Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Жылыой ауданы — Атырау облысының шығысында орналасқан әкімшілік бөлініс. 1928 жылы құрылған. Аудан орталығы батыр әрі бидің атымен аталған Құлсары қаласы. Жер аумағы 29,4 мың км². Тұрғыны 86,4 мың адам, орташа тығыздығы 1 км²-ге 2,9 адамнан келеді (2023). Алғашқыда Жылқосы (Жилокосинский), кейіннен Ембі ауданы, 1993 жылдан Жылыой ауданы аталған. Облыстар әкімшілікке бөлінбей тұрып бұл мекен "Маңғыстау ойы" аталған.
| Қазақстан ауданы | |||
| Жылыой ауданы | |||
| |||
| Әкімшілігі | |||
|---|---|---|---|
| Облысы | |||
| Аудан орталығы | |||
| Ауылдық округтер саны | 5 | ||
| Кенттік әкімдіктер саны | 1 | ||
| Қалалық әкімдіктер саны | 1 | ||
| Ауыл саны | 9 | ||
| Қала саны | 1 | ||
| Әкімі | Жұмабек Байрақбайұлы Қаражанов | ||
| Аудан әкімдігінің мекенжайы | Құлсары қаласы, Махамбет даңғылы, 26 | ||
| Тарихы мен географиясы | |||
| Құрылған уақыты | |||
| Жер аумағы | 29,4 мың км² (1-ші орын) | ||
| Уақыт белдеуі | UTC+5:00 | ||
| Тұрғындары | |||
| Тұрғыны | 86 367 адам (2023)(1-ші орын) | ||
| Тығыздығы | 2,9 адам/км² | ||
| Ұлттық құрамы | қазақтар (98,42 %), | ||
| Сандық идентификаторлары | |||
| Телефон коды | +7 71237 | ||
| Пошта индексі | 0601XX | ||
| Автомобиль коды | 06 | ||
| Жылыой ауданының әкімдігі | |||
|
| |||
|
| |||
Географиясы
Солтүстік-шығысында Мақат ауданымен, батысында Атырау қаласымен, шығысында Ақтөбе облысының Байғанин ауданымен, оңтүстігінде Маңғыстау облысының Бейнеу ауданымен шектеседі. Аудан аумағындағы 23 елді мекен, 1 қалалық, 6 ауылдық әкімшілік округке біріктірілген. Аудан орталығы – Құлсары қаласы. Аудан жерінің басым бөлігін Каспий маңы ойпатының шығыс бөлігі алып жатыр. Ақтолағай қырқасы адырлы, шоқылы келеді. Оңтүстік жағында ауданның ең биік жері – Желтау (221 м) тауы орналасқан. Каспий маңы ойпатының беті жазық әрі теңізге қарай еңіс болып келеді. Оның солтүстік жағын сорлар, оңтүстістігін Қарақұм құмы алып жатыр. Аудан жерінің теңіз деңгейінен биіктігі шығыстан батысқа қарай 221 м-ден –26 м-ге дейін аласарады.
Өзендері мен көлдері
Ауданның жер беті сулары Каспий теңізінің шығыс жақ айдынынан, Жем өзені сағасының теңізге жетпей жоғалатын төменгі ағысынан және жазда қарасуларға бөлініп қалатын Жақсы Қарасай, Жаман Қарасай өзендері мен Бартылдақты, Маше, Ақкөл, Бейбіт, Қамыскөл, т.б. тұзды көлдерден тұрады. Ауданның теңізге жақын бөлігінде сор топырақ, басқа жағында сортаңды қоңыр құм, құмдақ және саздақ топырақ тараған.
Әкімшілік бөлінісі
Аудандағы 10 елді мекен 1 қалалық, 1 кенттік әкімдік пен 5 ауылдық округке біріктірілген:
| Әкімшілік бірлік | Орталығы | Елді мекендері | Халқы (2021) |
|---|---|---|---|
| Ақкиізтоғай ауылдық округі | Ақкиізтоғай ауылы | 1 | ▼1454 |
| Жаңа Қаратон кенттік әкімдігі | Жаңа Қаратон кенті | 1 | ▲6966 |
| Жем ауылдық округі | Тұрғызба ауылы | 3 | ▲3441 |
| Қараарна ауылдық округі | Шоқпартоғай ауылы | 1 | ▲3110 |
| Қосшағыл ауылдық округі | Қосшағыл ауылы | 2 | ▼4200 |
| Құлсары қалалық әкімдігі | Құлсары қаласы | 1 | ▲64458 |
| Майкөмген ауылдық округі | Майкөмген ауылы | 1 | ▲1279 |
Ірі елді мекендері
| Атауы | Статусы | Халқы (2021) |
|---|---|---|
| Құлсары | қала | ▲ 64458 |
| Жаңа Қаратон | кент | ▲ 6966 |
| Қосшағыл | ауыл | ▼ 4049 |
| Тұрғызба | ауыл | ▲ 3397 |
| Шоқпартоғай | ауыл | ▲ 3110 |
| Ақкиізтоғай | ауыл | ▼ 1454 |
| Майкөмген | ауыл | ▲ 1279 |
Халқы
| 1939 | 1959 | 1970 | 1979 | 1989 | 1999 | 2009 | 2023 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 23707 | ▲29186 | ▲38637 | ▼34575 | ▲80126 | ▼57052 | ▲70156 | ▲86367 |
Жылыой ауданының қысқаша тарихы
Жылыой ауданы 1928 жылы 6 мамырда Қазақ Орталық Атқару Комитетінің қаулысымен құрылған. Ауданның қазіргі аумағында Кеңес өкіметі орнағанға дейін Орал губерниясының Гурьев уезіне қараған бірнеше болысы болған. Осы өңірді мекендеген ел Орынборға дейін жаз жайлауға көшіп барып жүрген. Бірақ 1868 ж. патша үкіметінің әкімшілік реформасы, губерниялар мен ояздардың (уездердің) құрылуы халықты ол мүмкіндіктен айырды. Ол кезде 200 үй бір болысқа бірігетін еді. Егер үй саны 200-ден кем болса, ол басқа болысқа қосылып отырған. Казақстан мұнайы тарихындағы бірінші мұнай бұрқағы 1899 Аққұдық аулынан солт.-батысқа қарай 12 км жердегі Қарашүңгіл ұңғысынан атқылады. 1922 ж. Кеңестердің Гурьев уездік съезі құжаттарында Жылыой ауданы туралы сөз айтылады. Сол жылдарда ауданда Ақбас, Жаршық, Жылыой, Карабайлы, Қарашығыр болыстары болған. Аудан аз уақыттан кейін таратылады да, болыстар оязға тікелей бағынады. 1928 жылғы 6 мамырда Қазақстан Орталық Атқару Комитетінін (КазЦИК) 3- сессиясы құрамына Ембі, Ембі—Атырау, Ақжал болыстары кірген Жылқосы (Жило-Косинский) ауданын құру туралы Президиумның қаулысын бекітеді.
