Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Ақбөкен, киік (лат. Saiga tatarica) – жұптұяқтылар отрядының бөкендер туысына жататын, тұлғасы ірі, қойға ұқсас, дөңес тұмсықты, күйіс қайыратын түз жануары. Ақбөкеннің қазба қалдықтары плейстоцен қабатынан Батыс Англиядан Шығыс Аляскаға дейінгі аралықтан табылған. Ақбөкендер Моңғолияда, Қалмақ даласы мен Қазақстанда ғана сақталған. Республикамызда Ақбөкендердің бір-бірінен жеке дара бөлінген Бетпақдала – Арыс, Үстірт және Еділ – Жайық деген топтары мекендейді. Текелерінің дене тұрқы 126 – 150 см, салм. 37 – 49 кг, ал ешкілері кішірек, дене тұрқы 109 – 127 см, салм. 22 – 37 кг-дай болады. Үстіңгі ерні салбырап, етті тұмсыққа айналған. Текесінің мүйізі қайқылау келеді, ешкісінде мүйіз болмайды. Жаз айларында арқа түсі сарғыш тартады, қыста түсі ақшылданады. Ақбөкендер шөл, шөлейтті және далалық аймақтарда тіршілік етуге бейімделген. Олардың қоныс өзгертуі ауа райына, Ақбөкен жұп тұяқты жануарлардың ішіндегі ең өсімталы, жылына бір рет төлдейді. Жаппай төлдеуі мамырдың 1-жартысында өтеді. Бұл кезде күн салқындап, жауын-шашын көп болады да, оны қазақ халқы «Құралайдың салқыны» деп атайды. Көбіне егізден, кейде 3 лақ та туады. Ақбөкендер өсімдіктердің 80-нен астам түрімен қоректенеді. Олардың басты жауы – қасқыр, ал жас төлдеріне бүркіт, дала қыраны мен қарақұстар да шабуыл жасайды. Ақбөкен аусыл, пастереллез ауруларымен ауырады. Ақбөкен – дәмді еті, құнды мүйізі мен тұяғы, әдемі терісі үшін ауланатын кәсіптік маңызы бар жануар. Қазақстанда 1921 ж. Ақбөкенді аулауға тыйым салынған. 1957 – 58 ж. олардың жалпы саны 2 млн-нан асқаннан кейін, кәсіптік жолмен аулауға рұқсат берілді. Оның мүйізінен пантокрин дәрісі алынады, тұяғын күйдіріп, одан алынған күлді денедегі теміреткіге жағады, сусамыр ауруына шалдыққандарды емдеу үшін пайдаланады.
| Ақбөкен | ||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 () | ||||||||||||||||
| ||||||||||||||||
| Saiga tatarica (Linnaeus, 1766) |
Киікті қазақ киелі жануар деп есептейді. Ел арасында оларды атқан адам бақытсыздыққа ұшырайды деген сенім бар. Киіктің қаншалықты киелі екендігін кім білсін, бірақ өте ақылды және қандай табиғи ортада болмасын, тез бейімделіп кететін жануар екендігі анық. Ақбөкендердің басына қаншама зобалаң заман туғанмен, миллиондаған жылдар бойы тұқымын сақтап қала алды. Осының өзі ақбөкендердің өмірге өте бейімділігін, өсімталдығын аңғартады. Егер ақбөкендердің басқа түз тағыларынан ерекшеліктері болмаса, ежелгі мамонттармен бірге құрып кетер еді.
