Жылқы дәстүрлі қазақы ортада төрт түліктің төресі деп ерекше қастерленген түрі Көшпелі түркі халықтарының тұрмыс тіршілі

Жылқы – дәстүрлі қазақы ортада төрт түліктің төресі деп ерекше қастерленген түрі. Көшпелі түркі халықтарының тұрмыс-тіршілігінде жылқы малының маңызы өте зор болды.

Қазақ халқының дүниетанымында, ділі мен тілінде жылқыға қатысты өзгеше философиялық және мәдени жүйе қалыптасқан. Соның ізі адам мен жылқының қатар өмір сүре бастаған байырғы заманнан байқалады. Ежелгі дәуірлерде-ақ қазіргі Қазақстан аумағы жылқының қолға үйретілген мекені болғандығын археологиялық қазбалар дәлелдейді. Солтүстік Қазақстандағы Ботай мәдениеті энеолит дәуірінде (б.з.б. 4 – 3-мыңжылдық), Арқайым ескерткіштері орта қола дәуірінде (б.з.б. 2-мыңжылдық), Қазақстанның барлық аймақтарынан кездесетін арий, сақтар|сақ, ғұн кезеңдерінің ескерткіштері (б.з.б. 1-мыңжылдық – б.з. 2 ғ.) ежелгі Қазақстанда жылқының қолға үйретіліп қана қоймай, бұл малдың ерекше қастерленіп, әдет-ғұрыптық рәсімдердің ажырамас бір бөлігіне айналғанын көрсетеді.

Арийлер кезеңі

Арийлер жылқыны ерекше құрметтеген. Ғалымдар арийлерде жылқының үш түрлі тұқымы болғанын анықтады: тауда жүруге ыңғайлы аласа жылқы, ұзақ жүруге ыңғайлы шыдамды қазанат және қазіргі Түрікменстаның ақалтеке жылқысының арғы тегі саналатын ұшқыр тұлпар. Әсіресе, арийлер арасында ұшқыр тұлпарлар қатты қадірленген. Әлемде алғаш рет екі доңғалақты арбаны ойлап тапқан арийлер оған ұшқыр тұлпарларын қос-қостан жегіп алып, сары далада сағымша жүйткіген. Қазақстан аумағында арийлер қалдырған құнды мәдениет ескерткіштері өте көп. Олардың көпшілігі – жартастарға салынған суреттер. Суреттерден арийлердің дүниені қалай түсінгені, қандай рәсімдік билерді билегені, қалай аң аулағаны, қандай мал баққаны, екі доңғалақты арбалары, абыздар мен батырлар туралы түсініктері, т.б. туралы толық мағлұмат алуға болады.

Сақтар кезеңі

Ал сақтар Алтайдан Дунай өзеніне дейінгі кең байтақ аймақта үйір-үйір жылқы өсіріп, ат құлағында ойнауды өнер дәрежесіне көтерген. Сақтардың балалары мен әйелдеріне дейін ат үстінде соғысу тәсілдерін жас кезінен жетік меңгеріп, көрген жұрттың зәресін ұшырған. Олардың қанқұйлы жорықтарынан соң, Еуропада, Кіші Азияда, Жерорта теңізінің бойында, Мысырда атпен бірге жаратылған кентаврлар туралы аңыз тараған. мифологиясындағы жауынгер әйелдер – амазонкалар туралы аңыздар да осы сақ әйелдерінің бейнесінен алынған деген пікір бар. Қалай болған да, жылқыға салт мінуді қас өнерге айналдырып, оны әскери әдіс-тәсілдермен шебер ұштастыра білген сақтар өз заманының ең қуатты еліне айналған. Олар өздерінің жаңа жерлерді жаулап алуына, тіршілікке қажетті байлықтарға кенелуіне жағдай жасаған жылқы баласын аса қатты құрметтеп, жан серігі санаған. “Олар аттарына да мыстан кеудені жауып тұратын сауыт кигізеді, – деп жазады ежелгі грек тарихшысы Геродот, – ал жүгендерін, шылбырын алтынмен әшекейлейді” Сақтардың патшалары, қолбасшылары мен батырларының тек өздерінің бас киімдеріне ғана емес, мінген аттарының төбесіне де лауазымдық белгі – жыға таққаны туралы деректер бар. Олардың қайтыс болған хандарды, ханзадаларды, батырларды т.б. жерлегенде, оның жан серігі болған атын жанына бірге қою ғұрпы да “иесіне аты о дүние де серік болады” деген сенімнен пайда болған.