Аудан орталығы 1938 жылға дейін Жылыой (Қаңбақты, 1873 ж. іргесі қаланған) кенті, 1938-1954 жж. аудан орталығы Қосшағыл кенті болды. 1954 жылы аудан орталығы Құлсары кентіне көшірілді. Сол кезде ауданда тұрған 21261 адам (1928) негізінен мал шаруашылығымен шұғылданды.
Жылыойда балық кәсіпшілігі болды. Кейін 4 балық ұжымшары құрылады. 1928 ж. жұтта мал саны өте азайып кетеді; бірақ тез өскен мал басы 1932 ж. 18 250-ге (оның ішінде 2083 жылқы, 4366 сиыр малы, 5259 қой, 6373 түйе), ал 1940 ж. тек қойдың өзі 50 мыңға жетеді. 30-жылдары ауданда мұнай барлау жұмысы кең көлемде жүргізіліп, 1935 ж. Қосшағыл мұнай кеніші пайдалануға беріліп, аудан өнеркәсіптік дамуға бағыт алды.
XX ғасырдың 50-90 жылдары аудан экономикасы қарқынды дамыды. Мұнай өндіру күрт өсті. Оған Мұнайлы (1948), Қаратон (1949), Кәкімбет (1955), Тереңөзек (1956), Төлес (1958), Тәжіғали (1960), Прорва (1962), Қараарна (1974) мұнай кеніштерінің берілуі ықпал етті. 1954 жылы аудан орталығы Құлсары кентіне көшірілді.
80-жылдардың ортасынан бастап бірегей Теңіз кенішін игеру жұмыстары кеңінен жүргізілді. 60-80 жылдар аралығында «, « мұнай-газ өндіру басқармалары, «, Ұңғыларды күрделі жөндеу канторы мұнай зерттеу, өндірумен шұғылданса, Теңіз кенішін игеруге байланысты « мұнай-газ өндіру басқармасы пайда болды. 80-90 жылдары 3 өндірістік бірлестік («Теңізмұнайгаз», «Теңізмұнайгазқұрылыс», «Теңізэнергоқұрылыс»), 13 трест, ондаған басқармалар жұмыс істеді. Еліміздің тәуелсіздік алуымен бірге бұл мекемелердің көпшілігін қаржыландыру тоқтатылып, кейін 1993 жылы қазақ-американ біріккен «Теңізшевройл» кәсіпорны құрылды.
Климаты
Ауданның климаты континенттік, қысы біршама жылы, жазы ыстық. Ауаның орташа температурасы қаңтарда –8,8°С, шілдеде 25,8°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 140 – 150 мм аралығында. Желді күндер басым келеді, жазда жел көбінесе батыстан, қыста солтүстік-шығыстан соғады. Климаты қуаң, континенттік, жазы ыстық, қысы суық. Қаңтардың орташа температурасы теңіз жағалауында -8 градус, солтүстігінде -14, кейде -30 градус дейін аязды күндер болады. Шілденің орташа температурасы +22-24 градус аралығында. Жауын-шашынның орташа мөлшері 150-200 мм, ал булану мөлшері 1000 мм-ге жуық. Жер рельефінің ерекшелігі – оның ойпатты, жазық болуында. Жер бетінің биіктігі теңізге қарай көлбейлене, кеми береді.
Өсімдіктер пен жануарлар дүниесі
Аудан көлемі негізінен шөл-шөлейт зонасына жататындықтан ылғалы аз, жері ащы, сорлы жерлерге тән өсімдіктер өседі.
