Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Б.з.д. 2 мыңжылдықтың алғашқы ширегі бітер кезде (Қола дәуірі) Еділ мен Алтай арасында мал шаруашылығымен айналасқан адамдар қола жасауды меңгерді. Ачинск қаласы маңындағы Андроново селосынан қола дәуірі ескерткіштері алғаш рет табылды. Оны 1913 ж. Б.Г. Андрианов ашты. Ғылымда шартты түрде Қазақстан жеріндегі қола дәуірі ескерткіштерін Андроново ескерткіштері деп атайды. Бұл атауды ғылыми айналымға 1927 жылы С. А. Теплоухов енгізген. 1927 жылы археолог М.П.Грязнов осындай қорымды Батыс Қазақстаннан да тапты. Андронов ескерткіштері Қазақстан, Орта Азия, Сібір жерлерінен табылып отыр. Андроново мәдени-тарихи қауымының негізгі орталықтарының бірі Қазақстан аумағында болды. Батыстық андроноволықтар қима мәдениетінің туысқан тайпаларының ықпалына үнемі түсіп және өз тарапынан оларға тікелей ықпал жасап отырды. Археологиялық деректер Андроноволықтардың басым көпшілігі отырықшылық өмір сүргенін көрсетеді. Қоныс-мекендер кең жайылма шалғыны бар өзендердің жағаларына орналасты. Патриархаттық отбасылардың үйлері үлкен жер төбелер болды; олардың жанынан әр түрлі шаруашылық жайлар мен мал қамайтын қашалар салынды. Бұл қоныс-мекендерге мал бағу кәсібі едәуір басым малшылық-егіншілік шаруашылығының кешенді сипаты тән болды.
Жалпы, Қазақстанда Андроново мәдениетімен бірге, қима мәдениет ескерткіштері Батыс Қазақстанда табылған. Қима мәдениетінің басты ерекшелігі — қайтыс болған адамдарды қиылған ағаштың арасына салуы. Андроново мәдениетінің ескерткіштері Қазақстанда мол кездесетін болғандықтан, осы хронологиялық кезеңді Андроново мәдениеті арқылы қарастырады.
Андроново мәдениетінің ескерткіштерінің өте үлкен аумақта табылуына және оның ұзақ кезеңді қамтуына байланысты ғылымда қазір Андроново тарихи-мәдени қауымдастығы деген термин қолданылады. Андроноволықтарды басқа тайпалардан айыратын мәдениеттің ең басты этнографиялық белгілері жерлеу ғұрпы, геометриялық өрнекті балшық қыш ыдыстардың өзінше бір жиынтығы, металл бұйымдардың түрлері болып табылады. Андроново тайпалары тұрқы әр түрлі тас қоршаулар түрінде зираттар тұрғызды, олар тік бұрышталып, дөңгелектей, сопақталып қоршалатын болды. Кейде, әсіресе Орал өңірінде бұлардың орнына обалар үйілді. Өлген тайпалас адамдар не өртелді, не ерекше әдіспен бүйірінен жатқызылып, қол-аяғы бүктеліп, тас тақталардан жасалған «жәшікке» немесе қазылған төрт бұрышты шұңқырға салынып жерленді. Ыдыстар қолдан жапсырылып жасалды. Бұдан ертерек уақытта ыдыстардың түбі шығыңқы домаланып келетін болса, ол енді тайпақ болды. Олардың сырты тарақ тәрізді немесе тегіс қалыппен түсірілген күрделі геометриялық өрнектермен сәнделді. Сәндік заттардың Андроново тайпалары мәдениетінің тараған шегінен аспаған ерекше түрлері: алтын жапырақшадан бір жарым қайырым бүктеліп жасалған сырғалар, бас киімге және басқа да киімге тағылатын «көзілдірік тәрізді» және «табан із тәрізді» сәнді салпыншақтар, қақтама өрнекті тоталар, шеттері иректеліп түйілген білезіктер болды. Өндіріс техникасының дамығандығы және қола заттар мен балшық ыдыстар түрлерінің әдемілігі мәдениет деңгейінің жоғары болғанын көрсетеді.
Этимологиясы
Ескерткіштердің тұңғыш рет 1914 ж. Ачинск қаласының маңындағы Андроново ауылы маңынан табылуына байланысты осылай аталған. Бұл мәдениет Орталық Қазақстанды мекендеген тайпалар арасына кең тараған. Ол таралған аймағына және өзіндік белгілеріне қарай үш тарихи кезеңге бөлінеді: ерте кезеңі – б.з.б. XVIII-XVI ғасырлардағы Петров мәдениеті; орта кезеңі – б.з.б. XVI–XII ғасырлардағы Алакөл-Атасу, Федоров-Нұра мәдениеттері; соңғы кезеңі – б.з.б. XII–VIII ғасырлардағы Алексеев, Замараев, Сарығары, Беғазы-Дәндібай мәдениеттері.