Ақбөкендердің табындары жүздеген, мыңдаған бастан тұрады. Әдетте табынды текелері емес, ұрғашы киік бастап жүреді. Текелері күйек науқаны біткеннен кейін табынға көп қосыла бермейді, әсіресе киіктер бұзаулайтын кезде олар жеке жиналып, бөлек табынмен жүреді. Ақбөкендер күйекке түсер алдында, қазан, қараша айларына қарай қоң жинап, жұмырланады. Бұл кезде текелердің кеңсірігі дөңестеніп, әукесі салбырап, сақалы төмен түседі. Ұрықтандыруға көп уақыт жұмсалмайды, әрбір теке бір-екі күннің ішінде 40-50 киікке дейін шабады. Соңғы кездерде ақбөкенді мүйізін алу үшін браконьерлер көп қырып жіберді де, текелердің саны күрт азайды. Ұрғашы киіктердің саны текелерден бірнеше есе басым болғандықтан, күйек кезінде кейбір шамасына қарамайтын, тәжірибесіз жас текелер әлсіреп, зорығып өледі немесе түлкі, қарсақ сияқты кішігірім жыртқыштарға жем болады. Күйек біткеннен кейін, ауа райы қатты суытып кетпей, жайылымға қолайлы болып тұрса, қаңтардың аяғы, ақпанның басына қарай қайта қоң жинап, әлденіп алады.
Ұрғашы киіктер текелерге қарағанда майды көп жинай алмайды. Күйек кезінде орташа ғана семіреді де, төлдер алдында 4,5 келідей іш май жинайды. Бірақ лақтарын емізген кезде тез арықтайды. Киіктер мамыр айының 10-15 аралығында жаппай төлдей бастайды, осы кезде ауа райы бұзылып, міндетті түрде жауын-шашын болады. Қазақтар оны «құралайдың суығы» деп атаған. Киік әдетте төлді егізден әкеледі. Алдын ала шыбын-шіркей болмайтын, үнемі жел есіп тұратын беткейді таңдап алып, лақтарын түрегеп тұрып туады. Құралайдың енесі басқа жануарлар сияқты лағының шаранасын жалап аршымайды, шарана жауынның суымен шайылып кетеді немесе жел қағып, кеуіп барып түседі. Жаңа туған лақтар жарты сағаттан кейін енесін еміп, екі-үш сағаттан соң аяқтанып кетеді, ал туғанына екі күн болған құралайды машинамен қуып жете алмайсыз.
Енесі алғашқы сағаттарда лақтарын емізген соң, біршама қашықтыққа ұзап, алыстан бақылап жүреді. Егер жыртқыштар пайда болып, қауіп төне қалса, лақтарының маңынан аулаққа қашып, ол жерден алып кетуге тырысады. Табиғаттың барлық заңдылықтарын іште жатып үйренген құралайлар енесі қасында жоқ кезде ешқандай тіршілік нышанын сездірмей, жыбырламай жатады. Лақтардың қоңыр бұйра терісі топырақтың түсімен бірдей болып көрінеді, екі-үш метр жерден қарасаңыз, жатқан бір төмпешіктер екен деп қаласыз. Мыңдаған жылдар бойы дала жыртқыштарынан, адамдардан қашып жүріп, жан сақтауға әбден бейімделген киіктердің тағы бір ерекшелігі – ешқашан жетім қалған лақтарын далаға тастамайды. Далада келе жатқан кез келген киік жолынан маңырап шыққан құралайды кездестіре қалса, жанына барып емізіп, өзімен ертіп кетеді. Киіктің лағы екі-үш күннің ішінде отығып кетеді. Алғашында ол көзіне түскен шөпті қармайды, бір аптадан соң ғана шөптің дәмін алып, таңдап жеуге көшеді. Жас туған киіктер лақтарын он-он бес күндей суат басына апармайды, оларды алысқа тастап, тек өздері ғана келеді. Бұл уақытта құралай тек енесінің сүтін ішеді, бір-бір жарым аптадан соң табынмен суатқа келіп, алғаш судың дәмін татады.