Негізгі аймақта өсетін өсімдіктер -жусан және жусан тұқымдастары, сорлы, ащы жерлерде өсетін бұйырғын, ебелек, көкпек, жантақ, итсигек, адыраспан, құмды жерлдерде –еркек шөп, шағыр, қияқ т.б.өседі. Қыратты, үстіртті жерлерде жусаннан басқа изен, теріскен, баз, селеу т.б.аралас шығады. Көктемде ылғалды жылдары мортық, қоңырбас, , мысыққұйрық т.б.шөптер шығады. Көлдерде, су шайған жерлерде қоға, қамыс, бидайық т.б.шабындық шөптер өседі. Каспий теңізіне жақын жерлерде мырзасораң, балықкөз, , қаңбақ, түйеқарын сияқты ащы шөптер өседі.
Аудан аймағындағы жануарлар дүниесінде негізінен кемірушілер мен бауырмен жорғалаушылардың үлесі басым. Аудан көлемінде мұнай-газ кендерінің қарқынды игерілуінің нәтижесінде жануарлар дүниесінің таралу кеңістігі жылдан-жылға тарылуда, түрі, саны азаюда, киік, қарақұйрық, қабан сияқты ірі түрлері жойылуға жақын. Аудан жерінде кездесетін негізгі жануарлар: қасқыр, түлкі, қарсақ, борсық, күзен т.б., құстардан қаз, үйрек, аққу т.б.
Пайдалы қазбалары
Жылыой ауданы – Қазақстандағы ең ірі мұнай өндіретін аудан. Мұнда мұнай өндіру өнеркәсібі тұңғыш рет 1899 жылы Қарашүңгіл деп аталатын қоныстағы №7 ұңғымадан Қазақстандағы тұңғыш мұнай атқылауы басталды. Қазір мұнай (және газ) Теңіз, Құлсары, Прорва, Королев, Сарықамыс, Қаратон кендерінен өндіріледі. Теңіз кенінде мұнай мен газ өңдейтін өте ірі мұнай-газ өңдеу зауыты жұмыс істейді.
Басты кен байлығы – мұнай мен газ. Аудан жерінің қойнауында 40-қа жуық көмірсутек кен орындары бар және олардың жалпы қоры (2,5 млрд т) бойынша республикада 1-орын алады. Ең ірі кен орындары: Теңіз, Қырықмылтық, Королев, Прорва, Қаратон, Ақінген, Сарықамыс және Каспий теңізіндегі Шығыс Қашаған.
Жол қатынастары
Аудан жерімен Мақат – Құлсары – Бейнеу темір жолы, Атырау – Қосшағыл – Сарықамыс және Мақат – Құлсары – Қосшағыл автомобиль жолдары, Құлсары – Прорва – Сарықамыс, Сарықамыс – Теңіз мұнай құбырлары, Бұхара – Орталық газ құбыры, Өзен – Атырау – Самара мұнай құбыры өтеді. Елді мекендер мен шаруашылық салаларын сумен қамтамасыз етуде Мақат – Қосшағыл, Қосшағыл – Қаратон – Сарықамыс, Құлсары – Прорва, Қосшағыл-Мұнайлы су құбырлары мен Қиғаш – Атырау – Құлсары – Өзен магистральдық су құбырының маңызы зор. Кең көлемде жол қатынасы жүйесінде Құлсары темір жол станциясы, №11 жол дистанциясы, 2 сигнал және байланыс дистанциясы, Орта Азиядан, Теңіз кенішінен келетін газды жөнелтетін Құлсары компрессор станциясы (ЛПУ), Өзен - Атырау - Самара мұнай құбырын айдайтын Құлсары мұнай құбырлары басқармасы, «Теңізавтокөлік», «Казпетротранс» ЖШС қызмет етеді. Аудан жерінен Атырау-Маңғыстау темір жолы, Доссор-Құлсары-Бейнеу тас жолы өтеді.
Ауыл шаруашылығы және өндірісі
Ауыл шаруашылығына жарамды жері 2,21 млн га, оның ішінде тың жер 2,2 мың га, егістігі 534 га, шабындығы 17,1 мың га, жайылымы 2,18 млн га. Ауыл шаруашылығымен айналысатын 244 шаруа қожалығы және «Жаңа таң» ЖШС бар. Аудан бойынша барлық шаруашылықтарда 15819 мүйізді ірі қара, 87138 бас қой-ешкі, 5132 бас жылқы, 7654 бас түйе, 3492 дана құс өсіріледі.
Өндірісі негізінен: мұнай және газ өндіру саласы. 2009 жылдың 1-ші қаңтарындағы есеп бойынша аудан жылына 19028,8 мың тонна мұнай, 8995,6 млн.куб.м газ өндіреді. Сонымен қатар, қазіргі таңдағы аудандағы ірі кәсіпорындарға «Жылыоймұнайгаз» МГӨБ, «Бақай» корпорациясы, «НСС» ЖШС, «Теңізмұнайқұрылыс» ЖШС, «КОССК» ЖШС, «Атырау-Жарық» ЖШС, «Казкомсервис», «АБТ-ЛТД», «Мако», «Транс», «Олжа» ЖШС-тері т.б. жатады. Ауданда 4354 шағын кәсіпкерлік субъектілері тіркелген, оның ішінде 549-і заңды тұлғалар, 244-і шаруа қожалықтары, 3561-і жеке кәсіпкерлер.
Әлеуметтік нысандары
Бүгінде 21 мектеп, 5 балабақша, Жылыой мұнай және газ технологиялық колледжі, Құлсары гуманитарлық-техникалық колледжі, 2 балалар мен жасөспірімдер мектебі, 1 өнер, 2 саз мектебі, 1 жас техниктер станциясы, 3 аурухана, 2 емхана, 1 аудандық өлкетану мұражайы, орталықтанған кітапхана мен 16 бөлімшесі, «Мереке» кинотеатры, 2 мұнайшылар клубы қызмет етеді.