Қазақ халқы үшін маңызы

Қазақ халқы арасында әлі күнге дейін сақталған ат тұлдау, яғни, қайтыс болған адамның мінген атын тұлдап жіберіп, бір жылдан соң асында сою ғұрпын сақ заманынан сақталған дәстүрдің жалғасы деп есептеуге болады. Айбынды атты әскерінің көмегімен қаһарлы елге айналып, Еуразия құрлығында үстемдікке қол жеткізген, сөйтіп адамзат өркениеті тарихында өшпес із қалдырған кейінгі ғұндар, , Шыңғыс хан империясында да жылқы малы қатты қадірленген. Осы мемлекеттерді құраған тайпалардың негізінде ұйысқан қазақ халқының дүниетанымында, ділі мен тілінде жылқыға қатысты өзгеше философиялық және мәдени жүйе қалыптасқан. “Адам – жылқы мінезді” дейді қазақ халқы. Бұған “жылқы – малдың патшасы”, “жігіттің сорлысын аттың жолдысы теңейді”, “ат – ердің қанаты” т.б. жүздеген мақал-мәтелдерді қоссаңыз, қазақ халқының адам мен оның жан серігі атына біртұтас әлем ретінде қарағанына көз жеткізуге болады. Адамның азамат қатарына қосылуының өзін “ат жалын тартып мінді” деп бейнелейді қазақ халқы. Жас баланың алғаш атқа отырғанын атап өту рәсімі – тоқым қағар тойынан бастап, адамның бұл өмірден өткенінің белгісі ат тұлдауға дейінгі бүкіл пәнилік тіршілікті жылқымен байланыстырған қазақтар біреумен жауласса “ат құйрығын кесіскен”, біреудің алдында кінәлі болып қалса “ат-шапан айыбын төлеген”. Сыйлы қонаққа ат мінгізу, күйеу жігіттің қалыңдық алуына алғаш барғанда ат байлауы, ұрыс кезінде жау қоршауында қалған қолбасшыға ат сүйек беріп құтқару, т.б. дәстүрлер, атқамінер, атқосшы, атшабар, т.б. лауазымдар жылқының қазақ халқының шаруашылығында ғана емес, әлеуметтік өмірінде де үлкен мәнге ие болғанын білдіреді.

Адамның серігі

Қазақ халқы жылқыны, ең алдымен, ел қорғаны ердің жан серігі деп дәріптеген. Ұлттық мифологиядағы иесі қысылғанда тіл бітіп, ақыл айтатын тұлпарлар (мыс., “Ер Төстік”, “Алтын сақа”, т.б. ертегілерде), батырлық жырлардағы Қобыландының , Алпамыстың , , бергі заман батырлары Исатайдың Ақтабаны, Шалқасқасы иелерімен бірге жыр-аңызға айналып, ел құрметіне бөленген. Қазақ халқының әскери жорыққа төзімді жылқы тұқымдарын көптеп өсіретіні туралы деректер Ресей және Еуропа зерттеушілері (1870), (1873), (1875), , т.б. еңбектерінде жазылып қалған. 19 ғ.-дың 80-жж. Австрия подполковнигі Орынбор даласына арнайы сапар шегіп, Австрия армиясы үшін 3000 қазақ жылқысын сатып алғаны туралы дерек сақталған. Қазақ даласында өсірілген жықлылар 1-ші, және 2-ші дүниежүзілік соғыс майдандарына көп алынған. 1945 ж. 24 маусымда Мәскеуде өткен Жеңіс парадын КСРО маршалы Г. К. Жуков Қазақстанның өсірілген Араб есімді ақбоз ат үстінде қабылдауының өзінде символдық нышан бар еді (қ. Абсент).

Сәнділік шырайы

Екіншіден, қазақ халқы жылқыны спорттық ойын-сауықтарда (қ. Аламан бәйге, Бәйге, Құнан бәйге, Жорға жарыс, Көкпар, Аударыспақ, Ат омырауластыру, Ат үстінен тартыс, Жамбы ату, Қыз қуу, , Күміс ілу, т.б.) азаматтың мерейін асыратын, сал-серілік пен сәнділіктің шырайын келтіретін текті жануар деп есептеген. “Жылқы сәндік үшін, түйе байлық үшін” деген мақалдың мәні осыны мегзейді. Қазақ халқының алыс қашықтыққа шабатын аламан бәйгелер ұйымдастыратыны туралы орыс саяхатшылары тамсана жазады. Мысалы, А. Вилькинистің 1885 ж. “Журнал коневодства и коннозаводства” басылымында жарық көрген “Заметки о лошадях Туркестана” деп аталатын мақаласында мынадай пікір айтылады: “Орта Азия халықтарының ішінде атты алысқа шабуға машықтыратын қазақтар мен түрікмендер 25-тен 40 верстке (1 верст – 800 м) дейін ат шабысын ұйымдастырған. Ал Әулиеата қазақтары қашықтығы 100 версттік бәйге ұйымдастырып отырған”. Осы мақалада тағы бір қызғылықты пікір бар: “...Ташкент пен Орынбор арасына қосарға бір ат алып, 18 күнде барып қайтқан. Сондықтан граф Зубовичтің бүкіл Еуропаны таңқалдырған Вена мен Париж аралығын 15 күнде жүріп өткен сапары мұндағы қазақ жігіттерінің көпшілігінің қолынан келеді”.