Ескерткіштері және оның зерттеушілері
Андроново мәдениеті шартты түрде үш кезеңге бөлінеді. — б.з.д. XVIII-XVI ғғ, б.з.д. XV-XII ғғ., б.з.д. XII-VIII ғғ. Андроново мәдениеті 8-9 ғасырға созылады (б.з.д. 17-9 ғасырлар). Андроново мәдениетінің алғашқы ескерткіштерін 1914 жылы А.Я. Тугаринов ашты. Содан бері өткен уақыттың ішінде орасан көп археологиялық материал жиналды. Бұл мәдениеттің ескерткіштерін кезеңдерге бөліп, топтастыруды бастаған С.А. Теплоухов болды. Әсіресе М.П. Грязновтың сіңірген еңбегі зор. Ол 30-жылдарда-ақ Андроново мәдениетінің тарихи құбылыс ретіндегі суреттемесін жасап берді және далалық қола дәуірінің хронологиялық үш кезеңін: алдыңғы, ортаңғы және соңғы кезендерін саралап берді. Кейін К.В. Сальников Орал сыртының Андроново мәдениетіне хронологиялық топтама жасады; оны бірінің орнын бірі басқан үш кезеңге бөліп, оларға шартты түрде мынадай аттар берді: - б. з. б. XVIII — XVI ғасырлар, — б. з. б. XV — XII ғасырлар, — б. з. б. XII — VIII ғасырлар. Андроново мәдениетін К.В. Сальниковтың кезеңдерге бөлуі тарих ғылымында дұрыс деп танылды және далалық қола дәуірінің ескерткіштерін зерттегенде осы мәдениеттің тараған аудандарының бәрінде қолданылды. Қазақстанның Андроново мәдениетін кезеңдерге бөлу мәселесін Ә. X. Марғұлан, К.А. Ақышев, А.Г. Максимова, С.С. Черников, A.M. Оразбаевтар айналысты. Қазіргі кезде К.В. Сальниковтың кезеңдерге бөлуі қайта қаралып, Э.А. Федорова-Давыдованың, B.C. Стоколостың, Г.Б. Зданович пен басқа да зерттеушілердің еңбектерінде нақтылана түсті. Зерттеушілердің көпшілігі Андроново мәдениеті неолит пен энеолит дәуірлеріндегі Қазақстан даласының солтүстік аймағының және Орал сырты мен іргелес аудандарының мәдениет жағынан, әрі, шыққан тегі жағынан туыс тайпаларының табиғи дамуы негізінде кұрылған деп есептейді. Сол кездің өзінде-ақ мал өсіру, қарапайым егіншілік және кен кәсібінің бастамасы мәлім болатын. Үй жанында мал бағу мен жайылмада кетпенмен егін салудың одан әрі дамуы отырықшылықтың ұлғаюына, үй кәсіпшіліктерінің шығуына, металлургияның дамуына жеткізді. Ұлан-ғайыр далалық аймақта осы материалдық игіліктерді шығаратын негізгі өндірістер прогресінің шамамен бір деңгейлес болуы Андроново мәдениетінің өзіне тән ерекшеліктерінің қалыптасуына, қоғамның әлеуметтік жағдайына жақын түрлеріне жеткізді.
Орталық Қазақстан
Бұл өңірден көптеген мекендер, қорымдар, көне рудниктер, құрбандық орындары, петроглифтер табылды. Орталық Қазақстанның Андроново мәдениетіне тән сипаты - оның мазарларының күрделілігі, тас өңдеумен байланысты құрылыс техникасының жетіле түскендігі.
- — жерлеу салтында крематация (мәйітті өртеу) басым болған. Мәйітті табытқа салып қою рәсімімен де жерлеу кездеседі. Керамика ыдыстардың жоғарғы жағы ғана әсемделеді. Қабір ішінде мәйітпен қатар үй жануарларының сүйектері де табылған.
- Келесі — нде жерді игеру, оның ішінде шөлейт аудандарды да игеру кеңінен жүргізіледі. Тау-кен жұмыстарының көлемі күрт өседі. Мәйіттерді бір жамбасына бүк түсіріп жатқызып жерлеу жиірек ұшырасады.
- Кейінгі кезеңі — Беғазы-Дәндібай мәдениеті. Оның ерекшелігі — мәйіттерді шалқасынан жатқызып қою. Мысалы: Ақсу-Аюлы −2 қабыры. Жер бетіне тастан қалап қабырғалы тұрғын үйлер салу рәсімі кең жайылады. Сондай-ақ ағаш та қолданылған.