Көктем шыға, солтүстікке қарай жылжитын қалың табын жылдың бұл мезгілінде суаттарды көп іздей бермейді. Олар жаңа өнген шөптің нәрімен, таңғы түскен шықпен сусындайды. Жауынды күндері апталап су ішпей жүре береді. Киіктер Аралдың, Балқаштың тұзды суларын іше береді. Қыстың қарсыз күндері мұз жалап, шөлін қандырады. Әдетте табынды суат басына ұрғашы киік бастап келеді. Алдымен жан-жағына осқырана қарап, біраз уақыт айналаны бақылайды. Қалғандары «команда» болмай суға беттемейді, алдымен бастап келген киік су ішеді, содан кейін қалғандары азан-қазан маңырап келіп, суға бас қояды. Текелері суатқа ең соңынан келеді. Ақбөкен 1 минутта суды 12 рет жұтады екен және суды ұзақ сораптап ішпейді, 1,5-3 минуттың ішінде шөлін қандырады да, келген даласына қайта зымырайды.
Бетпақдаладағы ақбөкендер өсімдіктің 81 түрімен қоректенеді. Олар әр түрлі шөптерді жылдың мезгіліне қарай таңдап жейді. Көктемгі айларда киіктер ақселеу мен құрақты қорек етеді. Жаз айларындағы аптаптарда жапырақты шөптер қурап кетеді де, жануарлар жусан, қырықбуын, шиді оттайды. Қыс кездерінде киіктер қарын жел үрлеп кеткен жоталардың жонынан азық тауып жейді. Ауыл маңайындағы маялап үйілген құрғақ шөпті олар жей алмайды, өйткені танаулары кедергі жасайды. Киіктер шөпті жерден жұлып жеуге ғана дағдыланған, сондықтан елді мекендерге жақындап баратын болса, тек қар астындағы күздік бидайды тебіндеп азықтану үшін барады.
Зоолог мамандардың айтуынша, киіктердің басқа жануарларға ұқсамайтын тағы да бір ерекше қасиеті бар екен. Ұрғашы киіктер дүниеге әкелетін лақтарының еркек немесе ұрғашы болып тууын өздері реттейтін көрінеді. Егер араларында текелері азайып, ұрықтандырып үлгермей жатса, сол жылы табында кілең еркек лақтар қоздайды. Киіктер осылайша өз өсімін өздері бақылап отырады екен. Ақбөкендердің табыны жыл сайын лақтармен толықтырылып отырады. Осы кезде туған шібіштер (ұрғашы лақ) алты айдан кейін күйлеп, текеге шыға береді. Енді алты айдан кейін бұл шібіштер табынға қос-қостан лақ әкеледі. Ал еркек лақтардың жөні басқа, олар жетіліп, текелік жасау үшін 19 ай уақыт керек, өзімен бірге туған шібіштер бір рет лақтағаннан кейін, келесі жылдың күйегіне ғана араласады.
Археологиялық қазба жұмыстары кезінде табылған ақбөкендердің қаңқаларына қарағанда, бұлар ертеректе Ұлыбритания аралынан бастап Аляскаға дейінгі кеңістікте өмір сүрген. Қазақстан аумағында Павлодар облысындағы Ямышево мен Подпуск ауылдарында, Семей қаласының түбінен, Нұра өзенінің бойынан, Жамбыл облысындағы Қараүңгір мен Үшбас үңгірлерінен ежелгі және орта антропогеннен қалған киіктердің сүйектері табылған. Тамғалы жартасындағы киіктің суреттері біздің эрамызға дейінгі VІІ-V ғасырларда қашалып салынған екен. ХІV-XVІ ғасырлардан бері ауыздан-ауызға тарап келе жатқан халық эпостарында қазақ жеріндегі сансыз көп ақбөкендер туралы айтылады. Көптеген елді мекендердің «Киік» деп аталуы да бекер болмаса керек. Осындай фактілерге сүйенсек, ертеректе Еуропа мен Азия құрлығын тұтастай мекендеген киіктер қазір тек қазақ даласында ғана қалыпты.
