Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Темір ауданы – Ақтөбе облысының батыс бөлігіндегі әкімшілік-аумақтық бөлініс. Орталығы – Шұбарқұдық кенті.
| Қазақстан ауданы | |
| Темір ауданы | |
| Әкімшілігі | |
|---|---|
| Облысы | |
| Аудан орталығы | |
| Ауылдық округтер саны | 9 |
| Қалалық әкімдіктер саны | 1 |
| Ауыл саны | 23 |
| Қала саны | 1 |
| Әкімі | Саламат Ермұханұлы Аманбаев |
| Аудан әкімдігінің мекенжайы | Шұбарқұдық кенті, Желтоқсан көшесі, №8 |
| Тарихы мен географиясы | |
| Координаттары | 49°02′30″ с. е. 56°27′15″ ш. б. / 49.04167° с. е. 56.45417° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 49°02′30″ с. е. 56°27′15″ ш. б. / 49.04167° с. е. 56.45417° ш. б. (G) (O) (Я) |
| Құрылған уақыты | 1972 |
| Жер аумағы | 12,6 мың км² |
| Уақыт белдеуі | UTC+5:00 |
| Тұрғындары | |
| Тұрғыны | 35 789 адам (2023) |
| Тығыздығы | 2,8 адам/км² |
| Ұлттық құрамы | қазақтар (96,23%), орыстар (2,32%), татарлар (0,71%), украиндар (0,21%), шешендер (0,15%), өзбектер (0,14%), басқалары (0,24%) |
| Сандық идентификаторлары | |
| Пошта индексі | 030800-030811 |
| Автомобиль коды | 04 |
| Темір ауданының әкімдігі | |
|
| |
|
| |
Географиялық орны
Темір ауданы солтүстігінде Қобда, Алға, шығысында Мұғалжар, оңтүстігінде Байғанин, батысында Ойыл аудандарымен шектеседі. Аудан Ақтөбе облысының батысында, Мұғалжар тауының оңтүстік-батыс бөлігінде орналасқан. Ең биік жері 355 м (Бадамша ауылының тұсында). Оңтүстік-батысы сай-жыралармен тілімделген жазық болып келеді.
Тарихы
Ауданның іргесі 1869 жылы құрамында 17 болысы бар уезд орталығы болып қаланған. Ол қазіргі Мұғалжар, Темір, Ойыл, Байғанин, Қобда аудандарының оңтүстігін қамтыған. 1921 жылы 27 болыс болды және Ақтөбе губерниясындағы аудан орталығы, 1923 жылы Ақтөбе губерниясының іріленуіне байланысты Темір уезі (14 болыс) аталған. 1928 жылы уез таратылып, 1930 жылы ауданға айналды. 1935 жылы одан Жұрын ауданы бөлініп шықты. Қазіргі Темір ауданы 1972 жылы құрылған.
Пайдалы қазбалары
Жер қойнауынан мұнай, тас темір, құрылыс материалдары барланған. 1967 жылы алғаш рет Жаңажол мұнай-газ конденсат кен орны табылып, 3000 м тереңдіктен алғаш рет жоғары дебитті мұнай ағымы алынды. Бұл кен орны 1983 жылдан бері игерілуде.
Климаты, топырағы, өсімдігі мен жануарлар дүниесі
Климаты тым континенттік, қысы суық, жазы ыстық, қуаң. Ауаның орташа жылдық температурасы қаңтар айында –15 – 17°C, шілдеде 22 – 24°С. Аудан жерімен Ойыл, Темір, Шилі, Құмды, Бабатай, Шығырлықұмды, т.б. өзендер ағып өтеді. Жер қыртысында негізінен қызғылт қоңыр, бозғылт қоңыр және сортаңды сұр топырақ басым. Оларда боз, бетеге, жусан, изен, сұлыбас, қамыс, құрақ өседі. Аңдардан қасқыр, қарсақ, борсық, жабайы шошқа, ақбөкен, ондатр, сарышұнақ, аламан тышқаны кездеседі.