Солтүстік және Батыс Қазақстан
Солтүстік Қазақстан жеріндегі қола ғасырын, соның ішінде Андроново мәдениетінің ескерткіштерін зерттеген ғалымдар - К. А. Ақышев, Ә. М. Оразбаев, Г. Б. Зданович, С. Я. Зданович және т. б. Солтүстік Қазақстанның қола ғасырының кезеңдерге бөлуді, Андроново мәдениетінің сатыларын, олардың хронологиялық мерзімдерін Геннадий Борисович Зданович көпжылдарға созылған Жабай-Покровка, Боголюбово, Куропаткино және тағы да басқа ескерткіштерде жүргізілген қазба жұмыстарының негізінде анықтады. Алексеев қонысы мен Тасты-бұтақ қорымы кеңінен мәлім болды. Топырағы төбешік болып үйілген, дөңгелек және тікбұрышты қоршаулары бар қорымдар көп кездеседі. Челябинск және Қостанай облыстарының шекарасына жақын Арқайым қонысы ежелгі қалалардың мысалы бола алады. Қазіргі Қостанай облысында Садчиков қонысы, Ақмола облысындағы, Зеренді ауданындағы Павловка (Шағалалы) қоныстары - Андроново тарихи-мәдени қауымдастығының айшықты ескерткіштері.
Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу
Ескерткіштері — Таңбалы, Қаратау сияқты тастағы суреттер, Таутары қорымы. Сырдарияның төменгі жағынан Арал алқабынан - Тегіскен кесенесі ашылды.
Шаруашылығы
Андроново қоныстары дала өзендері мен оның жағаларына егін, бау-бақша салып қоныстанған. Тары ботқасы күйген құмыралар табылды. Қоныстардың бәрінен табылған ортақ олжалар: дәнүккіштер, келсаптар, орақтар мен тас кетпендер.
Мал өсіру маңызды рөл атқарған. Негізгі тамағы сүт болды, сүзбе, ірімшік жасаған. Ет өте аз болған, оны мейрамдарда ғана, құдай жолына құрбандық жасағанда ғана пайдаланған. Негізгі мал қой, сиыр, жылқы. Жылқының үш тұқымы болды: 1). биіктігі 128-136 см., басы үлкен, қалың жалды жатаған жылқы. Қазіргі моңғол жылқысына ұқсас. 2). Шоқтығы орташа не биік 136-152 см-ге дейін салмағы 350 килоға дейін жететін жылқылар. 3). Асыл тұқымды биіктігі 152-160 см., аяқтары жіңішке, сымбатты, қой мойынды жылқылар. Олар соғыс арбасына жегілетін болған. Андроноволықтар мал бағудың қыр-сырын жетік меңгергендер болды. Олар дүние жүзінде алғаш рет малды қолда ұстауды енгізді. Қыста төлді жылы жерде ұстаған, ол үшін үйдің бір жағын қоршап бөліп тастаған. Тұрғын үйлерге жалғаса мал қора салды. Андроноволықтар қос өркешті өсірді.
Ерте және орта қола кезеңдерінде, яғни б.з.д. 1 мыңжылдықтың басында андроноволықтар отырықшы болды. Аралас шаруашылықпен айналысқан. Малды үй іргесіне бағу нәтижесінде жайылым тез тозған. Сондықтан жайлаулық тәсілді ойлап табады. Бұл көктем, жаз айларында жастар мен ер адамдар алыс жайылымға малды айдап әкетсе, отбасылары егін өсірумен айналысты.
Ежелгі кеншілер
Кен өндіру б.з.-дан үш мың жыл бұрын пайда болды. Мысалы, Жезқазғанда осы кезде-ақ кен өндіріле бастады. Олар кенді тотықтандыру, қайлалау, отпен өндіру әдістерін меңгерді. Сондай-ақ әрбір отбасы өз ыдыс-аяқтарын өздері жасады. Әйелдер саз балшықты әзірлеп, одан ыдыс-аяқ істеп, оларды ошақтағы отқа, кейде таспен қоршалған шұңқырға алаулатып күйдірген. Ыдыстар әртүрлі сызықтармен, геометриялық ою-өрнектермен әсемделген. Андроноволықтар үй тіршілігіне қажетті нәрсені өздері жасады. Жіп иіру, тоқу, , киімді түрлі-түсті жіппен әдіптеп бәрін игерген. Матаға қажетті жіпті мал жүнінен игерген. Тоқыма станогы, ұршық болды. Олар өкшесіз аяқ киім киген, жүннен тоқыған, теріден тіккен құлақшын киген. Әйелдер көбіне ұзын жеңді етегі жер сызған жүн көйлек киіп жүрді. Әшекейлік бұйымдар сырға, салпыншақтар, моншақтар таққан. Ерлері қоладан үшкірлеп жасалған садақтармен қаруланды.
