Бұйырғын

Бұйырғын (Anabasis) — алабұта тұқымдасына жататын бұта, бір жылдық немесе көп жылдық өсімдіктер. Қазақстанның қуаң дала және шөлейт өңірлерінде 17 түрі кездеседі. Бұйырғын Қазақстанда Каспий, Арал теңіздерінің аралығында, Үстіртте, Маңғыстау түбегіде, Бетпақдалада, Мырзашөлдің сазды шөлдерінде өседі. Сондай – ақ осы аймақтардың тақырында да кездеседі. Сирек кездесетін эндемик түрлері: сырдария Бұйырғыны (A. jaxartіca), торғай Бұйырғыны (A. turgaіca) және гипсті бұйырғын. Бұйырғынның сабақтары бунақты, бытыраңқы келеді, жапырақтары жетілмеген, тікенге ұқсас, көбіне қабыршақ сияқты. Гүлі қос жынысты, бес мүшелі, гүлсерігі бар. Жаз бойы гүлдейді. Көп тараған түрінің бірі — сортаң Бұйырғын (A. salsa) — шөлді аудандардың тегіс жерлерінде, кейде аласа тауларда өседі. Оның бір жылдық өркендерінде 7,1 — 14,8% протеин, 18,2 — 31,0% күл, 11,7 — 26,0% , 1,5 — 3,2% май болады. Бұйырғынды сиырдан басқа мал жақсы жейді. Бұйырғынның га-нан 1,5 — 4,6 ц құрғақ шөп алынады. Ол — құрғақшылыққа, сортаң топыраққа төзімді өсімдік, тұзд. 45% топырақта да өсе береді.

Ботаникалық сипаттамасы.

Бұйырғын – алабота тұқымдасына жататын, аласа ( 5 – 20 см ), көп жылдық, жартылай бұталы өсімдік. Оның түбі кішкентай болып өседі. Жуан тамыры топыраққа тереңдеп кете қоймайды. Соның өзінде ылғалды тереңнен тартады. Бұйырғынн
Оның жалпы пішіні тау қылшасына ұқсастау. Өсімдіктің түбінен жан – жаққа бірнеше бұтақшалар тарайды. Оның жапырақтары жай көзге көрінбейді, нашар дамыған бүршік күйінде қалады. Бұйырғынның түсі жазда жасыл болады да, ал күз айларында қызарып, күлгінденіп кетеді.

Бұл өсімдіктің жапырақтарының болмауы құрғақшылыққа бейімделгендігінен болса керек. Судың өсімдітің жапырағы арқылы буға айналатынын білеміз. Сондықтан да құмда, тақырда, шөлде өсетін өсімдіктердің жапырағы нашар жетіледі. Бұйырғын қоректік заттарды негізінен сабағы арқылы алады.

Дәрілік шикізат

Дәрілік шикізат және азық ретінде өсімдіктің жас, балауса бұтақшаларын күз кезінде жинап алып, көлеңкеде кептіріп, құрғақ жерде сақтайды.

Қолданылуы.

Бұйырғынның дәрілік шикізаты малдың азыққа тәбетін ашады, асқазан – ішектің жұмысын жақсартады. Бұйырғынды қалың өсетін жайылымдарда қой, ешкі және жылқы тез қолданады. Жаздың бас кезінде бұйырғынды тек түйе ғана жейді. Ал ірі қара бұйырғынды жемейді. Оларды дәрілік мақсатпен де беруге болмайды. Дәрілік мақсатпен бұйырғын тұнбасы 1:10 қатынаста жасалып қойға, ешкігее – 150 – 200 мл, жылқыға – 250 – 300 мл, түйеге – 500 – 700 мл мөлшерінде күніне үш рет ішкізіледі. Бұйырғын өсетін жерлерде оған ұқсас күйреуік, домалатпа сораң деп аталатын өсідіктер өседі. Олардың азықтық бұйырғынға ұқсас болады.

Ескертпе :

Сортаң және сұрқоңыр топырақты жерлерде, сондай – ақ тақыр жерлерде бұйырғынның бір өзі және көкпек, ит сигек, жусан араласып өскен жайылымдар болады. Жаз айларында өсімдіктің құрамында тұздың көп болуына байланысты қой оны нашар жейді. Бұйырғын өсетін жайылымдарға күз, қыс айларында қой және түйе жайған өте пайдалы.

Дереккөздер

1. «Маңғыстау өсімдіктерінің каталогы», Ақтау, 2006;
2. Қазақ Энциклопедиясы

Шәріпбаев Н. Малдың асқаза - ішек ауруларын емдеуге қолданылатын дәрілік өсімдіктер // Бұйырғын — "Қайнар", 1988. — Б. 83-84. — (Пайдалы өсімдіктерді мал дәрігерлігінде қолдану). — 5700 таралым. — ISBN 5 - 629 -00074 - 5. https://halykemi.wordpress.com/about/