Байғанин ауданы — Ақтөбе облысының оңтүстік-батыс бөлігіндегі әкімшілік аудан. Орталығы — Қарауылкелді ауылы. Жер аумағы 61,0 мың км².
Қазақстан ауданы | |
Байғанин ауданы | |
Әкімшілігі | |
---|---|
Облысы | |
Аудан орталығы | |
Ауылдық округтер саны | 9 |
Ауыл саны | 24 |
Әкімі | Айбек Мұратқалиұлы Көпенов |
Аудан әкімдігінің мекенжайы | Қарауылкелді ауылы, Қонаев көшесі, №35а |
Тарихы мен географиясы | |
Координаттары | 47°18′36″ с. е. 56°43′48″ ш. б. / 47.31000° с. е. 56.73000° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 47°18′36″ с. е. 56°43′48″ ш. б. / 47.31000° с. е. 56.73000° ш. б. (G) (O) (Я) |
Құрылған уақыты | 1928 |
Жер аумағы | 61,0 мың км² |
Уақыт белдеуі | UTC+5:00 |
Тұрғындары | |
Тұрғыны | 22 882 адам (2023) |
Тығыздығы | 0,4 адам/км² |
Ұлттық құрамы | қазақтар (99,74%), орыстар (0,1%), басқалары (0,16%) |
Сандық идентификаторлары | |
Пошта индексі | 030300-030312 |
Автомобиль коды | 04 |
Байғанин ауданының әкімдігі | |
| |
|
Географиялық орны
Солтүстігінде Ойыл, Темір, шығысында Мұғалжар, Шалқар ауданы аудандарымен, оңтүстігінде Өзбекстанның Қарақалпақстан Республикасымен, батысында Атырау облысының Жылыой, Қызылқоға, Маңғыстау облысының Бейнеу аудандарымен шектеседі.
Тарихы
Аудан 1928 жылы құрылды. Ол кезде аудан Табын деп аталып Адай уезінің солтүстік-шығысындағы ірі бөлінісі еді. Кейін 1932 жылы Ақтөбе облысының әкімшілігіне еніп, 1940 жылы ауданға халық ақыны Нұрпейіс Байғаниннің есімі берілді.
Атақты тұлғалары
Бұл өлкеде қазаққа атақты жырау Ақтан ақын дүниеге келген. Халыққа белгілі тұлғалар: Түрікпенбай палуан, Көбен би, Таймас Ишан, Байтақ мақсым, Мыңбай батыр осы өлкенің бетке ұстар мақтаныштары. Сондай-ақ кезінде бұл өлкені би әрі болыс болған Мыңбай батыр басқарған.
Халқы
1939 | 1959 | 1970 | 1979 | 1989 | 1999 | 2009 | 2021 |
---|---|---|---|---|---|---|---|
13789 | ▼13250 | ▲22917 | ▲26058 | ▲27397 | ▼24652 | ▼22073 | ▲22999 |
Тұрғыны 22809 адам (2019). Халықтың орташа тығыздығы 1 км²-ге 0,37 адамнан келеді. Ұлттық құрамы: қазақтар (99,80%), орыстар (0,08%), басқалары (0,12%).