Бұқаралық ақпарат құралдары әртүрлі атпен 1933 жылдан бері шығатын «Кең Жылыой», 2002 жылдан апталық «, 2003 жылдан «Құлсары» газеттері шығады.
Аудан көлеміндегі мешіттер
Құлсары кентінің мешіті. Мешіт аумағы үшін 666 шаршы метр жер бөлініп, 1995 жылы салынып, пайдалануға берілген және сол жылдың 4 наурызында тіркеуден өткен. 9 бөлмеден тұрады. Орталық жылу жүйесі арқылы жылытылады және орталық газ жүйесіне қосылған. Ауыз су мен дәрет алып жуынатын су үшін шарбақ ішіне құдық орналастырған, оған қажет кезінде машинамен су құйылып тұрылады.
"Ақ мешіт" мешіті. — Құлсары қаласынан солтүстік шығысқа қарай, Ақкиізтоғай ауылдық округінің аумағына орналасқан. Ол белгілі "Пір Бекет" атанған Бекет атаның туған жеріне 1998 жылы салынған. Ол жерде Бекет атаның ата-анасының бейіті бар. Мешіт киіз үй тәрізді, бір-бірімен жалғаса және іштен қатынайтын үш күмбезден тұрады. "Ақ мешіт" әуелде қоғамдық ұйым ретінде тіркеуден өтіп, оны Бекет Атаның ұрпағы Мырзабеков Ислам басқарған. Ол қоғамдық ұйым осы мешіттің салынуына, мешіт басына су, газ құбырларының жеткізілуіне аса көп еңбек сіңірді. Бекет Ата мешітіне келушілерге өз қаржысына түнек үйін салды. "Ақ мешіт" 2001 жылдың 18 қазанында Қазақстан мұсылмандары Діни Бірлестігінің филиалы ретінде мемлекетгік тіркеуден өтті.
Қосшағыл кентінің мешіті. — Құлсары қаласының оңтүстігінде 40 шақырым қашықтықтағы Қосшағыл кентінде орналасқан. Мешіт үшін 1998 жылы орталық дүкен үйі беріліп, үстіне күмбез орнатылып, мешітке лайықтап жабылған. Сұйық отын арқылы бір орталықтан жылытылатын жүйесі бар. Ауыз су құятын құдығы бар. 2001 жылдың 14 қарашасында мемлекеттік тіркеуден өтті. Мешітке жұма намазына 20-30 адам, діни мейрамдарда 60-70 адам жиналады.
Теңіз вахталық кентіндегі мешіт. — "Теңізшевройл" біріккен кәсіпорынының вахталық кентіндегі жатақхананың екі бөлмесінде орналасқан. Жылу және жарықпен басқа бөлмелермен бірдей пайдаланады. Кәсіпорындағы қызметкерлер мен жұмысшылар вахтада 28 күн болып, вахта біткен соң сонша уақыт үйінде демалады. Сол уақытта мешітке келіп, діни қажеттілігін қанағаттандырады.
Қапан кажы мешіті. — Шоқпартоғай ауылында орналасқан. 2002 жылы шілде айында ашылған. Жалпы ауданы — 120 шаршы метр. Ол осы ауыл тұрғыны руы таз- жиен шарға, қажы Қапан Балжігіт ұлының жеке қаражатына салынған. Жобасын құрылысшы-инженер Балжігіт Қайыржан Қапанұлы жасады. Құрылысқа жергілікті ұлутас және қызыл тас пайдаланылды. Күмбезі көк мозайкалық әйнек плиткаларымен қапталған. Мешіттің сыртын өрнектеп, өрлеген бас шебер өзбекстандық Сұлтан Абдуллаев. Бұған қоса жұмысты "Ғимарат" ЖШС-і құрылысшылары орындады. Оларға бас директордың орынбасары Сүйеу Мұханғалиев, учаске бастығы Айшөрек Күмісова жетекшілік етті. Мешіт жанынан балаларды діни сауаттандыру тобы ашылды. Қазір 50 бала оқиды, оның 16- сы қыз бала.
Тұрғызба мешіті. — Құлсары қаласынан 18 шақырым қашықтықтағы Тұрғызба елді-мекенінде орналасқан. Мешіт құрылысы Еңсеген тегі Төлеубайұлы Саматтың жеке қаржысына 2002 жылғы қыркүйекте салынған.
Аудан әкімдері
- Бақтығали Түсіпқалиев — 1991-1993 жж.
- Меңдіғали Саппаев — 1993-1994 жж.
- Мақсот Қилыбаев — 1994 ж.
- Төкен Жұмағұлов — 1994-1998 жж.
- Рзабек Артығалиев — 1998-2001 жж.
- Асқар Бисенов — 2001-2002 жж.
- Нұртас Мұхтаров — 2002-2005 жж.
- Сәлімжан Нақпаев — 2005-2006 жж.
- Сәрсенбай Еңсегенов — 2006 ж.
- Асхат Бекенов — 2006-2007 жж.
- Саламат Дүйсенғалиев — 2007-2009 жж.
- Рахметолла Нұғыманов — 2009-2012 жж.
- Мақсым Ізбасов — 2012-2017 жж.