Байлық мөлшері

Үшіншіден, дәстүрлі қазақ қоғамында байлық мөлшері тек жылқымен ғана өлшенген. Жылқысының саны 5000-нан асатындар ғана бай санатына жатқызылған. “Біздің асыл дүниеміз бір ғана жылқымыз, – деп жазады Мұхаммед Хайдар Дулат, – ләззат алатын асымыз – ет, сүйетін шәрбатымыз – қымыз... қызық көретініміз – өрістегі жылқымыз”. Халықтың жылқы малына қатысты осындай ерекше ықыласы, кең байтақ жайылымдардың болуы, жылқының қыста тебініп өзі жайыла алатындығы, т.б. факторлар қазақ даласында бұл түліктің көп өсірілуіне себеп болған. 1880 ж. 3,5 млн., Германияда 3,3 млн., Францияда 3,0 млн. жылқы болса, 1879 ж. Қазақстанның бір ғана Орынбор облысында 1,8 млн. жылқы болған. 20 ғ.-дың басындағы нәубеттерден кейін 1920 ж. Қазақстанда 8 млн-нан астам жылқы қалғандығы туралы ресми дерек бар. Шын мәнінде, ұлттық байлық саналған осыншама жылқы Кеңес үкіметінің солақай саясаты салдарынан 20 ғ-дың қырғынға ұшыраған (қ. Ашаршылық).

Атбегілік

Жылқы тұқымын асылдандырудың, сәйгүлік болар жылқыны тай күнінен ажырата білудің, ат баптаудың қыры мен сырын жетік біін мамандарды халық арасында атбегілер немесе атбаздар деп атаған (қ. Атбегілік), Атақты Толыбай сыншыдан бастап, Оңтүстік Қазақстанда ғұмыр кешкен Мақұлбек, Жетісуда ғұмыр кешкен Бақай сынды атбегілер туралы аңыздар әңгімелер халық жадында сақталып қалған.

Танымал жылқылар

Дәстүрлі қазақ қоғамында жүйрік жылқы тек иесінің ғана емес, бүкіл рудың, аймақтың мәртебесін өсірген. Олар туралы әндер мен күйлер шығарылып, есімдері халық жадында ұзақ сақталған. Мысалы, бүкіл Қазақстанға танымал Құлагер, Жетісуға мәлім болған Көкбайтал, Оңтүстік Қазақстан мен Қырғызстанның біраз жеріне даңқы жеткен Қараат, 20 ғасырдың Б. Кітапбаевтың Құланқарасы, Бұланқарасы, Желмаясы, т.б.

Жылқының түрлері

Қазақ халқы жылқы малын 3 топқа бөлген. Белгілі этнограф М. Бабажановтың 1871 ж. Ресейдің “Журнал охота” (ғ6, 7, 11, 12) және “Журнал коневодство и коннозаводство” (ғ4, 5, 6) басылымдарында жарық көрген мақалаларында қазақ халқы өсіретін жылқыларды үш топқа бөледі:

күшті, еті тығыз аттар. Ауыр жұмыстарға, жүк тартуға, көші-қоңға пайдаланылған;
жүрдек аттар. Күші мығым ат пен бәйге атының арасындағы, салт жүріске жарамды жылқылар;
жүйрік аттар. Осы соңғы топтың өзін автор қарғыншыл ат (2, 4, 8 қашықтыққа ғана шабатын ұшқыр ат), қашағаншыл (бұл да аз қашықтыққа, асауды қайыруға пайдаланылады), шын жүйрік ат деп бөледі.

Зерттеушінің бұл пікірі қазақ халқының жылқы шаруашылығындағы белгілі бір жүйе болғандығын қуаттайды. Қазақтар бәйгеге қосатын жүйрік жылқыларды тұлпар, арғымақ, сәйгүлік деп әлпештеп, ерекше күтімге алған. Ал ауыр жүк артуға, алыс жолға төзімді жылқыны қазанат деп атап, оны да ерекше бағалаған. Ал еті мен сүті үшін өсіретін қалған жылқылар жабы деп аталған. Қазақтың жабы жылқысы жайылымда жақсы семіреді. Семіртіп сойған жабы жылқыдан 53 – 57%, кейде 60% ет алынған (230 – 250 кг). Қазақ халқы жылқы етінен қазы, қарта, жал, жая, т.б. дәмді тағамдар әзірлеп, терісі мен қылын да шаруашылыққа пайдаланған (қ. Тулақ, Жүн). Ал жабы жылқының биелерінен тәулігіне 18 – 20 л сүт сауылған (қ. Қымыз). Сүті мол бие мама бие деп аталған. Бие желінінің сүтке толып, сауылатын мезгілін сауым дейді. Ол бас сауым (күні бойы сауылатын биенің ең алғашқы сауымы), жебей сауым (бас сауымнан жарты сағат өткеннен кейін биені қайта сауу), кенже сауым (биені өріске ағытар алдындағы соңғы сауым), т.б. болып бөлінеді. Ал құлындамай қалған биелерді қысырақ деп атайды.