Әкімшілік бөлінісі
Аудандағы 24 елді мекен 9 ауылдық округке біріктірілген:
Әкімшілік бірлік | Орталығы | Елді мекендері | Халқы (2021) |
---|---|---|---|
Ащы ауылдық округі | Ноғайты ауылы | 1 | ▼1330 |
Жаңажол ауылдық округі | Оймауыт ауылы | 1 | ▲764 |
Жарқамыс ауылдық округі | Жарқамыс ауылы | 3 | ▼2209 |
Көлтабан ауылдық округі | Жарлы ауылы | 3 | ▼2262 |
Қарауылкелді ауылдық округі | Қарауылкелді ауылы | 4 | ▲11483 |
Қопа ауылдық округі | Ебейті ауылы | 4 | ▼1102 |
Қызылбұлақ ауылдық округі | Кемерши ауылы | 3 | ▼1714 |
Миялы ауылдық округі | Миялы ауылы | 2 | ▼669 |
Сарытоғай ауылдық округі | Алтай батыр ауылы | 3 | ▼1089 |
Ірі елді мекендері
Атауы | Халқы (2009) |
---|---|
Қарауылкелді | ▼ 7862 |
Жарлы | ▼ 1998 |
Жарқамыс | ▼ 1852 |
Ноғайты | ▼ 1539 |
Алтай батыр | ▼ 1060 |
Кемерши | ▼ 997 |
Ебейті | ▼ 828 |
Оймауыт | ▼ 723 |
Қаражар | ▼ 660 |
Жаңатаң | ▼ 577 |
Миялы | ▼ 549 |
Бұлақтыкөл | ▼ 511 |
Жер бедері
Байғанин ауданының жері негізінен үстіртті (биіктігі 200—300 метр), оңтүстігін Доңызтау тауы және Шағырай үстірті алып жатыр. Ауданның солтүстігі оңтүстігімен салыстырғанда биіктеу болып келеді, мұнда адырлар жиі ұшырасады. Қарауылкелдінің батысындағы шоқының биіктігі 276 м., Аша елді мекенінен шығысқа қарай 12 км шамасында 299 метрлік биіктік сияқты шоқылар ауданның солтүстігі мен солтүстік-шығысында жиі ұшырасқанымен олардың абсолютті биіктігі көзге оғаш біліне қоймайды, себебі жалпы жер бедерінің өзі едәуір көтеріңкі болып келеді. Ауданның оңтүстік-шығысында аласа тау жоталары, адырлы қырқалар кездеседі, бұл төңірекке Шағырай жонының сілемдері кіріп жатыр (батыс бөлігі), оның батыс беткейінде Құтымның шоқысы (250 м), Зымыстан (206 м) шоқысы оқшаулау тұр. Ауданның оңтүстік бөлігінде шығыстан батысқа қарай Доңызтау таулары созылып жатыр, мұндағы шоқылардың биіктігі 209 метрден аспайды, алайда Каспий маңы жазығының шығыс бөлігіне кіретін бұл аймақта Доңызтау қыраттары әжептәуір биік болып көрінеді. Жем өзенінің оңтүстік-шығыс жақ өңіріндегі аласалау, адырлы қырқалар арасында бос тақырлар мен ойдым – ойдым құмайтты шағылдар бар. Бұл төңіректе Қантөрткүл (262м), Әлитау (354 м) шоқылары мен Шерғала жоны араларындағы жазықтар едәуір ауқымды алқапты алып жатыр.
Пайдалы қазбалар
Кен байлықтарынан гипс, әктас, бор, қиыршық тас, т.б. құрылыс материалдары өндіріледі. Аудан жері мұнай мен газ қорына бай. Ірі кен орындары Жаңатаң, Лақтыбай, Ақжар, Шығыс Ақжар, Қаратөбе, Оңтүстік Қаратөбе, бұлар негізінен Жем өзенінің сол жағалауында орналасқан. Жол құрылысында пайдаланылатын шикізат - кир Мортық, Алтай, Дөңгелексор, Ақшоқы, Алашқазған маңында кездеседі. Табиғи газдың қоры аудан оңтүстігінде бар деп есептелінеді.
Климаты
Климаты тым континенттік, қысы суық, жазы ыстық, құрғақ. Қаңтардың орташа температурасы –10°С, шілденің орташа температурасы 25°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшер ауданның оңтүстігінде 150 мм, солтүстігінде 250 мм. Байғанин ауданы жерінің солтүстік бөлігі шөлейтті белдемге, ал оңтүстік бөлігі шөлді белдемге жатады.
