (2021). Тұрғындарының 58%-і метистер, 20%-і еуропалықтар, 14%-і мулаттар, қара-нәсілділер, үндістер. Қала халқы 73% (1996). Ресми тілі – испан тілі. Тұрғындары христиан дінінің католик тармағын ұстанады. Астанасы – Богота. Конституция бойынша елді Президент басқарады (1998 жылдан ) және ол 4 жыл сайын сайланып отырады. Заң шығарушы жоғары органы – Сенат және Өкілдер палаталарынан құрылатын парламент. Әкімшілік жағынан 32 департамент пен астаналық округке бөлінеді. Ақша бірлігі – Колумбия песосы. Ұлттық мейрамы 20 шілде – Тәуелсіздік күні (1810).

Колумбия Республикасы ис. República de Colombia
Ұран: «"Libertad y Orden"   (ис. «Азаттық және Тәртіп»)»
Әнұран: ( )
Тарихы
Тәуелсіздік күні	20 шілде 1810 жыл (Испаниядан)
Мемлекеттік құрылымы
Ресми тілдері	испан тілі ( провинцияларында ағылшын және креоль тілдері)
Елорда	Богота
Ірі қалалары	Богота, , , Барранкилья,
Үкімет түрі	Президенттік республика
Географиясы
Жер аумағы • Барлығы • % су беті	Әлем бойынша 25-ші орын 1 141 748 км² 8,8
Жұрты • Сарап (2018) • Санақ (2005) • Тығыздығы	49 996 445 адам (25-ші) 42 888 592 адам 40,74 адам/км² (173-ші)
Экономикасы
ЖІӨ (АҚТ)  • Қорытынды (2019)  • Жан басына шаққанда	791,995 млрд. $ (31-ші) 15,719 $
ЖІӨ (номинал)  • Қорытынды (2019)  • Жан басына шаққанда	355,163 млрд. $ (32-ші) 7,049 $
АДИ (2017)	▬ 0,747 (жоғары) (90-шы)
Этнохороним	колумбиялық, колумбиялықтар
Валютасы
Қосымша мәліметтер
Интернет үйшігі
ISO коды	CO
ХОК коды	COL
Телефон коды	+57
Уақыт белдеулері	-5

Табиғаты

Жер ерекшеліктеріне қарай Колумбия таулы батыс аймақ және жазық шығыс аймақ болып 2-ге бөлінеді. Елдің батысында жатқан Анд таулары Батыс, Орталық, Шығыс Кордильера тауларынан тұрады. Орталық Кордильерада көптеген сөнбеген жанартаулар кездеседі: (5750 м), (5400 м), (5215 м), т.б. Елдің шығысында Ориноко – Риу-Негру ойпаты, солтүстікте маңы және Тынық мұхит маңы ойпаты, оңтүстікте Кокета және Путумайо ойпаттары орналасқан. Кен байлықтарынан мұнай, табиғи газ, тас көмір, алтын, күміс, платина, изумруд, темір, мыс кентастары кездеседі. Климаты экваторлық және субэкваторлық. Жазық жерлерде орташа температура 29С, ал таулы өңірлерде 7С. Жауын-шашынның жылдық мөлшері 200 мм-ден (Солтүстік-Шығыс Колумбия) 4000 мм-ге дейін ( бойында), Тынық мұхит маңы мен оған іргелес таулы өңірлерде 10000 мм-ге дейін жетеді. Колумбияда өзендер өте көп және жиі орналасқан. Магдалена, Атрато, Сину (Кариб теңізіне құяды), Гуавьяре, Мета (Ориноко салалары) Путумайо, Какета (), т.б. Тынық мұхит пен Кариб теңізі жағалауларында мәңгі жасыл ормандар, жазық жерлерде саванна, тауаралық ойпаңдарда мәңгі жасыл ағаштар, жоғары жақтарында экваторлық шалғын – парамос өседі. Маймыл, ягуар, құмырсқажегіш, алып кесірткелер – , өзендерінде қолтырауындар кездеседі.

Этимология

Христофор Колумб

Елдің атағы әйгілі саяхатшы-зерттеуші Кристофер Колумб, кейін аталған. Ол бүкіл Жаңа әлемдегі қатысты, Венесуэла революциялық Оңтүстік Америка тәуелсіздігі үшін күрескер, Франсиско де Миранды пайдаланылады, бірақ испан және португал үстемдігі астында әсіресе жерлер. атындағы оның «Ямайка хат» (испандық. Carta де Ямайка) жылы Симон Боливар ұсынған болатын. Ол Жаңа Гранада Viceroyalty (бүгіндегі Колумбия, Панама, Венесуэла, Эквадор және Бразилияның солтүстік-батыс) аумағын енгізілген, ол 1819 жылы Колумбия Федеративті Республикасының қалыптастыру кезінде қабылданды. Алайда кейіннен Эквадор мен Венесуэланы бөліп алған соң, ел Жаңа Гранада деп атала бастады. Колумбия Құрама Штаттары - 1858 жылдан бастап, ел Гранада, 1863 конфедерациясы ретінде белгілі болды. 1886 жылдан бастап қазіргі атауы - Колумбия Республикасы құрылды. Бұл олар осы елдердің ортақ мұра нұқсан, өйткені, Эквадор және Венесуэла үкіметтері дау, бірақ қазіргі уақытта бұл споралары тоқтатылды.