Халқы
| 1979 | 1989 | 1999 | 2009 | 2021 |
|---|---|---|---|---|
| 33493 | ▲37671 | ▼35946 | ▼34425 | ▲37867 |
Тұрғынадар саны 37740 адам (2019). Ұлттық құрамы: қазақтар (95,82%), орыстар (2,55%), украиндар (0,25%), немістер (0,05%), татарлар (0,08%), басқалары (0,53%). Тұрғын халықтың басым бөлігі автомобиль және темір жол және ірі өзен бойларында, мұнай өндіретін өңірлерде біршама тығыз қоныстанған.
Әкімшілік бөлінісі
Ауданда 24 елді мекен 1 қалалық әкімдік пен 9 ауылдық округке біріктірілген:
| Әкімшілік бірлік | Орталығы | Елді мекендері | Халқы (2021) |
|---|---|---|---|
| Ақсай ауылдық округі | Ақсай ауылы | 4 | ▼1168 |
| Алтықарасу ауылдық округі | Алтықарасу ауылы | 3 | ▼1148 |
| Жақсымай ауылдық округі | Шұбарқұдық кәсіпшілігі ауылы | 2 | ▼1927 |
| Кеңесту ауылдық округі | Қопа ауылы | 3 | ▲1671 |
| Кеңқияқ ауылдық округі | Кеңқияқ ауылы | 2 | ▲6068 |
| Қайыңды ауылдық округі | Құмқұдық ауылы | 3 | ▼789 |
| Сарыкөл ауылдық округі | Шұбарши кенті | 3 | ▼5516 |
| Тасқопа ауылдық округі | Тасқопа ауылы | 1 | ▼676 |
| Темір қалалық әкімдігі | Темір қаласы | 2 | ▼2459 |
| Шұбарқұдық ауылдық округі | Шұбарқұдық кенті | 1 | ▲14125 |
Ірі елді мекендері
| Елді мекен | Халқы (2009) |
|---|---|
| Шұбарқұдық | ▲ 11199 |
| Кеңқияқ | ▲ 4954 |
| Шұбарши | ▲ 3736 |
| Темір | ▲ 2678 |
| Шұбарқұдық кәсіпшілігі | ▲ 1813 |
| Сарыкөл | ▲ 1147 |
| Қопа | ▲ 1063 |
| Ақсай | ▼ 1002 |
| Тасқопа | ▼ 922 |
| Алтықарасу | ▼ 879 |
| Құмқұдық | ▼ 675 |
Ауыл шаруашылығы
Ауданда 1996 жылға дейін астық, оған қосымша биязы жүнді қой, етті-сүтті мал, жылқы, көкөніс, бақша өсіруге маманданған 6 кеңшар, 1 мал бордақылау бірлестігі болған. Нарықтық экономикаға өтуге байланысты олар түгелімен дерлік жекешелендірілді. Нәтижесінде ауданның ауыл шаруашылығы саласында 6 ЖШС және 384 шаруа қожалығы ұйымдастырылды (2005). Ауыл шаруашылығына жарамды жердің аумағы 1,261 миллион га, шабандығы 36,1 мың га, жайылымы 1,131 миллион га. Ауданда қой мен ешкінің саны 94,7 мың бас, жылқы 5,5 мың бас, түйе 0,45 мың бас болды (2005).
Өнеркәсібі, инфрақұрылымы
Өнеркәсіп саласында аудан аумағында бірнеше ірі кәсіпорындар бар. Олардың ішіндегі ірілері: “Қарақамыс”, “Стройуниверсал” ЖШС, “Көлік” АҚ, “Әлия жолдары”, “Шанс-1”, “Манас”, “Айқап”, “Сагор”, “Тасқұдық”, “Ақтөбемұнайгаз”, Кенжылуэнергия”, “Толғанай” ЖШС-лары, т.б. Білім беру, мәдениет мекемелерін жалпы білім беретін 32 мектеп, 2 мәдениет үйі, 14 кітапхана құрайды. 3 аурухана, ауданы аурухана, санэпидстанса, 17 фельдшаруашылығы-акушерлік пункт ел денсаулығын сақтауға қызмет етеді. Аудан аумағында археологиялық және табиғат ескерткіштерінің жалпы саны – 41. Аудан жерімен Атырау – Қандыағаш темір жолы, Ақтөбе автомобиль жолы өтеді.