Өзен-сулары
Ірі өзендері: Жем, Сағыз, сонымен қатар Ащысай, Шетірлі, Кенжалы, Алшынсай, Шаған, Қияқты, Тереңсай, Жиделі, Жарлы, Ебейті, Дауылды, Қарауылкелді, Саралжынды, Қамысты, Мәні, Жайынды, Терісаққан сияқты шағын өзендер мен сайлар бар. Қар суымен қоректенетін бұлар жаз айларында кеуіп қалады, кей жылдары Жем, Сағыз өзендеріне құяды. Жем, Сағыз өзендерінің өзі жаздың ыстық айларында бөлшектеніп, қарасулар тізбегін құрап жатады. Өзендердің көпшілігі мал суаруға, ішінара көкөніс суаруға, алаптары – жайылым ретінде пайдаланылады. Аудан территориясында жазда құрғап қалатын Сарыкөл, Күйгенкөл, Ақкөл, Көкбұлақ, Шөптікөл, Қоскөл, Қаракөл, Дәуіткөл, Тамдыкөл, Үлкен Жуалы, Шалқаркөл, Толағайсор, Соркөл, Тоғысқан, Мыңжасар көлдері бар.
Топырағы
Ауданның жері — топырақ зоналары бойынша үш аймаққа бөлінеді. Солтүстік аймақ, яғни Қарауылкелді, ішінара Ащы, Көлтабан ауылдық округтерінің жері ашық - қоңыр топырақты зонаға жатады. Орталық аймақ, яғни құба топырақты шағын зонаға Жем өзенінің екі жақ беткейін алып жатқан территория кіреді. Доңызтаудың оңтүстік жағындағы алқап оңтүстік аймаққа, немесе сұр – құба топырақты шағын зонаға кіреді.
Өсімдік пен жануарлар әлемі
Аудан жеріндегі өсімдіктер дүниесі түр – тұқымы бойынша әр түрлі. Тамырлы өсімдіктің 90-ға жуық тұқымының 1000 – нан астам түрлері өседі. Ауданның солтүстігі мен солтүстік-шығыс беткейінде аз да болса ақ селеулі боз, сондай – ақ жусан, өткінші шөптері өседі. Жем өзенінің оңтүстік жағы, Сам, Матайға дейінгі аймақ жыл бойы мал жайылымы үшін қолайлы, азықтық сапасы құнарлы шөптерге бай. Мұнда изен мен жусанның бірнеше түрлері, бұйырғын, көкпек, теріскен, күйреуік сияқты қара оттық шөптер өседі, олар қатаң жерге өскендіктен біраз уақыт құнарлылығын жоймайды, күзгі жауын сілтісін шайғаннан кейін малға азық болады. Жазғытұрым жердің ылғалы мен түскен жауын – шашынның мөлшеріне байланысты малға жұғымды шөптер өседі. Олар: беде, мортық, қаз оты, сорышуда, ебелек, еркек, қияқбоз, шытыр. Бұлар құмақ шағылды жерде өседі.
Сонымен бірге алабұта, жантақ, баялыш, қоянсүйек те әр жерде кездеседі. Жануарлар дүниесінен аудан территориясын түлкі, қарсақ, борсық, қасқыр, күзен, қоян сияқты аңдар, кеміргіштердің біраз түрлері (саршұнақ, атжалман) мекендейді, кесіртке, жыландар да кездеседі. Шағырай, Ащыбұлақ, Айрық қырларында жабайы шошқа, даланың әр жерінде киіктер тобы жайылады.
Құстардан бұлдырық, тырна, торғайлар мекендейді, көктемде үйрек, қаз, шағаланың кейбір түрлері, жылқышы, қоңыр қаз, қараторғай келеді. Азайып бара жатқан құстардың бір түрі – дуадақ та кездеседі. Киіктер қысты (егер қыс жылы болса) ауданның оңтүстік шекарасына таяу жазықта өткізеді, сонымен қатар «Қызыл кітапқа» енген қарақұйрық та кездесіп қалады. Бұларды аулауға тыйым салынған.
Шаруашылығы
Мал шаруашылығы (ірі қара, қой мен ешкі, жылқы, түйе) және ішінара суармалы егіншілік (дәнді дақылдар, жемшөптік дақылдар, картоп) дамыған. Бұл өлкеде шөлге, аязға төзімді келетін жүйрік адай жылқыларымен ерекшеленеді.