Елдің атауы тегі Республикасының әнұраны көрініс табады:

Колумб жері кейіпкерлерінің қанына батырылады (ис. Se baña en sangre de héroes la tierra de Colón)

Тарихы

Колумбия жерінде ежелгі дәуірлерде үндіс тайпалары қоныстанған. Олар испандықтар келгенге дейін рулық қоғамда өмір сүрді. Испандар Колумбияға 1499 ж. келіп, 16 ғ-да елдің ішкі аудандарына кіре бастады. Елде отарлық режим орнап, деп аталды. 1538 ж. отарлардың орталығы Санта-Феде-Богота қаласы салынды. Ол жерде испандар мақта, кофе, банан, қант қамысы, т.б. өсіріп, оған жергілікті үндістер күшпен жегілді. Алтын, күміс, изумруд (жақұт) өндіретін кеніштерде де үндістердің еріксіз еңбегі пайдаланылды.

17 ғасырдың аяқ кезінен бастап Африкадан құлдар әкеліне бастады. 18 ғасырдың ортасында қалаларда тоқыма өнеркәсібі пайда болды. Бірақ елдің әрі қарай дамуына Испания үкіметі кедергі жасап, жиі-жиі баскөтерулер болып тұрды. Көтерілістер қаталдықпен басып тасталды. 1810 ж. 20 шілдеде Боготода жергілікті халық көтеріліске шығып, Революциялық үкімет құрды. Бірақ провинциялар арасындағы бәсекелестік көтерілісшілердің күш біріктіруіне мүмкіндік бермеді. 1815 ж. Испания үкіметі көтерілісшілерге 10 мыңдық жазалаушылар жасағын жіберді. 1816 ж. мамырда жазалаушылар Боготоны басып алып, көтерілісті талқандап тастады. Көтерілісшілер партизан отрядтарына бірікті. 1819 ж. ақпанда көрші Венесуэла тәуелсіздігін жариялады. 7 тамызда венесуэлалықтар мен партизандардың біріккен күштері жазалаушыларды талқандап, 17 желтоқсанда Ұлы Колумбия Федеративті мемлекеті құрылды. Елдің президенті болып сайланды. Бірақ креолдер арасында бірлік болмауы мемлекеттің ыдырауына алып келді (1830). 1831 ж. Жаңа Гренаданың алғашқы президенті сайланып, келесі жылы конституция қабылданды. 1851 ж. құлдық жойылды, ал 1863 ж. жаңа конституция қабылданып, елдің аты Колумбия болып өзгертілді, Бірақ ішкі бірлік болмады да, елде жиі-жиі әскери төңкерістер мен азамат соғыстары болып тұрды. Осыны пайдаланған АҚШ 1856 – 1903 ж. арасында елден 14 рет Панама территориясын тартып алды. Нәтижесінде 1903 ж. қарашада Панама жеке мемлекет болып бөлініп шықты. 1-дүниежүзілік соғыс жылдарында АҚШ елдегі ағылшын капиталын ығыстырып шығарды. 1932 – 34 ж. көрші Перумен соғыс болды. 1936 ж. ауыл шаруашылығында реформалар жүргізіле бастады. 2-дүниежүзілік соғыс жылдарында шет ел капиталының иелігіндегі ірі өнеркәсіп орындары пайда болды. 1948 – 49 ж. елде тағы да саяси дағдарыс қалыптасып, әскери диктатура орнады. Партизан қозғалысы күшейді. Нәтижесінде 1952 ж. диктатура құлады. Бірақ жаңа үкімет халық тұрмысын жақсарта алмады да, ереуілдер әрі қарай жалғасты. 1966 ж. елде саяси және экономикалық реформалар жүргізілді. Бірақ 1970 – 72 ж. саяси жағдай қайтадан шиеленісті. 1982 ж. президент партизандар мен саяси тұтқындарға амнистия жариялады. 1984 және 1989 ж. есірткі сатушы наркобарондар әділет министрін және президенттікке кандидатты атып өлтірді. Үкімет есірткі сатушыларға соғыс жариялады. Елде көптеген террорлық актілер жасалынып, бірнеше жүздеген адамдар оққа ұшты. 1991 ж. жаңа конституция қабылданды. Iрі-ірі наркобарондар тұтқындалып, кейбір жасақтары үкіметке өз еріктерімен берілді. Бірақ солшыл партизандар болып есептелетін Колумбия революциясы қарулы күштері мен Ұлттық азат ету армиясы күні бүгінге дейін қарулы күресті жалғастырып отыр. 1995 ж. үкімет елде төтенше жағдай жариялап, ірі-ірі есірткі сатушыларды тұтқынға алды. 1998 жылдан бастап солшыл партизандар мен үкімет әскерлері, әскер басшылары мен көтерілісшілер арасында бейбіт келіссөздер жүргізілуде.