Мыңнан тұлпар. Мың құлында бір құлын 13 пар (пар – қазақ сөзі – пар ат жеккен, ол оған пара-пар келеді деген сөз тіркестері бар) қабырғамен, яғни екі қанатымен туады екен. Сондай құлынды қазақтар ерекше күтіп, өсірген, баптаған. Ертегілерде, аңыздарда, жырларда айтылатын, қырық күншілік жерді бір күнде алатын, небір биік қамалдардан секіріп өтетін, тағы басқа да кереметтер жасайтын жылқылар осылар.

Жебе мініп жау алған. Өте ұшқыр, керемет жылдам, екпіні қатты, алысқа шабатын, төзімді «Жебе» деген қазақи жылқы тұқымы болған. Тақымы бос адамдар үстінде шыдап отыра алмаған. Батырлар жекпе-жекке осы тұқымның аттарын мініп шығатын болған. Бұндай аттар тұрған орнынан бірден үлкен жылдамдық алып, жекпе-жек уақытында өзінің иесіне оның жауының алдында көптеген артықшылық әперген.

Жауға мінбе Жабыны. Қазір «Жәбе» немесе орысша «Жабэ» деп жүрген «Жабы» деген қазақи жылқы тұқымы. Оның етті, сүтті, жұмысқа пайдаланатын түрлері болған. Сүті мол, қымызы дәмді және шипалы, еті көп, қазысы көзге ерекше көрініп және айландыруға ыңғайлы болып тұратын, мініс-тұрысқа көнпіс, мінезі жайлы, төзімді жылқылар. Сондықтан бұл жылқыларды соғысқа мінбеген, тек күнделікті тұрмыста пайдаланған. Қазіргі ғылым тілімен айтқанда «Жабы»жылқысының «Наймандық типі» деген түрі Шығыс Қазақстан облысының таулы аймақтарында сақталған. Осы облыстың Катон-Қарағай ауданында мал жейтін шөптер өте құнарлы, нәрлі, емдік қасиеті және күші бар шипалы болып келеді. Осы ауданда өсетін қазақ жылқысының қымызы дүние жүзіндегі ең керемет қымыз болып есептеледі. Өйткені, қымыздың қасиеті жылқының тұқымына және шөптің сапасына байланысты болады. Ал, қазақ жылқысының сүтті тұқымдарының кейбір түрлері қымыз өндіруге арнайы сұрыпталып шығарылған. Бұл ауданда өсетін маралдардың мүйізінің қасиеті мен сапасы да әлемдегі ең жоғары болып есептеледі.

Қазақы жылқы тұқымы

Толық мақаласы: Қазақы жылқы тұқымы

Жылқы атаулары

Жалпы қазақ тілінде жылқы өсіруге, оның мінез-құлқына, жасына, жүрісіне, т.б. байланысты ұғымдар мен атаулар өте көп. Мысалы, жылқы төлдерін:

құлын (биенің жас төлі),
жабағы (6 айдан асқан құлын),
тай (1 жастан асқаны) деп атайды.

Ал бұдан әрі ұрғашы жылқыны яғни байталды:

құнажын байтал (2 жастан асқаны),
дөнежін шығар (3 жастағы байтал),
дөнежін байтал (3 жастан асқаны),
бесті бие (4 жастан асқаны),
қасабалы бие (7 – 8 жастағы бие),
кәртамыс бие (11 – 14 жастағы бие),
жасаған бие (20 жастан асқан бие), т.б. атайды.

Піштірілмеген еркек жылқының яғни айғырдың атаулары:

құнан айғыр (2 жастан асқаны),
дөнен айғыр (3 жастағысы),
сәурік айғыр (3 – 4 жастағы үйірге салынбағаны),
бесті айғыр (5 жастағысы),
сақа айғыр (11 – 12 жастағысы), т.б.

Қазақ халқы салт мінуге немесе союға арналған еркек жылқыларды жас кезінен піштіріп (тарттырып деп атайды) жібереді. Қазақ тіліндегі ат ұғымы, көбінесе, осындай жас кезінен піштірілген, салт мінуге арналған жылқыға қатысты айтылады. Піштірілген жылқылар үйірге қосылмай, бөлек жайылады. Сондықтан оларды саяқ жылқылар деп атайды. Саяқ жылқылар атаулары:

ат (піштірілген еркек жылқы),
сақа ат (11 – 12 жастағысы),
шобыр (жүк артуға, ұзақ жолға төзімді ат),
тұғыр (салт мінуге қолайлысы),
мәстек (аш-тоқтығын білдірмейтін жуас ат),
азбан (кеш піштіріліп, айғырлық мінезін қоймайтыны), т.б.

Жылқының түр-түсі

Жылқы түсі. Жылқы аяғына байланысты атаулар:а) – ақбайпақ; ә) – ақбақай; б) ала аяқ.

Жылқы түсі. Жылқы маңдайындағы ағына байланысты атаулар: а) – маңқасқа; ә) – төбел; б) – қасқа, ақтанау.