Ауданның солтүстігінен және автомобиль жолы өтеді. Ауданда оқу-тәрбие, мәдени-ағарту, денсаулық сақтау мекемелері бар.
Дереккөздер
- Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)
- Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)
- Қазақстан почталық индекстері
- Ресей империясы, КСРО халық санақтары
- ҚР халық санақтары
- «Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, II том;
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Bajganin audany Aktobe oblysynyn ontүstik batys boligindegi әkimshilik audan Ortalygy Қarauylkeldi auyly Zher aumagy 61 0 myn km Қazakstan audanyBajganin audanyӘkimshiligiOblysyAktobe oblysyAudan ortalygyҚarauylkeldiAuyldyk okrugter sany9Auyl sany24ӘkimiAjbek Muratkaliuly KopenovAudan әkimdiginin mekenzhajyҚarauylkeldi auyly Қonaev koshesi 35aTarihy men geografiyasyKoordinattary47 18 36 s e 56 43 48 sh b 47 31000 s e 56 73000 sh b 47 31000 56 73000 G O Ya Koordinattar 47 18 36 s e 56 43 48 sh b 47 31000 s e 56 73000 sh b 47 31000 56 73000 G O Ya Қurylgan uakyty1928Zher aumagy61 0 myn km Uakyt beldeuiUTC 5 00TurgyndaryTurgyny22 882 adam 2023 Tygyzdygy0 4 adam km Ұlttyk kuramykazaktar 99 74 orystar 0 1 baskalary 0 16 Sandyk identifikatorlaryPoshta indeksi030300 030312Avtomobil kody04Bajganin audanynyn әkimdigiGeografiyalyk ornySoltүstiginde Ojyl Temir shygysynda Mugalzhar Shalkar audany audandarymen ontүstiginde Өzbekstannyn Қarakalpakstan Respublikasymen batysynda Atyrau oblysynyn Zhylyoj Қyzylkoga Mangystau oblysynyn Bejneu audandarymen shektesedi TarihyAudan 1928 zhyly kuryldy Ol kezde audan Tabyn dep atalyp Adaj uezinin soltүstik shygysyndagy iri bolinisi edi Kejin 1932 zhyly Aktobe oblysynyn әkimshiligine enip 1940 zhyly audanga halyk akyny Nurpejis Bajganinnin esimi berildi Atakty tulgalaryBul olkede kazakka atakty zhyrau Aktan akyn dүniege kelgen Halykka belgili tulgalar Tүrikpenbaj paluan Koben bi Tajmas Ishan Bajtak maksym Mynbaj batyr osy olkenin betke ustar maktanyshtary Sondaj ak kezinde bul olkeni bi әri bolys bolgan Mynbaj batyr baskargan Halky1939 1959 1970 1979 1989 1999 2009 2021 13789 13250 22917 26058 27397 24652 22073 22999 Turgyny 22809 adam 2019 Halyktyn ortasha tygyzdygy 1 km ge 0 37 adamnan keledi Ұlttyk kuramy kazaktar 99 80 orystar 0 08 baskalary 0 12 Әkimshilik bolinisiAudandagy 24 eldi meken 9 auyldyk okrugke biriktirilgen Әkimshilik birlik Ortalygy Eldi mekenderi Halky 2021 Ashy auyldyk okrugi Nogajty auyly 1 1330Zhanazhol auyldyk okrugi Ojmauyt auyly 1 764Zharkamys auyldyk okrugi Zharkamys auyly 3 2209Koltaban auyldyk okrugi Zharly auyly 3 2262Қarauylkeldi auyldyk okrugi Қarauylkeldi auyly 4 11483Қopa auyldyk okrugi Ebejti auyly 4 1102Қyzylbulak auyldyk okrugi Kemershi auyly 3 1714Miyaly auyldyk okrugi Miyaly auyly 2 669Sarytogaj auyldyk okrugi Altaj batyr auyly 3 1089Iri eldi mekenderiAtauy Halky 2009 