Қазіргі сақталған киіктердің үш тобы бар. Олардың ең ірісі және сан жағынан басымы – Бетпақдала-Арыс тобы. Бұл ақбөкендердің мекені – Қарағанды, Ақтөбе, Қызылорда, Жамбыл облыстарының елсіз жазықтары. Киіктердің селдіреген табындарын қалмақ даласынан көруге болады. Жайылым жердің аздығынан олардың басы көбейе қойған жоқ. Аздаған ақбөкен моңғол жерін мекендейді. Қазір олардың тұқымы құрып бітті деуге болады. 1978 жылғы Соколовтың жазғандарына қарағанда, сол кезде Шаргиин-Гоби мен Хойсыл-Гоби шөлдерінде 300 ғана бас киік қалған екен. Қалмақтың да, моңғолдың да киіктері Бетпақдаланың ақбөкендерінен аласа, кішірек болып келеді және бұл топтар өзара араласқа түскен емес.
XІX ғасырдың аяғында XX ғасырдың басында Қырым, Таврия, Казказ өңіріндегі киіктердің өрісі тарылып, жойыла бастаған. «Қазақстанда 20-жылдардың басында ақбөкендердің саны күрт түсіп кетті. 1917-18-жылғы қыстың жұты түз тағысының жүздеген мың басын шығынға ұшыратты. Сол кездегі жергілікті үкіметтің шешімімен, 1919 жылдан бастап Сарыарқада киік аулауға қатаң тыйым салынды. Бірақ одан көп өзгеріс бола қоймады, 1927-28-жылы болған жұттан кейін ақбөкендерге жер бетінен мүлде жойылып кету қаупі төнді», – деп жазады 1955 жылы зоолог Слудский.
1930-32-жылдардағы жүргізілген ұжымдастыру науқаны, даладағы киіктердің жауы ит-құс, шыбын-шіркей, соналардың азаюы ақбөкендердің өсуіне өте қолайлы жағдай туғызды. Далаларда жайылған халықтың малын ұжымдарға жинап, халық отырықшылық өмірге бейімделген тұста ақбөкендердің өрісі кеңіп, санын көбейтуге мүмкіндік алды. Сол жылдары ауа райы да жылынып, қысы жұмсақ болды. Табындары көбейген ақбөкендер 1941-45-жылғы Ұлы Отан соғысы кезінде еркін өмір сүрді. Бұл Қазақстандағы ақбөкендердің ең көбейген кезі болды. Содан бергі уақытта дала еркесі – ақбөкен адамдардың жауыздығынан бірнеше рет жаппай қырғынға ұшырады. Сарыарқада қазіргі жүрген ақбөкендер саны – 47-48 мың ғана. Ал осыдан жиырма жыл бұрын түзде жосыған киіктердің саны 1 миллион 400 мың болған екен.
Үкiмет ақбөкендердi 2006 жылы «Қызыл кiтапқа» ендiрдi. Және сол жылы жан-жануарларды қорғау мақсатында бюджеттен 200 миллион қаржы бөлдi. Ал үстiмiздегi жылы бұл қаржыны 270 миллионға жеткiзiп отыр. Әрине бұл игi шаралар қолға кеш алынып отыр. Дегенмен «Ештен кеш жақсы» деген емес пе? Өсiмтал жануар күтiмi көп, қорғауы жақсы болса, санаулы жылдардан соң саны қайта көбейiп, әлi-ақ даламыздың сәнiн келтiрер.
Статистика
- 1960: 1300000 бас киік болды
- 1988: 500000 киік қырылды
- 2003: ҚР-да 23000 киік қалды
- 2010: БҚО-да 12000 бас киік жойылды
- 2011: 400 киік қырылды
- 2015: Бетпақдалада 150000 киік қырылды
- 2016: 108000 бас киік болды
- 2017: ақбөкен саны 153000 болды
Дереккөздер
- Mallon, D.P. (2008). Saiga tatarica. In: 2008. IUCN Red List of Threatened Species. Downloaded on 13 қараша 2008.Database entry includes justification for why this species is listed as Critically Endangered.
- Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. - Алматы: DPS, 2011. - ISBN 978-601-7026-17-2
- Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Akboken kiik lat Saiga tatarica zhuptuyaktylar otryadynyn bokender tuysyna zhatatyn tulgasy iri kojga uksas dones tumsykty kүjis kajyratyn tүz zhanuary Akbokennin kazba kaldyktary plejstocen kabatynan Batys Angliyadan Shygys Alyaskaga dejingi aralyktan tabylgan Akbokender Mongoliyada Қalmak dalasy men Қazakstanda gana saktalgan Respublikamyzda Akbokenderdin bir birinen zheke dara bolingen Betpakdala Arys Үstirt zhәne Edil Zhajyk degen toptary mekendejdi Tekelerinin dene turky 126 150 sm salm 37 49 kg al eshkileri kishirek dene turky 109 127 sm salm 22 37 kg daj bolady Үstingi erni salbyrap etti tumsykka ajnalgan Tekesinin mүjizi kajkylau keledi eshkisinde mүjiz bolmajdy Zhaz ajlarynda arka tүsi sargysh tartady kysta tүsi akshyldanady Akbokender shol sholejtti zhәne dalalyk ajmaktarda tirshilik etuge bejimdelgen Olardyn konys ozgertui aua rajyna Akboken zhup tuyakty zhanuarlardyn ishindegi en osimtaly zhylyna bir ret toldejdi Zhappaj toldeui mamyrdyn 1 zhartysynda otedi Bul kezde kүn salkyndap zhauyn shashyn kop bolady da ony kazak halky Қuralajdyn salkyny dep atajdy Kobine egizden kejde 3 lak ta tuady Akbokender osimdikterdin 80 nen astam tүrimen korektenedi Olardyn basty zhauy kaskyr al zhas tolderine bүrkit dala kyrany men karakustar da shabuyl zhasajdy Akboken ausyl pasterellez aurularymen auyrady Akboken dәmdi eti kundy mүjizi men tuyagy әdemi terisi үshin aulanatyn kәsiptik manyzy bar zhanuar Қazakstanda 1921 zh Akbokendi aulauga tyjym salyngan 1957 58 zh olardyn zhalpy sany 2 mln nan askannan kejin kәsiptik zholmen aulauga ruksat berildi Onyn mүjizinen pantokrin dәrisi alynady tuyagyn kүjdirip odan alyngan kүldi denedegi temiretkige zhagady susamyr auruyna shaldykkandardy emdeu үshin pajdalanady Akboken Dүniesi ZhanuarlarZhamagaty HordalylarTaby SүtkorektilerSaby ZhuptuyaktylarTukymdasy ҚuysmүjizdilerKishi tukymdasy Tegi SaigaTүri S tataricaSaiga tatarica Linnaeus 1766 Kiikti kazak kieli zhanuar dep eseptejdi El arasynda olardy atkan adam bakytsyzdykka ushyrajdy degen senim bar Kiiktin kanshalykty kieli ekendigin kim bilsin birak ote akyldy zhәne kandaj tabigi ortada bolmasyn tez bejimdelip ketetin zhanuar ekendigi anyk Akbokenderdin basyna kanshama zobalan zaman tuganmen milliondagan zhyldar bojy tukymyn saktap kala aldy Osynyn ozi akbokenderdin omirge ote bejimdiligin osimtaldygyn angartady Eger akbokenderdin baska tүz tagylarynan erekshelikteri bolmasa ezhelgi mamonttarmen birge kuryp keter edi Akbokenderdin tabyndary zhүzdegen myndagan bastan turady Әdette tabyndy tekeleri emes urgashy kiik bastap zhүredi Tekeleri kүjek naukany bitkennen kejin tabynga kop kosyla bermejdi әsirese kiikter buzaulajtyn kezde olar zheke zhinalyp bolek tabynmen zhүredi Akbokender kүjekke tүser aldynda kazan karasha ajlaryna karaj kon zhinap zhumyrlanady Bul kezde tekelerdin