Жылқы түсі. Осындай түсті жылқыны ақ, боз немесе ақбоз деп түстейді.

Жылқы түсі. Осындай түсті жылқыны жынысы мен жасына байланысты көкайғыр, көкат, көкбие, көкдөнен және т.с.с. немесе жалпылама көкшұбар, жалының түсіне байланысты қаражал, тұмсық тұсының қара болып келетіндігіне байланысты қаратұмсық деп те атайды. Сонымен қатар бұл түстес жылқыны қызылат деп түстеу де кездеседі. Ал, жынысы мен жасына байланысты қолданылатын атауларға қызыл анықтауышын қосып түстейді. Мысалы, қызылбие, қызылайғыр деген сияқты.

Жылқы түсін айырудың тым күрделі болуы объектінің түр-түс реңктерінің әралуандығымен, құбылмалылығымен байланысты болып келеді. Жылқының жүздеген түр-түс атауын академик В.В. Радлов, этнограф Ж. Бабалықұлы екі топқа бөледі. Бұлай топтауда қарақошқыл және ақшыл түстер негізге алынады. Ал этногроф Х. Арғынбаев қылаң, баран, ала деп үш топқа бөліп қарастырады. Яғни табындағы жылқыға алыстан көз жүгірткенде бозғылттанып көрінсе – қылаңға, ал қара-қошқылданып көрінсе – баранға, ал аласы көп болса – алаға жатқызған. Осылай тарқатылған түстер өз кезегінде тағы да әртүрлі түске топтастырылып, басындағы қасқасына, аяғындағы аласына және жасына байланысты бірнеше түрге бөлінеді. Жылқы малы әлемде көптеген халықта бар, бірақ түр-түс атауына келгенде қазақтардағы атаулардай аса көп емес. Көшпелі ортада жылқы малы түсінің алуандығын жіті ажыратқыштығын қазақтардың осы малға байланысты сан ғасырлық тәжірибесімен түсіндіру қажет. Қазақтар ең алдымен қылаң және баран деп алыстан көз ұшындағы көрінген жылқы түсін айтқан. Бұл – алыс көзшалымдық қабылдаумен байланысты айтылатын түр-түс атауы.
Қазақы ортада жылқының түр-түстерін кеңістіктік қабылдау мен ажыратуға байланысты қалыптасқан атаулар үш топқа бөлінеді:

Алыс көз шалымдық қабылдаумен байланысты жинақтаушы атаулар: қылаң; баран.
Орта көз шалымдық қабылдаумен байланысты даралауыш атаулар: қылаң тобына жататындарды ақ, боз, сары, көк, құла, шабдар, жирен, шұбар, бөрте, бурыл деп даралай атайды; баран тобына жататындарды қара, кер, торы, күреңдеп жіктейді.
Жақын көз шалымдық қабылдауға байланысты пысықтауыш атаулар қолданылады. Бұл атауларды шартты түрде екіге бөлінеді:

а) ақбоз, бозжирен, ақбозжирен, тарланбоз, бозқасқа; қаракөк, теңбілкөк, көкбоз, қаражалкөк, көкқасқа, көктөбел; құлақасқа, құлатөбел; шабдар, аққапталшабдар, ақбақайшабдар; қанжирен, жиреншабдар, жиренқасқа, жирентөбел, жұлдызжирен, алаяқжирен, ақбақайжирен; шымқайсары, ақжалсары және т.б.

Қызыл ат – ол ақ түсті. Қызыл ат қартайса алдымен басы бірте-бірте қоңырқай теңбіл басады. Бұны тарлан тартты дейді. Бірақ кәрі тарлан деген атау түсіне қарай емес жасына қарай жылқы атаулының барлығына қатысты айтылады. Кей жерлерде түгі күн сәулесімен қызғылтым тартқан қара атты да қызыл ат дейді. Құйрығында бір шоқ ақшулан қылы бар жылқыны басқа түсіне қарамастан шалқұйрық дейді.
Ала түстілерге: ала, сарала, көкала, жиренала, күреңала, торала, керала, қарала, аламойын жатса; бесқасқа – жылқының маңдайында, төрт аяғында ақ түстің болуымен байланысты.
Шұбар түстілерге шұбар, ақшұбар, бозшұбар,көкшұбар, саршұбар, алашұбар, жиреншұбар, қарашұбар, теңбілшұбар, секпілшұбар, теңгешұбар сияқтылар жатады.
Бөрте түстілер – бөрте, ақбөрте, бөртеқасқа, бөртетөбел, алаяқбөрте, ақбақайбөрте және т.б.
Бурыл түстілерге бурыл, ақбурыл, көкбурыл, бурылкөк, қарабурыл, бурылтөбел, алаяқбурыл сияқты реңктер жатқызылады.