Қarauylkeldi 7862Zharly 1998Zharkamys 1852Nogajty 1539Altaj batyr 1060Kemershi 997Ebejti 828Ojmauyt 723Қarazhar 660Zhanatan 577Miyaly 549Bulaktykol 511Zher bederiBajganin audanynyn zheri negizinen үstirtti biiktigi 200 300 metr ontүstigin Donyztau tauy zhәne Shagyraj үstirti alyp zhatyr Audannyn soltүstigi ontүstigimen salystyrganda biikteu bolyp keledi munda adyrlar zhii ushyrasady Қarauylkeldinin batysyndagy shokynyn biiktigi 276 m Asha eldi mekeninen shygyska karaj 12 km shamasynda 299 metrlik biiktik siyakty shokylar audannyn soltүstigi men soltүstik shygysynda zhii ushyraskanymen olardyn absolyutti biiktigi kozge ogash biline kojmajdy sebebi zhalpy zher bederinin ozi edәuir koterinki bolyp keledi Audannyn ontүstik shygysynda alasa tau zhotalary adyrly kyrkalar kezdesedi bul tonirekke Shagyraj zhonynyn silemderi kirip zhatyr batys boligi onyn batys betkejinde Қutymnyn shokysy 250 m Zymystan 206 m shokysy okshaulau tur Audannyn ontүstik boliginde shygystan batyska karaj Donyztau taulary sozylyp zhatyr mundagy shokylardyn biiktigi 209 metrden aspajdy alajda Kaspij many zhazygynyn shygys boligine kiretin bul ajmakta Donyztau kyrattary әzheptәuir biik bolyp korinedi Zhem ozeninin ontүstik shygys zhak onirindegi alasalau adyrly kyrkalar arasynda bos takyrlar men ojdym ojdym kumajtty shagyldar bar Bul tonirekte Қantortkүl 262m Әlitau 354 m shokylary men Shergala zhony aralaryndagy zhazyktar edәuir aukymdy alkapty alyp zhatyr Pajdaly kazbalarKen bajlyktarynan gips әktas bor kiyrshyk tas t b kurylys materialdary ondiriledi Audan zheri munaj men gaz koryna baj Iri ken oryndary Zhanatan Laktybaj Akzhar Shygys Akzhar Қaratobe Ontүstik Қaratobe bular negizinen Zhem ozeninin sol zhagalauynda ornalaskan Zhol kurylysynda pajdalanylatyn shikizat kir Mortyk Altaj Dongeleksor Akshoky Alashkazgan manynda kezdesedi Tabigi gazdyn kory audan ontүstiginde bar dep eseptelinedi KlimatyKlimaty tym kontinenttik kysy suyk zhazy ystyk kurgak Қantardyn ortasha temperaturasy 10 S shildenin ortasha temperaturasy 25 S Zhauyn shashynnyn zhyldyk ortasha molsher audannyn ontүstiginde 150 mm soltүstiginde 250 mm Bajganin audany zherinin soltүstik boligi sholejtti beldemge al ontүstik boligi sholdi beldemge zhatady Өzen sularyIri ozenderi Zhem Sagyz sonymen katar Ashysaj Shetirli Kenzhaly Alshynsaj Shagan Қiyakty Terensaj Zhideli Zharly Ebejti Dauyldy Қarauylkeldi Saralzhyndy Қamysty Mәni Zhajyndy Terisakkan siyakty shagyn ozender men sajlar bar Қar suymen korektenetin bular zhaz ajlarynda keuip kalady kej zhyldary Zhem Sagyz ozenderine kuyady Zhem Sagyz ozenderinin ozi zhazdyn ystyk ajlarynda bolshektenip karasular tizbegin kurap zhatady Өzenderdin kopshiligi mal suaruga ishinara kokonis suaruga alaptary zhajylym retinde pajdalanylady Audan territoriyasynda zhazda kurgap kalatyn Sarykol Kүjgenkol Akkol Kokbulak Shoptikol