kensirigi donestenip әukesi salbyrap sakaly tomen tүsedi Ұryktandyruga kop uakyt zhumsalmajdy әrbir teke bir eki kүnnin ishinde 40 50 kiikke dejin shabady Songy kezderde akbokendi mүjizin alu үshin brakonerler kop kyryp zhiberdi de tekelerdin sany kүrt azajdy Ұrgashy kiikterdin sany tekelerden birneshe ese basym bolgandyktan kүjek kezinde kejbir shamasyna karamajtyn tәzhiribesiz zhas tekeler әlsirep zorygyp oledi nemese tүlki karsak siyakty kishigirim zhyrtkyshtarga zhem bolady Kүjek bitkennen kejin aua rajy katty suytyp ketpej zhajylymga kolajly bolyp tursa kantardyn ayagy akpannyn basyna karaj kajta kon zhinap әldenip alady Ұrgashy kiikter tekelerge karaganda majdy kop zhinaj almajdy Kүjek kezinde ortasha gana semiredi de tolder aldynda 4 5 kelidej ish maj zhinajdy Birak laktaryn emizgen kezde tez aryktajdy Kiikter mamyr ajynyn 10 15 aralygynda zhappaj toldej bastajdy osy kezde aua rajy buzylyp mindetti tүrde zhauyn shashyn bolady Қazaktar ony kuralajdyn suygy dep atagan Kiik әdette toldi egizden әkeledi Aldyn ala shybyn shirkej bolmajtyn үnemi zhel esip turatyn betkejdi tandap alyp laktaryn tүregep turyp tuady Қuralajdyn enesi baska zhanuarlar siyakty lagynyn sharanasyn zhalap arshymajdy sharana zhauynnyn suymen shajylyp ketedi nemese zhel kagyp keuip baryp tүsedi Zhana tugan laktar zharty sagattan kejin enesin emip eki үsh sagattan son ayaktanyp ketedi al tuganyna eki kүn bolgan kuralajdy mashinamen kuyp zhete almajsyz Reconstructed range white and current distribution of the two subspecies Saiga tatarica tatarica green and Mongol akbokeni red Enesi algashky sagattarda laktaryn emizgen son birshama kashyktykka uzap alystan bakylap zhүredi Eger zhyrtkyshtar pajda bolyp kauip tone kalsa laktarynyn manynan aulakka kashyp ol zherden alyp ketuge tyrysady Tabigattyn barlyk zandylyktaryn ishte zhatyp үjrengen kuralajlar enesi kasynda zhok kezde eshkandaj tirshilik nyshanyn sezdirmej zhybyrlamaj zhatady Laktardyn konyr bujra terisi topyraktyn tүsimen birdej bolyp korinedi eki үsh metr zherden karasanyz zhatkan bir tompeshikter eken dep kalasyz Myndagan zhyldar bojy dala zhyrtkyshtarynan adamdardan kashyp zhүrip zhan saktauga әbden bejimdelgen kiikterdin tagy bir ereksheligi eshkashan zhetim kalgan laktaryn dalaga tastamajdy Dalada kele zhatkan kez kelgen kiik zholynan manyrap shykkan kuralajdy kezdestire kalsa zhanyna baryp emizip ozimen ertip ketedi Kiiktin lagy eki үsh kүnnin ishinde otygyp ketedi Algashynda ol kozine tүsken shopti karmajdy bir aptadan son gana shoptin dәmin alyp tandap zheuge koshedi Zhas tugan kiikter laktaryn on on bes kүndej suat basyna aparmajdy olardy alyska tastap tek ozderi gana keledi Bul uakytta kuralaj tek enesinin sүtin ishedi bir bir zharym aptadan son tabynmen suatka kelip algash sudyn dәmin tatady Koktem shyga soltүstikke karaj zhylzhityn kalyn tabyn zhyldyn bul mezgilinde suattardy kop izdej bermejdi Olar zhana ongen shoptin nәrimen tangy tүsken shykpen susyndajdy Zhauyndy kүnderi aptalap