ә) телкүрең, қозыкүрең, күреңқасқа, күреңтөбел; қараторы, керторы, тобылғыторы, шымқайторы, торықасқа, торытөбел, ақсауырторы, алаяқторы, ақбақайторы; қаракер, керторы, керқұла, құлакер, кержирен, кершабдар, ақтаңкер, ақтанаукер, алаяқкер, кербалақ; сүлікқара, сүліктейқаракер, мақпалқара, мақпалқарақасқа, мұздайқара, қаракөк, қаратөбел, қарақасқа т.б.
Түс ерекшелігі жылқының жүйрік, мінезді, күшті т.б. болуына әсер етпейді, ол тек тұқым ерекшелігіне байланысты болады. Сонымен бірге, жылқы түсінің табын-табын жылқыны түгендеуде бір-бірден санамай-ақ, ішін бір аралап шығып түстеп шығуда да өзіндік орны бар. Ертеде тәжірибелі атбегілер бие мен айғыр түсіне қарап, туар құлынның қандай болатынын дөп басып айтып бере алған.

Жылқы мінезі

Жылқы малының мінезінде кездесетін жағымды-жағымсыз қылықтарының жалпы атауы:

Жылқы – жершіл жануар. Оның есту, иiс сезу қасиеттерi оның жер мекенiнiң бағдарын жақсы табатыны сонша "елiн сағынған ер қару-жарағын тағынар, жерiн сағынған жүйрік артқы аяғын қағынар" деген қазақ мақалы, жануардың үйренген өз мекеніне апталық, айлық жерден адаспай тура келетінін көрсетеді. Жылқының бұл мінезіндегі ерекшелік оның аққұла қасиеті.
Жылқы – кірпияз жануар. Жылқы малы аяғымен тапталмаған оттың шүйгінін таңдап жейтін кірпияз мал. Жайылымдағы жылқының бауырына ұсақ мал жақындаса да теппейді, тістемейді. Жылқы иіс-қоңысты сезгіш секемшіл, тұнық, таза суды таңдап ағынға қарсы "жүзе жүріп, сүзіп ішеді"; шұбырынды болған өріске жылқы басын жерге салмастан тоқтамай өтеді.
Жылқы – үйірсек жануар. Өз үйірінен адаспайды; "жылқы кісінескенше, адам сөйлескенше" дегендей бірін-бірі қара тартып жүреді. Жылқы баласы бір-бірімен кісінесіп, оқыранысып табысады; бір-бірімен қасынасады.
Жылқы – текті жануар. "Айғырды неден салсаң үйiрдi сонан мiнесiң"; "Мал нәсiлiне қарай өседi, егiн ұрығына қарай бiтедi"; "Жақсы айғырдың үйiрiн ат жақтайды"; "Айғыр қойсаң үндiден қой, қошқар қойсаң жүндіден қой"; "Аттың сыры иесiне мәлiм, айғырдың сыры биесіне мәлімдейтiн" мақал жылқының мiнезін жатырына тарту мен тұқым қуалаушылық қасиеттерiмен байланыстырады. Текті айғыр өз енесіне, өз кіндігінен тараған байталға шаппайды.
Жылқы сезгіш – секемшіл жануар. Жылқы iшiн тартса, қазақтар күн райы бұзылады, оқыранып жусаса боран соғады, бiр орында тұрақтамай байыз таппаса, ықтасын жер iздеп кетсе қатты жел, нөсер жауын болады; ал жазда қырға шығып ыққа қарап жусаса қыс қатты болады деп жориды. Жылқы үйірімен шұрқырап, айғыр азынаса қауіп-қатердің төнгенін, яғни қасқырдың торуылдағанын, дүбірлі жаудың келе жатқанын білдіреді. Сондай-ақ жылқының мазасызданып шұрқырауы жер сілкінуі, қауіпті су тасқыны тәрізді апаттардың жақындағанын сездіреді.
Жылқы – есті жануар. Әбден қолға үйренген жылқы иешіл болады. Иесі кездейсоқ жағдайға ұшырағанда алысқа ұзамай айналсоқтап жүреді. Жылқы иесін көргенде шөліркегенін, жем жегісі келгенін білдіріп оқыранады. Сонымен қатар сауын биелер күнделікті сауып жүрген сауыншыға үйренгіш келеді.

Жылқының мінезіндегі осындай аққұла қасиеттерімен қатар осқырынуы, мөңкуі, тулауы, тебегендiгі, тарпуы, тiстеуіктігі, үркектік, шапшуы, тарпуы т.б. жағымсыз, оғаш қылықтары көбінесе жануарды дұрыс пайдаланбаудан, үйретпеуден қалыптасады.

Жылқы шәлкес мінезді жануар. Бұларға басымен қағу, тулау, тарпу, мөңку, қарғу, бас бермей алып қашу, қашаған сияқты қылықтар жатады. Олардың кейбірі асауды дұрыс үйретпеуден қалыптасады. Асауды көбiрек құлақтаса басын алып қашатын жасқаншақ, ал жұқа шабына қамшы тиіп, арқан қиса сипақ болады. Үйреткен кезде тізгінді бір жағына қарай жөнсіз тізгіндей берсе сыңарезу, ал мойнын сiрестiрiп қинаса сырғақ аяншақ, арқасы жауыр болса запы немесе кекжек болып кетедi. Жылқының шегіншектеп, тайсақтауын кежегелеу дейді.