- Әлимұхаммед Құттымұратұлы — 2017-2018 жж.
- Азамат Бекет — 2018-2020 жж.
- Халел Жамалов — 2020-2022 жж.
- Жұмабек Қаражанов — 2022 ж.
Дереккөздер
- Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)
- Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)
- Атырау: Энциклопедия. -Алматы: Атамұра, 2000
- Жылыой жылнамасы,Энциклопедиялық жинақ, «Өлке» баспасы, 2008 ISBN 9965-742-49-9
- Атырау Жылыой энциклопедия. Алматы, Мұрагер 2003 ISBN 9965-9253-0-5
Сыртқы сілтемелер
- Жылыой ауданы Мұрағатталған 25 маусымның 2013 жылы.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Zhylyoj audany Atyrau oblysynyn shygysynda ornalaskan әkimshilik bolinis 1928 zhyly kurylgan Audan ortalygy batyr әri bidin atymen atalgan Қulsary kalasy Zher aumagy 29 4 myn km Turgyny 86 4 myn adam ortasha tygyzdygy 1 km ge 2 9 adamnan keledi 2023 Algashkyda Zhylkosy Zhilokosinskij kejinnen Embi audany 1993 zhyldan Zhylyoj audany atalgan Oblystar әkimshilikke bolinbej turyp bul meken Mangystau ojy atalgan Қazakstan audanyZhylyoj audanyEltanbasyӘkimshiligiOblysyAtyrau oblysyAudan ortalygyҚulsaryAuyldyk okrugter sany5Kenttik әkimdikter sany1Қalalyk әkimdikter sany1Auyl sany9Қala sany1ӘkimiZhumabek Bajrakbajuly ҚarazhanovAudan әkimdiginin mekenzhajyҚulsary kalasy Mahambet dangyly 26Tarihy men geografiyasyҚurylgan uakyty1928Zher aumagy29 4 myn km 1 shi oryn Uakyt beldeuiUTC 5 00TurgyndaryTurgyny86 367 adam 2023 1 shi oryn Tygyzdygy2 9 adam km Ұlttyk kuramykazaktar 98 42 orystar 0 71 tatarlar 0 21 karakalpaktar 0 2 ozbekter 0 19 baskalary 0 27 Sandyk identifikatorlaryTelefon kody 7 71237Poshta indeksi0601XXAvtomobil kody06Zhylyoj audanynyn әkimdigiGeografiyasySoltүstik shygysynda Makat audanymen batysynda Atyrau kalasymen shygysynda Aktobe oblysynyn Bajganin audanymen ontүstiginde Mangystau oblysynyn Bejneu audanymen shektesedi Audan aumagyndagy 23 eldi meken 1 kalalyk 6 auyldyk әkimshilik okrugke biriktirilgen Audan ortalygy Қulsary kalasy Audan zherinin basym boligin Kaspij many ojpatynyn shygys boligi alyp zhatyr Aktolagaj kyrkasy adyrly shokyly keledi Ontүstik zhagynda audannyn en biik zheri Zheltau 221 m tauy ornalaskan Kaspij many ojpatynyn beti zhazyk әri tenizge karaj enis bolyp keledi Onyn soltүstik zhagyn sorlar ontүstistigin Қarakum kumy alyp zhatyr Audan zherinin teniz dengejinen biiktigi shygystan batyska karaj 221 m den 26 m ge dejin alasarady Өzenderi men kolderiAudannyn zher beti sulary Kaspij tenizinin shygys zhak ajdynynan Zhem ozeni sagasynyn tenizge zhetpej zhogalatyn tomengi agysynan zhәne zhazda karasularga bolinip kalatyn Zhaksy Қarasaj Zhaman Қarasaj ozenderi men Bartyldakty Mashe Akkol Bejbit Қamyskol t b tuzdy kolderden turady Audannyn tenizge zhakyn boliginde sor topyrak baska zhagynda sortandy konyr kum kumdak zhәne sazdak topyrak taragan Әkimshilik bolinisiAudandagy 10 eldi meken 1 kalalyk 1 kenttik әkimdik pen 5 auyldyk okrugke biriktirilgen Әkimshilik birlik Ortalygy Eldi mekenderi Halky 2021 Akkiiztogaj auyldyk okrugi Akkiiztogaj auyly 1 1454Zhana Қaraton kenttik әkimdigi Zhana Қaraton kenti 1 6966Zhem auyldyk okrugi Turgyzba auyly 3 3441Қaraarna auyldyk okrugi Shokpartogaj auyly 1 3110Қosshagyl auyldyk okrugi Қosshagyl auyly 2 4200Қulsary kalalyk әkimdigi Қulsary kalasy 1 64458Majkomgen auyldyk okrugi Majkomgen auyly 1 1279Iri eldi mekenderiAtauy Statusy Halky 2021 Қulsary kala 64458Zhana Қaraton kent 6966Қosshagyl auyl 4049Turgyzba auyl 3397Shokpartogaj auyl 3110Akkiiztogaj auyl 1454Majkomgen auyl 1279Halky1939 1959 1970 1979 1989 1999 2009 202323707 29186 38637 34575 80126 57052 70156 86367Zhylyoj audanynyn kyskasha tarihyZhylyoj audany 1928 zhyly 6 mamyrda Қazak Ortalyk Atkaru Komitetinin kaulysymen kurylgan Audannyn kazirgi aumagynda Kenes okimeti ornaganga dejin Oral guberniyasynyn