su ishpej zhүre beredi Kiikter Araldyn Balkashtyn tuzdy sularyn ishe beredi Қystyn karsyz kүnderi muz zhalap sholin kandyrady Әdette tabyndy suat basyna urgashy kiik bastap keledi Aldymen zhan zhagyna oskyrana karap biraz uakyt ajnalany bakylajdy Қalgandary komanda bolmaj suga bettemejdi aldymen bastap kelgen kiik su ishedi sodan kejin kalgandary azan kazan manyrap kelip suga bas koyady Tekeleri suatka en sonynan keledi Akboken 1 minutta sudy 12 ret zhutady eken zhәne sudy uzak soraptap ishpejdi 1 5 3 minuttyn ishinde sholin kandyrady da kelgen dalasyna kajta zymyrajdy Betpakdaladagy akbokender osimdiktin 81 tүrimen korektenedi Olar әr tүrli shopterdi zhyldyn mezgiline karaj tandap zhejdi Koktemgi ajlarda kiikter akseleu men kurakty korek etedi Zhaz ajlaryndagy aptaptarda zhapyrakty shopter kurap ketedi de zhanuarlar zhusan kyrykbuyn shidi ottajdy Қys kezderinde kiikter karyn zhel үrlep ketken zhotalardyn zhonynan azyk tauyp zhejdi Auyl manajyndagy mayalap үjilgen kurgak shopti olar zhej almajdy ojtkeni tanaulary kedergi zhasajdy Kiikter shopti zherden zhulyp zheuge gana dagdylangan sondyktan eldi mekenderge zhakyndap baratyn bolsa tek kar astyndagy kүzdik bidajdy tebindep azyktanu үshin barady Zoolog mamandardyn ajtuynsha kiikterdin baska zhanuarlarga uksamajtyn tagy da bir erekshe kasieti bar eken Ұrgashy kiikter dүniege әkeletin laktarynyn erkek nemese urgashy bolyp tuuyn ozderi rettejtin korinedi Eger aralarynda tekeleri azajyp uryktandyryp үlgermej zhatsa sol zhyly tabynda kilen erkek laktar kozdajdy Kiikter osylajsha oz osimin ozderi bakylap otyrady eken Akbokenderdin tabyny zhyl sajyn laktarmen tolyktyrylyp otyrady Osy kezde tugan shibishter urgashy lak alty ajdan kejin kүjlep tekege shyga beredi Endi alty ajdan kejin bul shibishter tabynga kos kostan lak әkeledi Al erkek laktardyn zhoni baska olar zhetilip tekelik zhasau үshin 19 aj uakyt kerek ozimen birge tugan shibishter bir ret laktagannan kejin kelesi zhyldyn kүjegine gana aralasady Arheologiyalyk kazba zhumystary kezinde tabylgan akbokenderdin kankalaryna karaganda bular erterekte Ұlybritaniya aralynan bastap Alyaskaga dejingi kenistikte omir sүrgen Қazakstan aumagynda Pavlodar oblysyndagy Yamyshevo men Podpusk auyldarynda Semej kalasynyn tүbinen Nura ozeninin bojynan Zhambyl oblysyndagy Қaraүngir men Үshbas үngirlerinen ezhelgi zhәne orta antropogennen kalgan kiikterdin sүjekteri tabylgan Tamgaly zhartasyndagy kiiktin suretteri bizdin eramyzga dejingi VII V gasyrlarda kashalyp salyngan eken HIV XVI gasyrlardan beri auyzdan auyzga tarap kele zhatkan halyk epostarynda kazak zherindegi sansyz kop akbokender turaly ajtylady Koptegen eldi mekenderdin Kiik dep ataluy da beker bolmasa kerek Osyndaj faktilerge sүjensek erterekte Europa men Aziya kurlygyn tutastaj mekendegen kiikter kazir tek kazak dalasynda gana kalypty Қazirgi saktalgan kiikterdin үsh toby bar Olardyn en irisi zhәne san zhagynan basymy Betpakdala Arys toby Bul akbokenderdin mekeni Қaragandy