Жылқы малында маңайына адам жолатпайтын қашағанды безер қашаған дейді. Безер қашағанды жүйрік атпен қуып шалма тастап, құрық салып ұстайды. Қашағанның тағы бір түрі шылбыр қашаған деп аталады. Бұл маңайына шылбыр тастамдай жер жете бергенде қашып адамды мезі етеді. Қамшыға да, жүгенге де көнбейтiн шегiншек немесе қарашыл, түнде аяғын кiбiртiктеп жүрексiне басатын жер қорқақ осалдар да кездеседi. Жылқы мойынын бауырына алып, артқы екі аяғын серпе тастауын мөңку дейді. Жылқының мойынын ішіне алып мөңкуі көбінесе шу асауларда болады, ал күнделікті мініс жылқысы тек оқыс жағдайда (шабына аяқ немесе қамшы тигенде т.б.) ғана тек басын төмен салып, артқы аяғын жоғары қарай бір-екі рет серпи тастайды. Тез иімей тұрып алатын биені бедіреуік бие; сауғанда тыпыршып дұрыс сауғызбайтын биені жанбақы бие дейді. Бұндай жылқыны биеші көбінесе бүкпелеп сауады. Желіде байлаулы тұрған құлынының қасына барып, жанасып емізіп қоятын биені жанасқыш бие дейді.

Жылқының өзіндік қимыл-әрекеттері

Аунау – жылқының көгалды, құмайтты, шөптесін жерге жатып арқасымен арлы-берлі аунап түсуі. Көбінесе жылқылар төрт аяғы жоғары көтеріліп тек қана бір жақ қырымен аунақшиды, кей кездері екінші жағына қарай аунап түсетін кездері де болады. Бұдан жылқының қунақ екенін (ширақ), ал қунақтықты жүйріктің бір белгісі деп таниды.
Сілкіну – жерге жатып аунап тұрғаннан кейін денесін дір еткізіп шөп-шалаң, шаң-тозаңнан тазалануы. Сондай-ақ жылқы үстіндегі ерден "сергитін кезде" де сілкінеді.
Желдеу – ыстық күндері жылқының желге қарсы қарап тұруы.
Шыбындау – ыстық күндері жылқының шыбын-шіркей, маса-сонадан, бөгелектен құйрығын екі жаққа сипақтатып, басын жоғары-төмен шұлғып (изектеп) қимылдауы.
Шұлғу – ыстық күндері маса-сона, шыбын-шіркейден басын жоғары-төмен изектетуі.
Сиыршалап тұру – көтерем жылқының артқы екі аяғымен тұруы. Көктем мезгілінде қыстан тұралап шыққан жылқы әлсіздіктен алдыңғы кеудесін көтере алмай артқы аяғына күш салып тіреп тұрады. Мал иесі бұндай көтеремді құйрықтап тұрғызып жібереді.
Үйелеу – жылқының шұңқыр, шұқанақ жерлерге жатып, қайта тұрайын дегенде тұра алмай қалуы.

Жылқы жүрісі

Жылқы жүрісі аяң, желіс, шабыс, жорға деп бөлінеді.

Аяң жүріс – жылқының ең жай жүрісі. Аяң өз ішінде – ілбу, секек аяң, қитың аяң, ойнақы аяң, сылтыма аяң деп аталады. Аяң жүрісте ол алдыңғы оң аяғы мен артқы сол аяғын кезек басады. Өгіз аяңда – алдыңғы аяқтың ізіне артқы аяқ жетпейді. Аяңшыл жылқыға кәдімгі ат бүкіл желіспен әрең ілеседі, аяңшыл жылқының артқы аяғы алдыңғы аяқтың ізінен асып түсіп отырады (сағатына 5 – 7 км жүреді).
Желіс – жай жүрістен гөрі өнімдірек жүріс. Желіс те өз ішінде бүлкіл желіс, бұлаң желіс, бөкен желіс, шапқыл желіс, сар желіс, сау желіс, зар желіс деген түрлерге бөлінеді. Бүлкіл желіс – желістің ең жай түрі (сағатына 13 – 15 км); бөкен желіс– адамды шаршатпайтын, ұзақ жолға қолайлы желіс (сағатына 20 км); сар желіс – желістің ең шапшаң түрі (сағатына 50 км-ге дейін). Сар желіс желгіш жылқы тұқымдарына ғана тән.
Шабыс – жылқының желістен де тез жүрісі. Шабыс: жай шабыс, майшоқырақ шабыс, шоқақ шабыс, текірек шабыс, ағынды шабыс. Майшоқырақ – шабыстың ең жайлы түрі, үстіндегі адамға жайлы келеді. Мұнан қарқындысын жай шабыс, ал жылқының бар мүмкіншілігінше шабуын ағынды шабыс деп атайды. Яғни мұндай шабыспен діттеген жеріңе тез жетуге болады. Бұл – әсіресе ақалтеке жылқысына тән қасиет.
Жорға – жылқы жүрісінінің ең жайлы түрі, ол өз ішінде жол жорға, май жорға, қой жорға, кыйтың жорға, су жорға, төкпе жорға, шапқыл жорға, бипаз жорға, түйе жорға болып бөлінеді.
Қарғу. Қарғуға жылқыны жаттықтырады. Жаттыққан жылқы 2,47 м биіктіктен, ұзындығы 8,3 м ордан қарғи алады.