Gurev uezine karagan birneshe bolysy bolgan Osy onirdi mekendegen el Orynborga dejin zhaz zhajlauga koship baryp zhүrgen Birak 1868 zh patsha үkimetinin әkimshilik reformasy guberniyalar men oyazdardyn uezderdin kuryluy halykty ol mүmkindikten ajyrdy Ol kezde 200 үj bir bolyska birigetin edi Eger үj sany 200 den kem bolsa ol baska bolyska kosylyp otyrgan Kazakstan munajy tarihyndagy birinshi munaj burkagy 1899 Akkudyk aulynan solt batyska karaj 12 km zherdegi Қarashүngil ungysynan atkylady 1922 zh Kenesterdin Gurev uezdik sezi kuzhattarynda Zhylyoj audany turaly soz ajtylady Sol zhyldarda audanda Akbas Zharshyk Zhylyoj Karabajly Қarashygyr bolystary bolgan Audan az uakyttan kejin taratylady da bolystar oyazga tikelej bagynady 1928 zhylgy 6 mamyrda Қazakstan Ortalyk Atkaru Komitetinin KazCIK 3 sessiyasy kuramyna Embi Embi Atyrau Akzhal bolystary kirgen Zhylkosy Zhilo Kosinskij audanyn kuru turaly Prezidiumnyn kaulysyn bekitedi Қulsary 1990 zhyldar Audan ortalygy 1938 zhylga dejin Zhylyoj Қanbakty 1873 zh irgesi kalangan kenti 1938 1954 zhzh audan ortalygy Қosshagyl kenti boldy 1954 zhyly audan ortalygy Қulsary kentine koshirildi Sol kezde audanda turgan 21261 adam 1928 negizinen mal sharuashylygymen shugyldandy Zhylyojda balyk kәsipshiligi boldy Kejin 4 balyk uzhymshary kurylady 1928 zh zhutta mal sany ote azajyp ketedi birak tez osken mal basy 1932 zh 18 250 ge onyn ishinde 2083 zhylky 4366 siyr maly 5259 koj 6373 tүje al 1940 zh tek kojdyn ozi 50 mynga zhetedi 30 zhyldary audanda munaj barlau zhumysy ken kolemde zhүrgizilip 1935 zh Қosshagyl munaj kenishi pajdalanuga berilip audan onerkәsiptik damuga bagyt aldy XX gasyrdyn 50 90 zhyldary audan ekonomikasy karkyndy damydy Munaj ondiru kүrt osti Ogan Munajly 1948 Қaraton 1949 Kәkimbet 1955 Terenozek 1956 Toles 1958 Tәzhigali 1960 Prorva 1962 Қaraarna 1974 munaj kenishterinin berilui ykpal etti 1954 zhyly audan ortalygy Қulsary kentine koshirildi 80 zhyldardyn ortasynan bastap biregej Teniz kenishin igeru zhumystary keninen zhүrgizildi 60 80 zhyldar aralygynda munaj gaz ondiru baskarmalary Ұngylardy kүrdeli zhondeu kantory munaj zertteu ondirumen shugyldansa Teniz kenishin igeruge bajlanysty munaj gaz ondiru baskarmasy pajda boldy 80 90 zhyldary 3 ondiristik birlestik Tenizmunajgaz Tenizmunajgazkurylys Tenizenergokurylys 13 trest ondagan baskarmalar zhumys istedi Elimizdin tәuelsizdik aluymen birge bul mekemelerdin kopshiligin karzhylandyru toktatylyp kejin 1993 zhyly kazak amerikan birikken Tenizshevrojl kәsiporny kuryldy KlimatyAudannyn klimaty kontinenttik kysy birshama zhyly zhazy ystyk Auanyn ortasha temperaturasy kantarda 8 8 S shildede 25 8 S Zhauyn shashynnyn zhyldyk ortasha molsheri 140 150 mm aralygynda Zheldi kүnder basym keledi zhazda zhel kobinese batystan kysta soltүstik shygystan sogady Klimaty kuan kontinenttik zhazy ystyk kysy suyk Қantardyn ortasha temperaturasy teniz zhagalauynda 8 gradus soltүstiginde 14 kejde 30 gradus dejin ayazdy kүnder bolady Shildenin ortasha temperaturasy 22 24 gradus aralygynda Zhauyn shashynnyn ortasha molsheri 150 200 mm al bulanu molsheri 1000 mm ge zhuyk Zher relefinin ereksheligi onyn ojpatty zhazyk boluynda Zher betinin biiktigi tenizge karaj kolbejlene kemi beredi Өsimdikter pen zhanuarlar dүniesiAudan kolemi negizinen shol sholejt zonasyna zhatatyndyktan ylgaly az zheri ashy sorly zherlerge tәn osimdikter osedi Negizgi ajmakta osetin osimdikter zhusan zhәne zhusan tukymdastary sorly ashy zherlerde osetin bujyrgyn ebelek kokpek zhantak itsigek adyraspan kumdy zherlderde erkek shop shagyr kiyak t b osedi Қyratty үstirtti zherlerde zhusannan baska izen terisken baz seleu t b aralas shygady Koktemde ylgaldy zhyldary mortyk konyrbas mysykkujryk t b shopter shygady Kolderde su shajgan zherlerde koga kamys bidajyk t b shabyndyk shopter osedi Kaspij tenizine zhakyn zherlerde myrzasoran balykkoz kanbak tүjekaryn siyakty ashy shopter osedi Audan ajmagyndagy zhanuarlar dүniesinde negizinen kemirushiler men bauyrmen zhorgalaushylardyn үlesi basym Audan koleminde munaj gaz kenderinin karkyndy igeriluinin nәtizhesinde zhanuarlar dүniesinin taralu kenistigi zhyldan zhylga taryluda tүri sany azayuda kiik karakujryk kaban siyakty iri tүrleri zhojyluga zhakyn Audan zherinde kezdesetin negizgi zhanuarlar kaskyr tүlki karsak borsyk kүzen t b kustardan kaz үjrek akku t b Pajdaly kazbalaryProrva munaj ken orny Zhylyoj audany Қazakstandagy en iri munaj ondiretin audan Munda munaj ondiru onerkәsibi tungysh ret 1899 zhyly Қarashүngil dep atalatyn konystagy 7 ungymadan Қazakstandagy tungysh munaj atkylauy bastaldy Қazir munaj zhәne gaz Teniz Қulsary Prorva Korolev Sarykamys Қaraton kenderinen ondiriledi Teniz keninde munaj men gaz ondejtin ote iri munaj gaz ondeu zauyty zhumys istejdi Basty ken bajlygy munaj men gaz Audan zherinin kojnauynda 40 ka zhuyk komirsutek ken oryndary bar zhәne olardyn zhalpy kory 2 5 mlrd t bojynsha respublikada 1 oryn alady En iri ken oryndary Teniz Қyrykmyltyk Korolev Prorva Қaraton Akingen Sarykamys zhәne Kaspij tenizindegi Shygys Қashagan Zhol katynastaryAudan zherimen Makat Қulsary Bejneu temir zholy Atyrau Қosshagyl Sarykamys zhәne Makat Қulsary Қosshagyl avtomobil zholdary Қulsary Prorva Sarykamys Sarykamys Teniz munaj kubyrlary Buhara Ortalyk gaz kubyry Өzen Atyrau Samara munaj kubyry otedi Eldi mekender men sharuashylyk salalaryn sumen kamtamasyz etude Makat Қosshagyl Қosshagyl Қaraton Sarykamys Қulsary Prorva Қosshagyl Munajly su kubyrlary men Қigash Atyrau Қulsary Өzen magistraldyk su kubyrynyn manyzy zor Ken kolemde zhol katynasy zhүjesinde Қulsary temir zhol stanciyasy 11 zhol distanciyasy 2 signal zhәne bajlanys distanciyasy Orta Aziyadan Teniz kenishinen keletin gazdy zhoneltetin Қulsary kompressor stanciyasy LPU Өzen Atyrau Samara munaj kubyryn ajdajtyn Қulsary munaj kubyrlary baskarmasy Tenizavtokolik Kazpetrotrans ZhShS kyzmet etedi Audan zherinen Atyrau Mangystau temir zholy Dossor Қulsary Bejneu tas zholy otedi Auyl sharuashylygy zhәne ondirisiAuyl sharuashylygyna zharamdy zheri 2 21 mln ga onyn ishinde tyn zher 2 2 myn ga egistigi 534 ga shabyndygy 17 1 myn ga zhajylymy 2 18 mln ga Auyl sharuashylygymen ajnalysatyn 244 sharua kozhalygy zhәne Zhana tan ZhShS bar Audan bojynsha barlyk sharuashylyktarda 15819 mүjizdi iri kara 87138 bas koj eshki 5132 bas zhylky 7654 bas tүje 3492 dana kus osiriledi Өndirisi negizinen munaj zhәne gaz ondiru salasy 2009 zhyldyn 1 shi kantaryndagy esep bojynsha audan zhylyna 19028 8 myn tonna munaj 8995 6 mln kub m gaz ondiredi Sonymen katar kazirgi tandagy audandagy iri kәsiporyndarga Zhylyojmunajgaz MGӨB Bakaj korporaciyasy NSS ZhShS Tenizmunajkurylys ZhShS KOSSK ZhShS Atyrau Zharyk ZhShS Kazkomservis ABT LTD Mako Trans Olzha ZhShS teri t b zhatady Audanda 4354 shagyn kәsipkerlik subektileri tirkelgen onyn ishinde 549 i zandy tulgalar 244 i sharua kozhalyktary 3561 i zheke kәsipkerler Әleumettik nysandaryZhylyoj audandyk ortalyk emhanasy Bүginde 21 mektep 5 balabaksha Zhylyoj munaj zhәne gaz tehnologiyalyk kolledzhi Қulsary gumanitarlyk tehnikalyk kolledzhi 2 balalar men zhasospirimder mektebi 1 oner 2 saz mektebi 1 zhas tehnikter stanciyasy 3 auruhana 2 emhana 1 audandyk olketanu murazhajy ortalyktangan kitaphana men 16 bolimshesi Mereke kinoteatry 2 munajshylar kluby kyzmet etedi Bukaralyk akparat kuraldary әrtүrli atpen 1933 zhyldan beri shygatyn Ken Zhylyoj 2002 zhyldan aptalyk 2003 zhyldan Қulsary gazetteri shygady Audan kolemindegi meshitterҚulsary kentinin meshiti Meshit aumagy үshin 666 sharshy metr zher bolinip 1995 