Дереккөздер
- Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)
- Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)
- Қазақстан почталық индекстері
- Ресей империясы, КСРО халық санақтары
- ҚР халық санақтары
- «Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Temir audany Aktobe oblysynyn batys boligindegi әkimshilik aumaktyk bolinis Ortalygy Shubarkudyk kenti Қazakstan audanyTemir audanyӘkimshiligiOblysyAktobe oblysyAudan ortalygyShubarkudykAuyldyk okrugter sany9Қalalyk әkimdikter sany1Auyl sany23Қala sany1ӘkimiSalamat Ermuhanuly AmanbaevAudan әkimdiginin mekenzhajyShubarkudyk kenti Zheltoksan koshesi 8Tarihy men geografiyasyKoordinattary49 02 30 s e 56 27 15 sh b 49 04167 s e 56 45417 sh b 49 04167 56 45417 G O Ya Koordinattar 49 02 30 s e 56 27 15 sh b 49 04167 s e 56 45417 sh b 49 04167 56 45417 G O Ya Қurylgan uakyty1972Zher aumagy12 6 myn km Uakyt beldeuiUTC 5 00TurgyndaryTurgyny35 789 adam 2023 Tygyzdygy2 8 adam km Ұlttyk kuramykazaktar 96 23 orystar 2 32 tatarlar 0 71 ukraindar 0 21 sheshender 0 15 ozbekter 0 14 baskalary 0 24 Sandyk identifikatorlaryPoshta indeksi030800 030811Avtomobil kody04Temir audanynyn әkimdigiGeografiyalyk ornyTemir audany soltүstiginde Қobda Alga shygysynda Mugalzhar ontүstiginde Bajganin batysynda Ojyl audandarymen shektesedi Audan Aktobe oblysynyn batysynda Mugalzhar tauynyn ontүstik batys boliginde ornalaskan En biik zheri 355 m Badamsha auylynyn tusynda Ontүstik batysy saj zhyralarmen tilimdelgen zhazyk bolyp keledi TarihyAudannyn irgesi 1869 zhyly kuramynda 17 bolysy bar uezd ortalygy bolyp kalangan Ol kazirgi Mugalzhar Temir Ojyl Bajganin Қobda audandarynyn ontүstigin kamtygan 1921 zhyly 27 bolys boldy zhәne Aktobe guberniyasyndagy audan ortalygy 1923 zhyly Aktobe guberniyasynyn irilenuine bajlanysty Temir uezi 14 bolys atalgan 1928 zhyly uez taratylyp 1930 zhyly audanga ajnaldy 1935 zhyly odan Zhuryn audany bolinip shykty Қazirgi Temir audany 1972 zhyly kurylgan Pajdaly kazbalaryZher kojnauynan munaj tas temir kurylys materialdary barlangan 1967 zhyly algash ret Zhanazhol munaj gaz kondensat ken orny tabylyp 3000 m terendikten algash ret zhogary debitti munaj agymy alyndy Bul ken orny 1983 zhyldan beri igerilude Klimaty topyragy osimdigi men zhanuarlar dүniesiKlimaty tym kontinenttik kysy suyk zhazy ystyk kuan Auanyn ortasha zhyldyk temperaturasy kantar ajynda 15 17 C shildede 22 24 S Audan zherimen Ojyl Temir Shili Қumdy Babataj Shygyrlykumdy t b ozender agyp otedi Zher kyrtysynda negizinen kyzgylt konyr bozgylt konyr zhәne sortandy sur topyrak basym Olarda boz betege zhusan izen sulybas kamys kurak osedi Andardan kaskyr karsak borsyk zhabajy shoshka akboken ondatr saryshunak alaman tyshkany kezdesedi Halky1979 