Жылқыға арналған мәдени шығармалар

Халыққа жақсы танымал “Кербескер”, “Қара жорға”, “Бестай”, “Бозжорға”, “Тепеңкөк” тәрізді әндер мен күйлер, Ақан серінің “Құлагері”, “Маңмаңгері”, “Құлагердің желісі” әндері, Біржанның “Телқоңыр”, “Бурылтай”, “Керкекіл” әндері, К. Әзірбаевтың “Көкшолағы”, “Шайтанқарасы”, т.б. жылқыны әспеттеудің үздік үлгілері саналады.

Жылқы аурулары

Қазақ халқы жылқының маңқа, қара өкпе, шойырылма, қарақаптал, киеңкі, жамандат, мандам, боғымалы, қыршаңқы, өлі, желін құрт, сары ауру, жалақ, жауыр, шилі қара, лоңқа, өлі ет, қара дақ, т.б. ауруларын дәл ажыратып, олардан емдеудің өзіндік тәсілдерін жақсы білген.

Толық мақаласы: Жылқы аурулары

Қазіргі жағдай

Қазір Қазақстанда жылқының 16 тұқымы өсіріледі. Олар негізінен, ет және қымыз өндіруге мамандандырылған шаруашылықтарда, асыл тұқымды жылқы өсіріін жылқы зауыты|жылқы зауыттарында бағылады (қ. Жылқы өсіру). Республикада жұмыс істейді, ұлттық ат спорты мен Ж. шаруашылығы мәселелеріне арналған шығады.

Дереккөздер

ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР, ҰҒЫМДАР МЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛI ЖҮЙЕСI. Энциклопедия. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. – (илл.) ISBN 978-601-7026-17-23-том: К – Қ – 736 бет.ISBN 978-601-7026-21-9
Қазақ энциклопедиясы

Әдебиеттер

Бабалықұлы Ж. Мал ауруларының атаулары. Алматы, 1986;
Марғұлан Ә. Ежелгі жыр аңыздар // ҚҰҒА Хабаршысы. 1986. №11. 53-б.;
Радлов В.В. Из Сибири (страницы дневника). Пер. с нем. К.Д. Цивиной и В.Е. Чистовой. М.: Наука, 1989;
Нестеров С.П. Конь в культах тюркоязычных племен Центральной Азий в эпоху средневековья. Новосибирск: Наука, 1990;
Салғарин Қ. Қасапшылық. Алматы: Қайнар, 1990; Раушанов Е. Ат біткен түрікпенге ахалтеке // Зерде. 1990. №8;
Нестеров С.П. Конь в культах тюркоязычных племен Центральной Азии в эпоху средневековья. Новосибирск, 1990;
Уәлиев Н. Қазақтың бұрынғыдан қалған сөзі. Көненің сөзі – өмірдің өзі // АТ. 1990. 20 қыркүйек;
Жүнісұлы А. Пәниден бақиға дейін // ҚӘ. 1992. 3 қаңтар;
Хинаятұлы Б. Тісіне қарап, жасын біл... // АТ. 1994. 28 қазан;
Сартқожаұлы Қ., Айдаубайұлы Қ. Сәйгүліктер (этнографиялық зерттеу) // Жұлдыз. 1995.№1;
Фиельструп Ф.А. Из обрядовой жизни киргизов начала XX века. М.: Наука, 2002;
Қинаятұлы Б. Жылқы // ҚҰЭ. Алматы, 2002. 117-120-бб.;
Kun P. Szelek szarnyan. A szteppi nomadok lovaskulturaja. Budapest: Arkadas, 2003;
Хинаят Б. Ат жалындағы мәдениет // Шахар-культура. 2004. №2. 78-82-бб.;
Айтбаева Н.Қ. Қазақ тіліндегі жылқыға қатысты атаулардың лексика-семантикалық және дүниетанымдық сипаты. Филол. ғылым. канд дәрежесін алу үшін жазылған диссертация. Алматы, 2007;
Carole Ferret. Une civilisation du cheval. Les usages de l’équide de la steppe a la taïga. Paris: Belin, 2009;
Тоқтабай А. Қазақ жылқысының тарихы. Алматы: Алматыкітап, 2010.

[1] ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР, ҰҒЫМДАР МЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛI ЖҮЙЕСI. Энциклопедия. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. – (илл.) ISBN 978-601-7026-17-23-том: К – Қ – 736 бет.ISBN 978-601-7026-21-9

[2] Қазақ энциклопедиясы