XX ғасыр

Америка Құрама Штаттарының аймаққа ықпал ету ниеті (әсіресе Панама каналын құру және бақылау) 1903 жылы Панама департаментін бөліп, оны ұлт ретінде құруға әкелді. Құрама Штаттар Колумбияны 1921 жылы, Каннды аяқтағаннан кейін жеті жыл ішінде, Президент Рузвельттің Панама құрудағы рөлін қалпына келтіру үшін төледі, ал Колумбия Томсон-Уррупия шартының талаптарына сәйкес Панамады мойындады. Колумбия мен Перу Амазонь бассейніндегі аумақтық дауларға байланысты соғысқа аттанды. Соғыс Ұлттар Лигасы тарапынан жасалған бейбітшілік келісімімен аяқталды. Ақырында Лига 1934 жылы маусым айында Колумбияға даулы аумақты сыйлады.

1948 жылы Боготасо

Көп ұзамай Колумбия 1940-шы жылдардың басында және 1950-ші жылдардың басында орын алған қанды қақтығыспен үзілді-кесілді саяси тұрақтылыққа қол жеткізді. Бұл кезең Ла Виоленсия деп аталды («Зорлық»). Оның себебі негізінен екі жетекші саяси партиялар арасындағы шиеленісті нығайтып, кейінірек 1948 жылы 9 сәуірде Либералды президенттікке үміткер Хорхе Элиэзер Гайтанның өлтірілуінен кейін өртеніп кетті. Боготадағы Эль-Боготасо деп аталатын тәртіпсіздіктер бүкіл ел бойынша таралып, кем дегенде 180 000 Колумбиялықтардың өмірі.

Колумбия кірген кезде Лорано Гомез президент сайланды. Бұл соғыс АҚШ-тың одақтасы ретінде тікелей әскери рөлге қосылатын жалғыз Латын Америкасы елі болды. Колумбия әскерлерінің ескі балдиға қарсылықтары ерекше болды.

Экономикасы

Колумбия – экономикасы орташа дамыған ел. Жылдық ұлттық табыс көлемі 96,4 млрд. АҚШ долларыы. Жеке адамға шаққанда – 6720 доллар Сыртқы қарыздар – 28,8 млрд. АҚШ долларыы. Елде жұмыссыздардың саны жоғары (еңбекке қабілеттілердің 11,9%-і). Колумбия әлемдегі ең ірі есірткі сату орталықтарының бірі болып отыр. Жыл сайын есірткі саудасынан 3,5 млрд. доллар табыс түседі. Экспортқа мұнай мен мұнай өнімдері, кофе, алтын, көмір, банан, гүл, мақта, химия өнімдері, тоқыма өнімдері, қағаз шығарылады. Импортқа машиналар мен құрал-саймандар, металдар, тамақ өнімдері әкелінеді. Негізгі сауда серіктестері: АҚШ, Еуропалық одақ елдері, Аргентина, Бразилия, Чили, Мексика, Венесуэла, Жапония.

Дереккөздер

1. Animated clock. Departamento Administrativo Nacional de Estadística (DANE). Тексерілді, 8 мамыр 2018.
2. World Economic Outlook Database: Colombia. International Monetary Fund (October 2018). Тексерілді, 15 ақпан 2019.
3. 2018 Human Development Statistical Update. United Nations Development Programme (2018). Тексерілді, 16 қыркүйек 2018.
4. HISTORIA DE COLOMBIA: Informacion detallada Historia de Colombia - Precolombina Conquista y mas  (исп.). www.todacolombia.com. Тексерілді, 30 қазан 2017.
5. Atehortúa Cruz; Adolfo León (2014). "El conflicto Colombo-Peruano – Apuntes acerca de su desarrollo e importancia histórica" (in Spanish). Historia y Espacio 29: 51–78. Archived from the original on 30 October 2015. https://web.archive.org/web/20151030020452/http://cms.univalle.edu.co/revistasunivalle/index.php/historiayespacio/article/view/2750/2637. 
6. {{cite web}} үлгісіндегі url= параметрін жазу керек. Alape, Arturo (Spanish). Fundación Universidad Central (1983).
7. {{cite web}} үлгісіндегі url= параметрін жазу керек. Braun, Herbert (Spanish). , Centro Editorial (1987).
8. Colombia. Microsoft Encarta Online Encyclopedia 2005. Microsoft Corporation (1997–2005). Басты дереккөзінен мұрағатталған 1 қараша 2009. Тексерілді, 16 сәуір 2006. On 9 April 1948, Gaitán was assassinated outside his law offices in downtown Bogotá. The assassination marked the start of a decade of bloodshed, called La Violencia (The Violence), which took the lives of an estimated 180,000 Colombians before it subsided in 1958.
9. Colombia y los Estados Unidos en la Guerra de Corea (Spanish). The Kellogg Institute for International Studies (1986).