Халық, қоғам, әдет-ғұрып
Олар үлкен үйде отбасылық қауым болып өмір сүрді. Ағайын-туыстар шаруаны бірге атқарды. Обалар, қабірлер қазу ісінде өзгешеліктері болған. Бұл Андроново қоғамының біртекті болмағандығын көрсетеді. Байлар, текті адамдар өлгенде олар ерекше құлпытас орнатылған мазарларға жерленді. Жауынгерлер, патшалар, абыздар тәрізді әлеуметтік жік болған.
Діни көзқарастары
Қола дәуірі тұрғындарының діни көзқарастары қарапайым болды. Олар өлген адамдарын белгілі бір рәсімдермен жерледі. Мүрдені "Жер-ананың" қойнына анасының құрсағында жатқан қалыпта қоюға тырысқан. Андрондықтардың түсінігінше, өлген соң да "о дүниеде" тіршілік жалғасады. Сондықтан олар өлікпен бірге киім-кешегін , қару-жарағын, ыдыс-аяғын, тамағын қоса көмген. Андрондықтар күнге, отқа мінәжат еткен. Сонымен қатар олардың өмірінде бұрыннан келе жатқан тотемизм (шығу тегін жануармен байланыстыру), фетишизм (жансыз дүниеге сеніп, соның қасиетіне табыну), анимизм (жанға, рухқа сену) сияқты ғұрыптар да орын алды. Діни наным-сенімдері бойынша күнге, отқа, қасиетті жануарларға табынған. Олардың бейнелері көзенің сыртындағы өрнектерде, тастағы суреттерде, сынтастарда, әшекей бұйымдарда көптеп кездеседі. Бұл мәдениет кезіндегі тайпалардың тұрмыс-салты, кәсібі, қолөнері қазақ халқының тіршілігінде көп сақталған.
Өнері
Өліктер қабірде бастары батысқа немесе оңтүстік-батысқа қаратылып қойылды. Бұл о дүниемен байланыс жасайтын құдайға қарату деген мағынаны білдірді. Мәйіт бүктей жатқызылды. Сондай-ақ мәйітті өртеп жіберу де болды. Ол отқа табынудан шықса керек. Үй құрылысы да құрбандық шалудан басталған. Оған сүт толы ыдыстар, бұқа не бағлан шалынған. Тіпті балаларды да құрбандыққа шалған, оны үй едені астына көмген. Үйдің ошағы отбасының ең қасиетті жері болды. Сонымен қатар олардың өнері де жақсы дамыған, қыш-құмыраларды жасап қана қоймай олардың бетіне геометриялық фигураларды салған, құмыра сыртына әр түрлі бұйымдар жабыстырып әшекейлеген. Аң аулаудың құпияларын түсіне отыра, қару-жарақтың әрі ыңғайлы, әрі қолайлы түрлерін жасаған (қалайы пышақ, найза ұштары, жебенің бастары бәрі қалайыдан болған).
Тастағы суреттер
Қола дәуірінің жартастар бетіне салынып, кілегей қоңыр қабыршақпен жабылып қалған суреттерінің өзіндік ерекшелігі бар. Бұл суреттер — жануарлар, күн бейнелі адамдар, соғыс арбалары, шайқас көріністері туралы тасқа салынған суреттер олардың дүние-танымын көрсетеді. Жартастағы суреттер-петроглифтер Қазақстанда Таңбалы, Ешкіөлмес, Қаратау мен Маймақ, Тарбағатай мен Бөкентауда табылды.