zhyly salynyp pajdalanuga berilgen zhәne sol zhyldyn 4 nauryzynda tirkeuden otken 9 bolmeden turady Ortalyk zhylu zhүjesi arkyly zhylytylady zhәne ortalyk gaz zhүjesine kosylgan Auyz su men dәret alyp zhuynatyn su үshin sharbak ishine kudyk ornalastyrgan ogan kazhet kezinde mashinamen su kujylyp turylady Ak meshit meshiti Қulsary kalasynan soltүstik shygyska karaj Akkiiztogaj auyldyk okruginin aumagyna ornalaskan Ol belgili Pir Beket atangan Beket atanyn tugan zherine 1998 zhyly salyngan Ol zherde Beket atanyn ata anasynyn bejiti bar Meshit kiiz үj tәrizdi bir birimen zhalgasa zhәne ishten katynajtyn үsh kүmbezden turady Ak meshit әuelde kogamdyk ujym retinde tirkeuden otip ony Beket Atanyn urpagy Myrzabekov Islam baskargan Ol kogamdyk ujym osy meshittin salynuyna meshit basyna su gaz kubyrlarynyn zhetkiziluine asa kop enbek sinirdi Beket Ata meshitine kelushilerge oz karzhysyna tүnek үjin saldy Ak meshit 2001 zhyldyn 18 kazanynda Қazakstan musylmandary Dini Birlestiginin filialy retinde memleketgik tirkeuden otti Қosshagyl kentinin meshiti Қulsary kalasynyn ontүstiginde 40 shakyrym kashyktyktagy Қosshagyl kentinde ornalaskan Meshit үshin 1998 zhyly ortalyk dүken үji berilip үstine kүmbez ornatylyp meshitke lajyktap zhabylgan Sujyk otyn arkyly bir ortalyktan zhylytylatyn zhүjesi bar Auyz su kuyatyn kudygy bar 2001 zhyldyn 14 karashasynda memlekettik tirkeuden otti Meshitke zhuma namazyna 20 30 adam dini mejramdarda 60 70 adam zhinalady Teniz vahtalyk kentindegi meshit Tenizshevrojl birikken kәsiporynynyn vahtalyk kentindegi zhatakhananyn eki bolmesinde ornalaskan Zhylu zhәne zharykpen baska bolmelermen birdej pajdalanady Kәsiporyndagy kyzmetkerler men zhumysshylar vahtada 28 kүn bolyp vahta bitken son sonsha uakyt үjinde demalady Sol uakytta meshitke kelip dini kazhettiligin kanagattandyrady Қapan kazhy meshiti Shokpartogaj auylynda ornalaskan 2002 zhyly shilde ajynda ashylgan Zhalpy audany 120 sharshy metr Ol osy auyl turgyny ruy taz zhien sharga kazhy Қapan Balzhigit ulynyn zheke karazhatyna salyngan Zhobasyn kurylysshy inzhener Balzhigit Қajyrzhan Қapanuly zhasady Қurylyska zhergilikti ulutas zhәne kyzyl tas pajdalanyldy Kүmbezi kok mozajkalyk әjnek plitkalarymen kaptalgan Meshittin syrtyn ornektep orlegen bas sheber ozbekstandyk Sultan Abdullaev Bugan kosa zhumysty Ғimarat ZhShS i kurylysshylary oryndady Olarga bas direktordyn orynbasary Sүjeu Muhangaliev uchaske bastygy Ajshorek Kүmisova zhetekshilik etti Meshit zhanynan balalardy dini sauattandyru toby ashyldy Қazir 50 bala okidy onyn 16 sy kyz bala Turgyzba meshiti Қulsary kalasynan 18 shakyrym kashyktyktagy Turgyzba eldi mekeninde ornalaskan Meshit kurylysy Ensegen tegi Toleubajuly Samattyn zheke karzhysyna 2002 zhylgy kyrkүjekte salyngan Audan әkimderiBaktygali Tүsipkaliev 1991 1993 zhzh Mendigali Sappaev 1993 1994 zhzh Maksot Қilybaev 1994 zh Token Zhumagulov 1994 1998 zhzh Rzabek Artygaliev 1998 2001 zhzh Askar Bisenov 2001 2002 zhzh Nurtas Muhtarov 2002 2005 zhzh Sәlimzhan Nakpaev 2005 2006 zhzh Sәrsenbaj Ensegenov 2006 zh Ashat Bekenov 2006 2007 zhzh Salamat Dүjsengaliev 2007 2009 zhzh Rahmetolla Nugymanov 2009 2012 zhzh Maksym Izbasov 2012 2017 zhzh Әlimuhammed Қuttymuratuly 2017 2018 zhzh Azamat Beket 2018 2020 zhzh Halel Zhamalov 2020 2022 zhzh Zhumabek Қarazhanov 2022 zh DerekkozderҚazakstan Respublikasy halkynyn zhynysy zhәne zhergilikti zherdin tipine karaj sany 2023 zhylgy 1 kantarga Қazakstan Respublikasy halkynyn zhekelegen etnostary bojynsha sany 2022 zhyl basyna Atyrau Enciklopediya Almaty Atamura 2000 Zhylyoj zhylnamasy Enciklopediyalyk zhinak Өlke baspasy 2008 ISBN 9965 742 49 9 Atyrau Zhylyoj enciklopediya Almaty Murager 2003 ISBN 9965 9253 0 5Syrtky siltemelerZhylyoj audany Muragattalgan 25 mausymnyn 2013 zhyly