Қoskol Қarakol Dәuitkol Tamdykol Үlken Zhualy Shalkarkol Tolagajsor Sorkol Togyskan Mynzhasar kolderi bar TopyragyAudannyn zheri topyrak zonalary bojynsha үsh ajmakka bolinedi Soltүstik ajmak yagni Қarauylkeldi ishinara Ashy Koltaban auyldyk okrugterinin zheri ashyk konyr topyrakty zonaga zhatady Ortalyk ajmak yagni kuba topyrakty shagyn zonaga Zhem ozeninin eki zhak betkejin alyp zhatkan territoriya kiredi Donyztaudyn ontүstik zhagyndagy alkap ontүstik ajmakka nemese sur kuba topyrakty shagyn zonaga kiredi Өsimdik pen zhanuarlar әlemiAudan zherindegi osimdikter dүniesi tүr tukymy bojynsha әr tүrli Tamyrly osimdiktin 90 ga zhuyk tukymynyn 1000 nan astam tүrleri osedi Audannyn soltүstigi men soltүstik shygys betkejinde az da bolsa ak seleuli boz sondaj ak zhusan otkinshi shopteri osedi Zhem ozeninin ontүstik zhagy Sam Matajga dejingi ajmak zhyl bojy mal zhajylymy үshin kolajly azyktyk sapasy kunarly shopterge baj Munda izen men zhusannyn birneshe tүrleri bujyrgyn kokpek terisken kүjreuik siyakty kara ottyk shopter osedi olar katan zherge oskendikten biraz uakyt kunarlylygyn zhojmajdy kүzgi zhauyn siltisin shajgannan kejin malga azyk bolady Zhazgyturym zherdin ylgaly men tүsken zhauyn shashynnyn molsherine bajlanysty malga zhugymdy shopter osedi Olar bede mortyk kaz oty soryshuda ebelek erkek kiyakboz shytyr Bular kumak shagyldy zherde osedi Sonymen birge alabuta zhantak bayalysh koyansүjek te әr zherde kezdesedi Zhanuarlar dүniesinen audan territoriyasyn tүlki karsak borsyk kaskyr kүzen koyan siyakty andar kemirgishterdin biraz tүrleri sarshunak atzhalman mekendejdi kesirtke zhylandar da kezdesedi Shagyraj Ashybulak Ajryk kyrlarynda zhabajy shoshka dalanyn әr zherinde kiikter toby zhajylady Қustardan buldyryk tyrna torgajlar mekendejdi koktemde үjrek kaz shagalanyn kejbir tүrleri zhylkyshy konyr kaz karatorgaj keledi Azajyp bara zhatkan kustardyn bir tүri duadak ta kezdesedi Kiikter kysty eger kys zhyly bolsa audannyn ontүstik shekarasyna tayau zhazykta otkizedi sonymen katar Қyzyl kitapka engen karakujryk ta kezdesip kalady Bulardy aulauga tyjym salyngan SharuashylygyMal sharuashylygy iri kara koj men eshki zhylky tүje zhәne ishinara suarmaly eginshilik dәndi dakyldar zhemshoptik dakyldar kartop damygan Bul olkede sholge ayazga tozimdi keletin zhүjrik adaj zhylkylarymen erekshelenedi Audannyn soltүstiginen zhәne avtomobil zholy otedi Audanda oku tәrbie mәdeni agartu densaulyk saktau mekemeleri bar DerekkozderҚazakstan Respublikasy halkynyn zhynysy zhәne zhergilikti zherdin tipine karaj sany 2023 zhylgy 1 kantarga Қazakstan Respublikasy halkynyn zhekelegen etnostary bojynsha sany 2022 zhyl basyna Қazakstan pochtalyk indeksteri Resej imperiyasy KSRO halyk sanaktary ҚR halyk sanaktary Қazakstan Ұlttyk enciklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 ISBN 5 89800 123 9 II tom