Дереккөздер
- «Қазақстан тарихы» (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. 1-том. — Алматы: Атамұра, 2010.—88 ISBN 978-601-282-026-3
- Ежелгі Қазақстан тарихы-жалпы білім беретін мектептің 6-сыныбына арналған оқулық (Садықов, Төлеубаев, Халидуллин, Сәрсекеев; Алматы "Атамұра"2011)
- Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005 ISBN 9965-26-095-8
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
B z d 2 mynzhyldyktyn algashky shiregi biter kezde Қola dәuiri Edil men Altaj arasynda mal sharuashylygymen ajnalaskan adamdar kola zhasaudy mengerdi Achinsk kalasy manyndagy Andronovo selosynan kola dәuiri eskertkishteri algash ret tabyldy Ony 1913 zh B G Andrianov ashty Ғylymda shartty tүrde Қazakstan zherindegi kola dәuiri eskertkishterin Andronovo eskertkishteri dep atajdy Bul ataudy gylymi ajnalymga 1927 zhyly S A Teplouhov engizgen 1927 zhyly arheolog M P Gryaznov osyndaj korymdy Batys Қazakstannan da tapty Andronov eskertkishteri Қazakstan Orta Aziya Sibir zherlerinen tabylyp otyr Andronovo mәdeni tarihi kauymynyn negizgi ortalyktarynyn biri Қazakstan aumagynda boldy Batystyk andronovolyktar kima mәdenietinin tuyskan tajpalarynyn ykpalyna үnemi tүsip zhәne oz tarapynan olarga tikelej ykpal zhasap otyrdy Arheologiyalyk derekter Andronovolyktardyn basym kopshiligi otyrykshylyk omir sүrgenin korsetedi Қonys mekender ken zhajylma shalgyny bar ozenderdin zhagalaryna ornalasty Patriarhattyk otbasylardyn үjleri үlken zher tobeler boldy olardyn zhanynan әr tүrli sharuashylyk zhajlar men mal kamajtyn kashalar salyndy Bul konys mekenderge mal bagu kәsibi edәuir basym malshylyk eginshilik sharuashylygynyn keshendi sipaty tәn boldy Map of the approximate maximal extent of the Andronovo culture The formative Sintashta Petrovka culture is shown in darker red The location of the earliest wheeled finds is indicated in purple Adjacent and overlapping cultures are shown in green Archaeological cultures associated with after The Andronovo and Yaz cultures have often been associated with Indo Iranian migrations The Cemetery H Copper Hoard and cultures are candidates for cultures associated with Indo Aryan movements Қazakstan tarihyEzhelgi Қazakstan tarihyTas dәuiri Қola dәuiri Temir dәuiri Saktar Үjsinder Қanlylar ҒundarҚazakstannyn erte orta gasyrlardagy memleketteriTүrki kaganaty 552 603 Batys Tүrik kaganaty 603 704 Shygys Tүrik kaganaty 682 744 Tүrgesh kaganaty 704 756 Қarluk kaganaty 756 940 Қimak memleketi IH g sony HI g basy Ogyz memleketi IH g sony HI g basyҚarahan memleketi 942 1212 zhzh Қarakytaj memleketi 1128 1213 zhzh Қypshak handygy Mongol imperiyasy 1206 1291 Zhoshy ulysy 1224 1481 Shagataj kaganaty 1222 1370 Orda Ezhen ulysy 1242 1446 Shajbani ulysy 1243 Ak Orda XIII XV gg Kok Orda Әbilkajyr handygy 1428 1468 Nogaj ordasy 1440 1634 Mogolstan 1348 1514 Tashkent handygy 1501 1627 Қazak handygy dәuiriҚazak handygy 1465 1847 Ұly zhүz 1715 1822 Orta zhүz 1715 1822 Kishi zhүz 1715 1824 Resej imperiyasy kuramyndagy ҚazakstanBokej Ordasy 1801 1872 Alash avtonomiyasy 1917 1920 Tүrkistan avtonomiyasy 1917 1918 Қyrgyz Қazak AKSR i 1920 1925 Қazak AKSR i 1925 1936 Қazak KSR i 1936 1991 Tәuelsiz Қazakstan tarihyҚazakstan 1991 kazir k t oPortal Қazakstan Sanat Қazakstan tarihy Zhalpy Қazakstanda Andronovo mәdenietimen birge kima mәdeniet eskertkishteri Batys Қazakstanda tabylgan Қima mәdenietinin basty ereksheligi kajtys bolgan adamdardy kiylgan agashtyn arasyna saluy Andronovo mәdenietinin eskertkishteri Қazakstanda mol kezdesetin bolgandyktan osy hronologiyalyk kezendi Andronovo mәdenieti arkyly karastyrady Andronovo mәdenietinin eskertkishterinin ote үlken aumakta tabyluyna zhәne onyn uzak kezendi kamtuyna bajlanysty gylymda kazir Andronovo tarihi mәdeni kauymdastygy degen termin koldanylady Andronovolyktardy baska tajpalardan ajyratyn mәdeniettin en basty etnografiyalyk belgileri zherleu gurpy geometriyalyk ornekti balshyk kysh ydystardyn ozinshe bir zhiyntygy metall bujymdardyn tүrleri bolyp tabylady Andronovo tajpalary turky әr tүrli tas korshaular tүrinde zirattar turgyzdy olar tik buryshtalyp dongelektej sopaktalyp korshalatyn boldy Kejde әsirese Oral onirinde bulardyn ornyna obalar үjildi Өlgen tajpalas adamdar ne orteldi ne erekshe әdispen bүjirinen zhatkyzylyp kol ayagy bүktelip tas taktalardan zhasalgan zhәshikke nemese kazylgan tort buryshty shunkyrga salynyp zherlendi Ydystar koldan zhapsyrylyp zhasaldy Budan erterek uakytta ydystardyn tүbi shygynky domalanyp keletin bolsa ol endi tajpak boldy Olardyn syrty tarak tәrizdi nemese tegis kalyppen tүsirilgen kүrdeli geometriyalyk ornektermen sәndeldi Sәndik zattardyn Andronovo tajpalary mәdenietinin taragan sheginen aspagan erekshe tүrleri altyn zhapyrakshadan bir zharym kajyrym bүktelip zhasalgan syrgalar bas kiimge zhәne baska da kiimge tagylatyn kozildirik tәrizdi zhәne taban iz tәrizdi sәndi salpynshaktar kaktama ornekti totalar shetteri irektelip tүjilgen bilezikter boldy Өndiris tehnikasynyn damygandygy zhәne kola zattar men balshyk ydystar tүrlerinin әdemiligi mәdeniet dengejinin zhogary bolganyn korsetedi EtimologiyasyEskertkishterdin tungysh ret 1914 zh Achinsk kalasynyn manyndagy Andronovo auyly manynan tabyluyna bajlanysty osylaj atalgan Bul mәdeniet Ortalyk Қazakstandy mekendegen tajpalar arasyna ken taragan Ol taralgan ajmagyna zhәne ozindik belgilerine karaj үsh tarihi kezenge bolinedi erte kezeni b z b XVIII XVI gasyrlardagy Petrov mәdenieti orta kezeni b z b XVI XII gasyrlardagy Alakol Atasu Fedorov Nura mәdenietteri songy kezeni b z b XII VIII gasyrlardagy Alekseev Zamaraev Sarygary Begazy Dәndibaj mәdenietteri Eskertkishteri zhәne onyn zertteushileriTolyk makalasy Andronov mәdenieti kezeninin eskertkishteri Andronovo mәdenieti shartty tүrde үsh kezenge bolinedi b z d XVIII XVI gg b z d XV XII gg b z d XII VIII gg Andronovo mәdenieti 8 9 gasyrga sozylady b z d 17 9 gasyrlar Andronovo mәdenietinin algashky eskertkishterin 1914 zhyly A Ya Tugarinov ashty Sodan beri otken uakyttyn ishinde orasan kop arheologiyalyk material zhinaldy Bul mәdeniettin eskertkishterin kezenderge bolip toptastyrudy bastagan S A Teplouhov boldy Әsirese M P Gryaznovtyn sinirgen enbegi zor Ol 30 zhyldarda ak Andronovo mәdenietinin tarihi kubylys retindegi surettemesin zhasap berdi zhәne dalalyk kola dәuirinin hronologiyalyk үsh kezenin aldyngy ortangy zhәne songy kezenderin saralap berdi Kejin K V Salnikov Oral syrtynyn Andronovo mәdenietine hronologiyalyk toptama zhasady ony birinin ornyn biri baskan үsh kezenge bolip olarga shartty tүrde mynadaj attar berdi b z b XVIII XVI gasyrlar b z b XV XII gasyrlar b z b XII VIII gasyrlar Andronovo mәdenietin K V Salnikovtyn kezenderge bolui tarih gylymynda durys dep tanyldy zhәne dalalyk kola dәuirinin eskertkishterin zerttegende osy mәdeniettin taragan audandarynyn bәrinde koldanyldy Қazakstannyn Andronovo mәdenietin kezenderge bolu mәselesin Ә X Margulan K A Akyshev A G Maksimova S S Chernikov A M Orazbaevtar ajnalysty Қazirgi kezde K V Salnikovtyn kezenderge bolui kajta karalyp E A Fedorova Davydovanyn B C Stokolostyn G B Zdanovich pen baska da zertteushilerdin enbekterinde naktylana tүsti Zertteushilerdin kopshiligi Andronovo mәdenieti neolit pen eneolit dәuirlerindegi Қazakstan dalasynyn soltүstik ajmagynyn zhәne Oral syrty men irgeles audandarynyn mәdeniet zhagynan әri shykkan tegi zhagynan tuys tajpalarynyn tabigi damuy negizinde kurylgan dep eseptejdi Sol kezdin ozinde ak mal osiru karapajym eginshilik zhәne ken kәsibinin bastamasy mәlim bolatyn Үj zhanynda mal bagu men zhajylmada ketpenmen egin saludyn odan әri damuy otyrykshylyktyn ulgayuyna үj kәsipshilikterinin shyguyna metallurgiyanyn