Aktobe Қyzylorda Zhambyl oblystarynyn elsiz zhazyktary Kiikterdin seldiregen tabyndaryn kalmak dalasynan koruge bolady Zhajylym zherdin azdygynan olardyn basy kobeje kojgan zhok Azdagan akboken mongol zherin mekendejdi Қazir olardyn tukymy kuryp bitti deuge bolady 1978 zhylgy Sokolovtyn zhazgandaryna karaganda sol kezde Shargiin Gobi men Hojsyl Gobi sholderinde 300 gana bas kiik kalgan eken Қalmaktyn da mongoldyn da kiikteri Betpakdalanyn akbokenderinen alasa kishirek bolyp keledi zhәne bul toptar ozara aralaska tүsken emes XIX gasyrdyn ayagynda XX gasyrdyn basynda Қyrym Tavriya Kazkaz onirindegi kiikterdin orisi tarylyp zhojyla bastagan Қazakstanda 20 zhyldardyn basynda akbokenderdin sany kүrt tүsip ketti 1917 18 zhylgy kystyn zhuty tүz tagysynyn zhүzdegen myn basyn shygynga ushyratty Sol kezdegi zhergilikti үkimettin sheshimimen 1919 zhyldan bastap Saryarkada kiik aulauga katan tyjym salyndy Birak odan kop ozgeris bola kojmady 1927 28 zhyly bolgan zhuttan kejin akbokenderge zher betinen mүlde zhojylyp ketu kaupi tondi dep zhazady 1955 zhyly zoolog Sludskij 1930 32 zhyldardagy zhүrgizilgen uzhymdastyru naukany daladagy kiikterdin zhauy it kus shybyn shirkej sonalardyn azayuy akbokenderdin osuine ote kolajly zhagdaj tugyzdy Dalalarda zhajylgan halyktyn malyn uzhymdarga zhinap halyk otyrykshylyk omirge bejimdelgen tusta akbokenderdin orisi kenip sanyn kobejtuge mүmkindik aldy Sol zhyldary aua rajy da zhylynyp kysy zhumsak boldy Tabyndary kobejgen akbokender 1941 45 zhylgy Ұly Otan sogysy kezinde erkin omir sүrdi Bul Қazakstandagy akbokenderdin en kobejgen kezi boldy Sodan bergi uakytta dala erkesi akboken adamdardyn zhauyzdygynan birneshe ret zhappaj kyrgynga ushyrady Saryarkada kazirgi zhүrgen akbokender sany 47 48 myn gana Al osydan zhiyrma zhyl buryn tүzde zhosygan kiikterdin sany 1 million 400 myn bolgan eken Үkimet akbokenderdi 2006 zhyly Қyzyl kitapka endirdi Zhәne sol zhyly zhan zhanuarlardy korgau maksatynda byudzhetten 200 million karzhy boldi Al үstimizdegi zhyly bul karzhyny 270 millionga zhetkizip otyr Әrine bul igi sharalar kolga kesh alynyp otyr Degenmen Eshten kesh zhaksy degen emes pe Өsimtal zhanuar kүtimi kop korgauy zhaksy bolsa sanauly zhyldardan son sany kajta kobejip әli ak dalamyzdyn sәnin keltirer Statistika1960 1300000 bas kiik boldy 1988 500000 kiik kyryldy 2003 ҚR da 23000 kiik kaldy 2010 BҚO da 12000 bas kiik zhojyldy 2011 400 kiik kyryldy 2015 Betpakdalada 150000 kiik kyryldy 2016 108000 bas kiik boldy 2017 akboken sany 153000 boldyDerekkozderMallon D P 2008 Saiga tatarica In 2008 IUCN Red List of Threatened Species Downloaded on 13 karasha 2008 Database entry includes justification for why this species is listed as Critically Endangered Қazaktyn etnografiyalyk kategoriyalar ugymdar men ataularynyn dәstүrli zhүjesi Enciklopediya Almaty DPS 2011 ISBN 978 601 7026 17 2 Otyrar Enciklopediya Almaty Arys baspasy 2005 ISBN 9965 17 272 2Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet