Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Василий Васильевич Радлов (Фридрих Вильгельм) (17 қаңтар 1837, Берлин — 12 мамыр 1918, Санкт-Петербург)— Ресей шығыстанушысы, этнограф, археолог, Петербург Ғылым Академиясының академигі (1884).
- Полиция қызметкерінің отбасында дүниеге келген.
- Жасында гимназияда оқыған, Берлин университетінің философия факультетін бітірген (1858). Осы тұста ол араб тілі, парсы тілі, түрік тілі, татар тілі, моңғол, манчжур, қытай тілі, т.б. тілдерді үйренді. 21 жасында философия докторы деген ғылыми дәреже алды.
- Радлов 1858 ж. Ресейге көшіп келіп, Алтай өлкесінде мұғалім болды.
- Кейіннен Қазан оқу бөлімінің татар, қазақ, башқұрт мектептерінің инспекторы (1871 — 84) музейінің директоры
- Азия (1885 — 90) музейінің директоры
- антропология және этнография (1894 — 1918) музейінің директоры
- Орталық және Шығармалары Азияны зерттеу жөніндегі орыс комитетін құрушылардың бірі, оның басшысы (1903 — 18) болды.
Ғылыми жұмыстары
Радловтың ғылыми өмірі үш кезеңге бөлінеді:
- Алтай
- Қазан
- Петербург.
Алтай кезеңінде (1859 — 71) Батыс Сібір, қырғыз даласы, Хакасия, Жетісу аймақтарында тіл, фольклор, этнография материалдарын жинаумен айналысты.
Қазан кезеңінде (1871 — 84) “Солтүстік түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы” және “Сібірден” (екеуі де неміс тілінде) aтты екі еңбегі жарық көрді.
Петербург кезеңінде (1884 — 1918) “Түркі тілдері сөздігін жасау тәжірибесі” атты көп томдығы баспадан шыға бастады (әлі күнге дейін толық жарық көрмеген, 4 жинағы шыққан). 1891 ж. ол Ресей ҒА экспедициясын басқарып, Моңғолия жеріндегі Орхон ескерткіштерін зерттеген. 10-нан астам әріп таңбаларын оқып, Кошо-Цайдам ескерткіштерінің фонет.-грамматикалық ерекшеліктері туралы жазды, мәтіндердің орыс тіліндегі транскрипциясын жасады. Әр жылдары “Құтты білік” (1891 — 1910), “Тоныкөк” (1899) ескерткіштерінің аудармасы мен транскрипциясын жариялады.
Көне ұйғыр жазбаларын, оның тарихын зерттеді, грамматикалық құрылысы жайында бағалы пікірлер айтты. Құнды еңбектерінің бірі — “Солтүстік түркі тілдерінің фонетикасы” деп аталды. Ол ғылыми еңбектерінде түркологияның барлық саласын қарастырды: лексикография мен диалектология, салыстырмалы-тарихи фонетика мен текстология, көне түркі, ұйғыр және араб ескерткіштері, түркі халықтарының фольклоры, этнографиясы, тарихы мен археологиясына байланысты түбегейлі зерттеулер қалдырды. Оның тарих пен этнография саласындағы еңбектері:
- а) Сібір мен Орта Азия түркі тілдес халықтарының этнографиясын;
- ә) олардың көне тарихы; археологиясы, мәдени даму жолдарын;
- б) аңшылық пен көшпелі халықтардың даму ерекшеліктерін, әсіресе түркі халықтарының рулық құрамын анықтау мәселелерін қамтыды.
Радловты аса көрнекті фольклортанушы ретінде танытқан “Түркі тайпалары халық әдебиетінің үлгілері” aтты 10 томдық еңбегі болды. Оның 1-кітабы (1866) алтай, құманды татарлары, шор, саян, 2-кітабы (1868) шұлым, түрік, хакас, 3-кітабы (1870) қазақ, 4-кітабы (1872) барабы, тобыл, түмен татарларының фольклорына арналды. Қазақ фольклоры үшін аса қымбат қазына болып табылатын 3-томдағы ел аузынан дәлме-дәл жазып алынған шығармалар, ақын-жыршыларға берген мінездеме, халық ауыз әдебиетінің жанрлық құрамын белгілеуі, халық шығармаларының тіл және стиль ерекшеліктерін анықтауы күні бүгінге дейін маңызын жойған мақаласы Радлов жинаған фольклор үлгілері “Халық өлеңдері” (жеке шумақтар, бата сөз, жоқтау, бақсы сөзі, өтірік өлең), “Ертегілер”, “Батырлар жыры” (“Ер Көкше”, “Ер Тарғын”, “Сайын батыр”) болып жіктелген. Сонымен бірге ғашықтық, тарихи жырлар, аңыз, қисса-дастан, айтыс үлгілері мен ақын-жыраулар мұрасы да қамтылған. Радловтың Сібір қазақтарының этнографиясы туралы құнды еңбегі “Сібірден” деген атпен шықты. Ол қырғыз эпосы “Манасты” жазып алып, бастырып шығарды. Радлов салыстырмалы тарихи зерттеудің нәтижесінде Орта Азия, Қазақстан және Сібірдегі түркі халықтары фольклорының төркіні ортақ екенін дәлелдеді. Радлов көптеген ғылыми еңбектерімен түркология ғылымының дамуына зор еңбек сіңірді, өзінің мектебін қалыптастырды. Оның ісін шәкірттері Б.Я. Владимирцев, Н.Ф. Катанов, С.Е. Малов, П.М. Мелиоранский, А.Н. Самойлович, т.б. жалғастырды, олар Радловтың ғылыми мұрасы жайлы құнды пікірлер қалдырды. Соңғы уақытта Радловтың шығарм. шеберханасы жайлы жазылған М.Шоқай жазбалары да ғылыми айналымға енді.
Дереккөздер
- Қазақ тілі. Энциклопедия. Алматы: Қазақстан Республикасы Білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігі, Қазақстан даму институты, 1998 жыл, 509 бет. ISBN 5-7667-2616-3
- Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. — Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010 жыл.ISBN 9965-26-096-6
- “Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Vasilij Vasilevich Radlov Fridrih Vilgelm 17 kantar 1837 Berlin 12 mamyr 1918 Sankt Peterburg Resej shygystanushysy etnograf arheolog Peterburg Ғylym Akademiyasynyn akademigi 1884 Policiya kyzmetkerinin otbasynda dүniege kelgen Zhasynda gimnaziyada okygan Berlin universitetinin filosofiya fakultetin bitirgen 1858 Osy tusta ol arab tili parsy tili tүrik tili tatar tili mongol manchzhur kytaj tili t b tilderdi үjrendi 21 zhasynda filosofiya doktory degen gylymi dәrezhe aldy Radlov 1858 zh Resejge koship kelip Altaj olkesinde mugalim boldy Kejinnen Қazan oku boliminin tatar kazak bashkurt mektepterinin inspektory 1871 84 muzejinin direktory Aziya 1885 90 muzejinin direktory antropologiya zhәne etnografiya 1894 1918 muzejinin direktory Ortalyk zhәne Shygarmalary Aziyany zertteu zhonindegi orys komitetin kurushylardyn biri onyn basshysy 1903 18 boldy Ғylymi zhumystaryRadlovtyn gylymi omiri үsh kezenge bolinedi Altaj Қazan Peterburg Altaj kezeninde 1859 71 Batys Sibir kyrgyz dalasy Hakasiya Zhetisu ajmaktarynda til folklor etnografiya materialdaryn zhinaumen ajnalysty Қazan kezeninde 1871 84 Soltүstik tүrki tilderinin salystyrmaly grammatikasy zhәne Sibirden ekeui de nemis tilinde atty eki enbegi zharyk kordi Peterburg kezeninde 1884 1918 Tүrki tilderi sozdigin zhasau tәzhiribesi atty kop tomdygy baspadan shyga bastady әli kүnge dejin tolyk zharyk kormegen 4 zhinagy shykkan 1891 zh ol Resej ҒA ekspediciyasyn baskaryp Mongoliya zherindegi Orhon eskertkishterin zerttegen 10 nan astam әrip tanbalaryn okyp Kosho Cajdam eskertkishterinin fonet grammatikalyk erekshelikteri turaly zhazdy mәtinderdin orys tilindegi transkripciyasyn zhasady Әr zhyldary Қutty bilik 1891 1910 Tonykok 1899 eskertkishterinin audarmasy men transkripciyasyn zhariyalady Radlovtyn Pazyryk zherindegi arheologiyalyk kazbalary Pazyryk mәdenietin ashuga zhol ashty Kone ujgyr zhazbalaryn onyn tarihyn zerttedi grammatikalyk kurylysy zhajynda bagaly pikirler ajtty Қundy enbekterinin biri Soltүstik tүrki tilderinin fonetikasy dep ataldy Ol gylymi enbekterinde tүrkologiyanyn barlyk salasyn karastyrdy leksikografiya men dialektologiya salystyrmaly tarihi fonetika men tekstologiya kone tүrki ujgyr zhәne arab eskertkishteri tүrki halyktarynyn folklory etnografiyasy tarihy men arheologiyasyna bajlanysty tүbegejli zertteuler kaldyrdy Onyn tarih pen etnografiya salasyndagy enbekteri a Sibir men Orta Aziya tүrki tildes halyktarynyn etnografiyasyn ә olardyn kone tarihy arheologiyasy mәdeni damu zholdaryn b anshylyk pen koshpeli halyktardyn damu erekshelikterin әsirese tүrki halyktarynyn rulyk kuramyn anyktau mәselelerin kamtydy Radlovty asa kornekti folklortanushy retinde tanytkan Tүrki tajpalary halyk әdebietinin үlgileri atty 10 tomdyk enbegi boldy Onyn 1 kitaby 1866 altaj kumandy tatarlary shor sayan 2 kitaby 1868 shulym tүrik hakas 3 kitaby 1870 kazak 4 kitaby 1872 baraby tobyl tүmen tatarlarynyn folkloryna arnaldy Қazak folklory үshin asa kymbat kazyna bolyp tabylatyn 3 tomdagy el auzynan dәlme dәl zhazyp alyngan shygarmalar akyn zhyrshylarga bergen minezdeme halyk auyz әdebietinin zhanrlyk kuramyn belgileui halyk shygarmalarynyn til zhәne stil erekshelikterin anyktauy kүni bүginge dejin manyzyn zhojgan makalasy Radlov zhinagan folklor үlgileri Halyk olenderi zheke shumaktar bata soz zhoktau baksy sozi otirik olen Ertegiler Batyrlar zhyry Er Kokshe Er Targyn Sajyn batyr bolyp zhiktelgen Sonymen birge gashyktyk tarihi zhyrlar anyz kissa dastan ajtys үlgileri men akyn zhyraular murasy da kamtylgan Radlovtyn Sibir kazaktarynyn etnografiyasy turaly kundy enbegi Sibirden degen atpen shykty Ol kyrgyz eposy Manasty zhazyp alyp bastyryp shygardy Radlov salystyrmaly tarihi zertteudin nәtizhesinde Orta Aziya Қazakstan zhәne Sibirdegi tүrki halyktary folklorynyn torkini ortak ekenin dәleldedi Radlov koptegen gylymi enbekterimen tүrkologiya gylymynyn damuyna zor enbek sinirdi ozinin mektebin kalyptastyrdy Onyn isin shәkirtteri B Ya Vladimircev N F Katanov S E Malov P M Melioranskij A N Samojlovich t b zhalgastyrdy olar Radlovtyn gylymi murasy zhajly kundy pikirler kaldyrdy Songy uakytta Radlovtyn shygarm sheberhanasy zhajly zhazylgan M Shokaj zhazbalary da gylymi ajnalymga endi DerekkozderҚazak tili Enciklopediya Almaty Қazakstan Respublikasy Bilim mәdeniet zhәne densaulyk saktau ministrligi Қazakstan damu instituty 1998 zhyl 509 bet ISBN 5 7667 2616 3 Қazak әdebieti Enciklopediyalyk anyktamalyk Almaty Aruna Ltd ZhShS 2010 zhyl ISBN 9965 26 096 6 Қazakstan Ұlttyk encklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 ISBN 5 89800 123 9