damuyna zhetkizdi Ұlan gajyr dalalyk ajmakta osy materialdyk igilikterdi shygaratyn negizgi ondirister progresinin shamamen bir dengejles boluy Andronovo mәdenietinin ozine tәn erekshelikterinin kalyptasuyna kogamnyn әleumettik zhagdajyna zhakyn tүrlerine zhetkizdi Ortalyk Қazakstan Bul onirden koptegen mekender korymdar kone rudnikter kurbandyk oryndary petroglifter tabyldy Ortalyk Қazakstannyn Andronovo mәdenietine tәn sipaty onyn mazarlarynyn kүrdeliligi tas ondeumen bajlanysty kurylys tehnikasynyn zhetile tүskendigi zherleu saltynda kremataciya mәjitti orteu basym bolgan Mәjitti tabytka salyp koyu rәsimimen de zherleu kezdesedi Keramika ydystardyn zhogargy zhagy gana әsemdeledi Қabir ishinde mәjitpen katar үj zhanuarlarynyn sүjekteri de tabylgan Kelesi nde zherdi igeru onyn ishinde sholejt audandardy da igeru keninen zhүrgiziledi Tau ken zhumystarynyn kolemi kүrt osedi Mәjitterdi bir zhambasyna bүk tүsirip zhatkyzyp zherleu zhiirek ushyrasady Kejingi kezeni Begazy Dәndibaj mәdenieti Onyn ereksheligi mәjitterdi shalkasynan zhatkyzyp koyu Mysaly Aksu Ayuly 2 kabyry Zher betine tastan kalap kabyrgaly turgyn үjler salu rәsimi ken zhajylady Sondaj ak agash ta koldanylgan Soltүstik zhәne Batys Қazakstan Soltүstik Қazakstan zherindegi kola gasyryn sonyn ishinde Andronovo mәdenietinin eskertkishterin zerttegen galymdar K A Akyshev Ә M Orazbaev G B Zdanovich S Ya Zdanovich zhәne t b Soltүstik Қazakstannyn kola gasyrynyn kezenderge boludi Andronovo mәdenietinin satylaryn olardyn hronologiyalyk merzimderin Gennadij Borisovich Zdanovich kopzhyldarga sozylgan Zhabaj Pokrovka Bogolyubovo Kuropatkino zhәne tagy da baska eskertkishterde zhүrgizilgen kazba zhumystarynyn negizinde anyktady Alekseev konysy men Tasty butak korymy keninen mәlim boldy Topyragy tobeshik bolyp үjilgen dongelek zhәne tikburyshty korshaulary bar korymdar kop kezdesedi Chelyabinsk zhәne Қostanaj oblystarynyn shekarasyna zhakyn Arkajym konysy ezhelgi kalalardyn mysaly bola alady Қazirgi Қostanaj oblysynda Sadchikov konysy Akmola oblysyndagy Zerendi audanyndagy Pavlovka Shagalaly konystary Andronovo tarihi mәdeni kauymdastygynyn ajshykty eskertkishteri Ontүstik Қazakstan men Zhetisu Eskertkishteri Tanbaly Қaratau siyakty tastagy suretter Tautary korymy Syrdariyanyn tomengi zhagynan Aral alkabynan Tegisken kesenesi ashyldy SharuashylygyAndronovo konystary dala ozenderi men onyn zhagalaryna egin bau baksha salyp konystangan Tary botkasy kүjgen kumyralar tabyldy Қonystardyn bәrinen tabylgan ortak olzhalar dәnүkkishter kelsaptar oraktar men tas ketpender Mal osiru manyzdy rol atkargan Negizgi tamagy sүt boldy sүzbe irimshik zhasagan Et ote az bolgan ony mejramdarda gana kudaj zholyna kurbandyk zhasaganda gana pajdalangan Negizgi mal koj siyr zhylky Zhylkynyn үsh tukymy boldy 1 biiktigi 128 136 sm basy үlken kalyn zhaldy zhatagan zhylky Қazirgi mongol zhylkysyna uksas 2 Shoktygy ortasha ne biik 136 152 sm ge dejin salmagy 350 kiloga dejin zhetetin zhylkylar 3 Asyl tukymdy biiktigi 152 160 sm ayaktary zhinishke symbatty koj mojyndy zhylkylar Olar sogys arbasyna zhegiletin bolgan Andronovolyktar mal bagudyn kyr syryn zhetik mengergender boldy Olar dүnie zhүzinde algash ret maldy kolda ustaudy engizdi Қysta toldi zhyly zherde ustagan ol үshin үjdin bir zhagyn korshap bolip tastagan Turgyn үjlerge zhalgasa mal kora saldy Andronovolyktar kos orkeshti osirdi Erte zhәne orta kola kezenderinde yagni b z d 1 mynzhyldyktyn basynda andronovolyktar otyrykshy boldy Aralas sharuashylykpen ajnalyskan Maldy үj irgesine bagu nәtizhesinde zhajylym tez tozgan Sondyktan zhajlaulyk tәsildi ojlap tabady Bul koktem zhaz ajlarynda zhastar men er adamdar alys zhajylymga maldy ajdap әketse otbasylary egin osirumen ajnalysty Ezhelgi kenshilerKen ondiru b z dan үsh myn zhyl buryn pajda boldy Mysaly Zhezkazganda osy kezde ak