1989 1999 2009 2021 33493 37671 35946 34425 37867 Turgynadar sany 37740 adam 2019 Ұlttyk kuramy kazaktar 95 82 orystar 2 55 ukraindar 0 25 nemister 0 05 tatarlar 0 08 baskalary 0 53 Turgyn halyktyn basym boligi avtomobil zhәne temir zhol zhәne iri ozen bojlarynda munaj ondiretin onirlerde birshama tygyz konystangan Әkimshilik bolinisiAudanda 24 eldi meken 1 kalalyk әkimdik pen 9 auyldyk okrugke biriktirilgen Әkimshilik birlik Ortalygy Eldi mekenderi Halky 2021 Aksaj auyldyk okrugi Aksaj auyly 4 1168Altykarasu auyldyk okrugi Altykarasu auyly 3 1148Zhaksymaj auyldyk okrugi Shubarkudyk kәsipshiligi auyly 2 1927Kenestu auyldyk okrugi Қopa auyly 3 1671Kenkiyak auyldyk okrugi Kenkiyak auyly 2 6068Қajyndy auyldyk okrugi Қumkudyk auyly 3 789Sarykol auyldyk okrugi Shubarshi kenti 3 5516Taskopa auyldyk okrugi Taskopa auyly 1 676Temir kalalyk әkimdigi Temir kalasy 2 2459Shubarkudyk auyldyk okrugi Shubarkudyk kenti 1 14125Iri eldi mekenderiEldi meken Halky 2009 Shubarkudyk 11199Kenkiyak 4954Shubarshi 3736Temir 2678Shubarkudyk kәsipshiligi 1813Sarykol 1147Қopa 1063Aksaj 1002Taskopa 922Altykarasu 879Қumkudyk 675Auyl sharuashylygyAudanda 1996 zhylga dejin astyk ogan kosymsha biyazy zhүndi koj etti sүtti mal zhylky kokonis baksha osiruge mamandangan 6 kenshar 1 mal bordakylau birlestigi bolgan Naryktyk ekonomikaga otuge bajlanysty olar tүgelimen derlik zhekeshelendirildi Nәtizhesinde audannyn auyl sharuashylygy salasynda 6 ZhShS zhәne 384 sharua kozhalygy ujymdastyryldy 2005 Auyl sharuashylygyna zharamdy zherdin aumagy 1 261 million ga shabandygy 36 1 myn ga zhajylymy 1 131 million ga Audanda koj men eshkinin sany 94 7 myn bas zhylky 5 5 myn bas tүje 0 45 myn bas boldy 2005 Өnerkәsibi infrakurylymyӨnerkәsip salasynda audan aumagynda birneshe iri kәsiporyndar bar Olardyn ishindegi irileri Қarakamys Strojuniversal ZhShS Kolik AҚ Әliya zholdary Shans 1 Manas Ajkap Sagor Taskudyk Aktobemunajgaz Kenzhyluenergiya Tolganaj ZhShS lary t b Bilim beru mәdeniet mekemelerin zhalpy bilim beretin 32 mektep 2 mәdeniet үji 14 kitaphana kurajdy 3 auruhana audany auruhana sanepidstansa 17 feldsharuashylygy akusherlik punkt el densaulygyn saktauga kyzmet etedi Audan aumagynda arheologiyalyk zhәne tabigat eskertkishterinin zhalpy sany 41 Audan zherimen Atyrau Қandyagash temir zholy Aktobe avtomobil zholy otedi DerekkozderҚazakstan Respublikasy halkynyn zhynysy zhәne zhergilikti zherdin tipine karaj sany 2023 zhylgy 1 kantarga Қazakstan Respublikasy halkynyn zhekelegen etnostary bojynsha sany 2022 zhyl basyna Қazakstan pochtalyk indeksteri Resej imperiyasy KSRO halyk sanaktary ҚR halyk sanaktary Қazakstan Ұlttyk enciklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 ISBN 5 89800 123 9 VIII tom