ken ondirile bastady Olar kendi totyktandyru kajlalau otpen ondiru әdisterin mengerdi Sondaj ak әrbir otbasy oz ydys ayaktaryn ozderi zhasady Әjelder saz balshykty әzirlep odan ydys ayak istep olardy oshaktagy otka kejde taspen korshalgan shunkyrga alaulatyp kүjdirgen Ydystar әrtүrli syzyktarmen geometriyalyk oyu ornektermen әsemdelgen Andronovolyktar үj tirshiligine kazhetti nәrseni ozderi zhasady Zhip iiru toku kiimdi tүrli tүsti zhippen әdiptep bәrin igergen Mataga kazhetti zhipti mal zhүninen igergen Tokyma stanogy urshyk boldy Olar okshesiz ayak kiim kigen zhүnnen tokygan teriden tikken kulakshyn kigen Әjelder kobine uzyn zhendi etegi zher syzgan zhүn kojlek kiip zhүrdi Әshekejlik bujymdar syrga salpynshaktar monshaktar takkan Erleri koladan үshkirlep zhasalgan sadaktarmen karulandy Halyk kogam әdet gurypOlar үlken үjde otbasylyk kauym bolyp omir sүrdi Agajyn tuystar sharuany birge atkardy Obalar kabirler kazu isinde ozgeshelikteri bolgan Bul Andronovo kogamynyn birtekti bolmagandygyn korsetedi Bajlar tekti adamdar olgende olar erekshe kulpytas ornatylgan mazarlarga zherlendi Zhauyngerler patshalar abyzdar tәrizdi әleumettik zhik bolgan Dini kozkarastaryҚola dәuiri turgyndarynyn dini kozkarastary karapajym boldy Olar olgen adamdaryn belgili bir rәsimdermen zherledi Mүrdeni Zher ananyn kojnyna anasynyn kursagynda zhatkan kalypta koyuga tyryskan Androndyktardyn tүsiniginshe olgen son da o dүniede tirshilik zhalgasady Sondyktan olar olikpen birge kiim keshegin karu zharagyn ydys ayagyn tamagyn kosa komgen Androndyktar kүnge otka minәzhat etken Sonymen katar olardyn omirinde burynnan kele zhatkan totemizm shygu tegin zhanuarmen bajlanystyru fetishizm zhansyz dүniege senip sonyn kasietine tabynu animizm zhanga ruhka senu siyakty guryptar da oryn aldy Dini nanym senimderi bojynsha kүnge otka kasietti zhanuarlarga tabyngan Olardyn bejneleri kozenin syrtyndagy ornekterde tastagy suretterde syntastarda әshekej bujymdarda koptep kezdesedi Bul mәdeniet kezindegi tajpalardyn turmys salty kәsibi koloneri kazak halkynyn tirshiliginde kop saktalgan Өneri Өlikter kabirde bastary batyska nemese ontүstik batyska karatylyp kojyldy Bul o dүniemen bajlanys zhasajtyn kudajga karatu degen magynany bildirdi Mәjit bүktej zhatkyzyldy Sondaj ak mәjitti ortep zhiberu de boldy Ol otka tabynudan shyksa kerek Үj kurylysy da kurbandyk shaludan bastalgan Ogan sүt toly ydystar buka ne baglan shalyngan Tipti balalardy da kurbandykka shalgan ony үj edeni astyna komgen Үjdin oshagy otbasynyn en kasietti zheri boldy Sonymen katar olardyn oneri de zhaksy damygan kysh kumyralardy zhasap kana kojmaj olardyn betine geometriyalyk figuralardy salgan kumyra syrtyna әr tүrli bujymdar zhabystyryp әshekejlegen An aulaudyn kupiyalaryn tүsine otyra karu zharaktyn әri yngajly әri kolajly tүrlerin zhasagan kalajy pyshak najza ushtary zhebenin bastary bәri kalajydan bolgan Tastagy suretter Қola dәuirinin zhartastar betine salynyp kilegej konyr kabyrshakpen zhabylyp kalgan suretterinin ozindik ereksheligi bar Bul suretter zhanuarlar kүn bejneli adamdar sogys arbalary shajkas korinisteri turaly taska salyngan suretter olardyn dүnie tanymyn korsetedi Zhartastagy suretter petroglifter Қazakstanda Tanbaly Eshkiolmes Қaratau men Majmak Tarbagataj men Bokentauda tabyldy Derekkozder Қazakstan tarihy kone zamannan bүginge dejin Bes tomdyk 1 tom Almaty Atamura 2010 88 ISBN 978 601 282 026 3 Ezhelgi Қazakstan tarihy zhalpy bilim beretin mekteptin 6 synybyna arnalgan okulyk Sadykov Toleubaev Halidullin Sәrsekeev Almaty Atamura 2011 Қazak mәdenieti Enciklopediyalyk anyktamalyk Almaty Aruna Ltd ZhShS 2005 ISBN 9965 26 095 8Osy makala kazak mәdenieti turaly bastama bolyp tabylady Buny tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektesuinizdi surajmyz Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet