Арабтар әл араб Солтүстік Африка мен Батыс Азиядағы араб елдері халықтарының үлкен тобы Арабтардың жалпы саны 275 млн ад

Арабтар (әл-араб) — Солтүстік Африка мен Батыс Азиядағы араб елдері халықтарының үлкен тобы. Арабтардың жалпы саны 275 млн адам (2004).

Бүкіл халықтың саны
Арабтар
العرب al-ʿarab
• • Әбу Жүсіп Әл-Кинди • • • Абдель Насер Гамаль • •
275 млн.
Ең көп таралған аймақтар
Мысыр	63,3 млн.
Алжир	23 млн.
Сауд Арабиясы	18,9 млн.
Йемен	16,7 млн.
Ирак	15 млн.
Сирия	14 млн.
Иран	2 000 000
Марокко	14,7 млн.
Тунис	9,4 млн.
Иордания	6,5 млн
Ливия	4,8 млн.
АҚШ	3,7 млн.
Ливан	2,8 млн.
Тілдері
Арабша
Діні
ислам, христиандық

Эндоэтнонимі

Испан тілінде – «Arabe»; ағылшын тілінде – «Arabs»; ассириялық тілінде – «ܥܡܐ ܥܪܒܝܐ»; күрд тілінде – «عەرەب»; парсы тілінде – «مردم عرب»; иврит тілінде — «ערבים»; армян тілінде — «Արաբներ»; грузин тілінде — «არაბები»; түрікмен тілінде – «Araplar»; қырым татар тілінде – «Araplar»; латыш тілінде – «Arābi»; поляк тілінде — «Arabi»; украин тілінде — «Араби»; орыс тілінде – «Арабы»; авар тілінде - «Гlарабиял»; лакша — «Аьрав»; ингуш тілінде — «lарбей».

Этнонимі

Арабтар – Араб түбегінің бастапқы тұрғындары. Тарихи кезеңдерде кез келген ірі шетелдік шапқыншылықтар туралы тарихи деректердің болмауы аймақтың байырғы тұрғындарының салыстырмалы түрде біртектес шыққанын көрсетеді. «Араб» этнонимінің өзі өзіндік атау болмаса керек, бұл терминді Месопотамия мен Батыс Азия тұрғындары қолданған болуы мүмкін, сондықтан Арабиядан келгендерді арабтар деп атайды. Кейіннен араб тайпалары Мұхаммед пен оның мұрагерлерінің қол астында біріге бастағанда, дәл осы термин оның уағызымен біріккен тайпалардың құрамына кіргендерге берілді.

Жалпы, арабтар семит халықтарының тобына кіреді, олардың атауы Нұхтың ұлдарының бірі Киелі кітаптағы Сим кейіпкерінің есімімен байланысты.

Этногенезі

Қазіргі араб халықтары Батыс Азия мен Солтүстік Африканың ежелгі халықтары – арамейлер, финикиялықтар, мысырлықтар, ливиялықтар (берберлер) және т.б. арабтандыру нәтижесінде араб жаулап алуларынан кейін пайда болды. Ежелгі арабтардың этногенезі мәселесін шешу Араб түбегін археологиялық және антропологиялық зерттеудің енді ғана басталып жатқандығынан, сөздік ескерткіштерде сақталған мәліметтердің өте аз болуымен қиындықтар тудыруда. Ежелгі араб халқы кейіннен пайда болған семит тайпалары Араб түбегінің байырғы автохтонды халқы болды деп жорамалданады, бірақ біздің эрамызға дейінгі 3 мыңжылдықтан бастап Арабияның семиттері де Месопотамия мен Сирияға қоныстана бастады.
Көптеген ғасырлар бойы араб халықтарын біртұтас тілі, мәдениеті, психологиясы, олар мекендеген аумақтың ортақтығы, яғни үздіксіз аумақтық массив біріктірді.

Нәсілі

Жалпы, араб халықтары Үнді-Жерорта теңізі нәсілінің белгілі бір кіші тобына жатады – үлкен европеоид құрамындағы шағын нәсіл. Әдетте, арабтар Жерорта теңізінің ішкі нәсіліне жатады – бұл Левант, ішінара Мысыр және Солтүстік Африка, сондай – ақ Шығыс нәсіліне - Арабия және оған іргелес аймақтар. Бірақ олардың арасында негроидтық нәсілдің және белгілі бір өтпелі топтардың өкілдері бар. Сонымен қатар, ливандықтар мен палестиналықтар сияқты Жерорта теңізі тұрғындары бір-бірінен өзгеше болады. Ал солтүстік мысырлықтар оңтүстіктен ерекшеленеді, өйткені бұл үлкен халық.

Сырт келбеті

Арабтардың бойы орташадан сәл жоғары және жақсы келбеті бар. Арабтардың терісі күйген және күңгірт, бұл құрғақ және ыстық климаттағы адамдарға тән. Олардың бет-әлпеті сопақша, қола реңктері бар, ал маңдайы биік және үлкен. Қастар мен көздер қара түсті.

құлақтары әдемі пішінді;
тістер біркелкі және ақ түсті;
әйелдерде қолы мен аяқтардың дұрыс пропорциялары бар;
көздің керемет жылтырлығы.

Алайда, бұл әйелдердің сыртқы келбеті жоғарыда сипатталған үлгіден алшақ болуы мүмкін, өйткені олардың тамырларында африкалық, еуропалық және азиялық қан ағып жатыр. Араб әйелінің үлкен бадам тәрізді көздері ашық көк немесе қара болуы мүмкін. Олар негізінен қоңыр немесе жасылдау. Олардың шаштары қою қоңыр, шоколад түстес, қара, бұйра ғана емес, сонымен қатар түзу және толқынды. Араб әйелдерінде қысқа шаш қию сирек кездеседі. Шығыс сұлуларының тері түсі сүтті ақтан шоколадқа дейін өзгереді, беті әдетте сопақ болады, бірақ Мысыр пен Суданда өзгеше болуы мүмкін.

Тілі

Араб тілі - тілдердің семит-хамит шоғырындағы семит бұтағынан таралатын тіл. Араб тілі семит бұтағының оңтүстік тармағына тиеді. Араб тілінде сөйлейтіндердің саны 310 миллион (ана тілі), ал тағы 270 миллион адам араб тілін екінші тіл ретінде қолданады.

Жазуы

Араб әліпбиі грек графикасына копт немесе кириллицаға ұқсамайтын арамей жазуынан (набатей) шыққан. Дәстүр бойынша алфавиттің Батыс (Солтүстік Африка) мен Таяу Шығыс нұсқасы арасында бірнеше айырмашылықтар болды. Араб жазуы 786 жылы Халил ибн Ахмад әл Фарахиди түпкілікті бекітілгеннен кейін Құранды да, басқа да кітаптарды жазу үшін де, ескерткіштерге әшекей ретінде жазу үшін де көптеген стильдер әзірленді. Олар араб тілінде оңнан солға қарай жазады және оқиды. 28 дауыссыз әріптен және тек үш дауысты дыбыстан тұрады, олар хатта арнайы белгілермен көрсетіледі және әріптің үстінде немесе астында орналасқан.

Араб жазуы (дөңгелек әріп): َُِّْءيوةهنملكقفغعظطضصشسزرذدخحجثتبآا

Омар мешітіндегі дұға, Иерусалим, 1840 ж.

Діні

Арабтардың басым бөлігі ислам дінін ұстанады: негізінен сүнниттік мұсылмандар, сондай-ақ шииттік мұсылман (хузистандық арабтар, ирактықтардың көпшілігі, сириялықтар мен ливандықтар, соның ішінде друздар мен нусайрилер, Араб түбегі мен Парсы шығанағы елдерінің арабтары). Исламның ерекше бағыты-ибадиттер (Омандық арабтар).

Христиан арабтардың ішінде Египет копттері, Ливанның марониттері, православие арабтары және басқа шығыс христиан шіркеулерінің өкілдері, соның ішінде Израильдегі униаттар, сондай-ақ Палестинада, Иорданияда, Сирияда, Ливанда, Иракта және басқа араб елдерінде тұрады.

Таралу аймағы және халық саны

Арабтар Таяу Шығыс пен Солтүстік Африка мемлекеттерін мекендейді, бірақ соңғы кездері олар да соғыстар мен саяси қақтығыстарға байланысты Еуропаға белсенді түрде қоныс аударуда. Олар Иракта (15 млн. адам, 2000 ж.), Сауд Арабиясында (18,9 млн. адам), Біріккен Араб Әмірліктерінде (1,1 млн. адам), Кувейтте (1,5 млн. адам), Катар (302 мың адам), Йемен (16,7 млн. адам), Оман (1,2 млн. адам), Бахрейн (401 мың адам), Сирия (14 млн. адам), Ливан (2,8 млн.адам), Палестина (1,9 млн. адам), Израиль (израильдік арабтар, 855 мың адам), Иордания (6,5 млн. адам), Мысыр (63,3 млн.адам), Ливия (4,8 млн.адам), Тунис (9,4 млн. адам), Алжир (23 млн. адам), Марокко (14,7 млн. адам), Батыс Сахара (маврлар 226 мың адам), Мавритания (1,7 млн адам), Иранда (хузистандық арабтар 1,7 млн адам), Пәкістанда (156 мың адам), Үндістанда (101 мың адам), Индонезияда (212 мың адам), АҚШ-та (3,7 млн. адам), Мексикада (989 мың адам), Бразилия (221 мың адам), Венесуэла (111 мың адам), Аргентина (1,2 млн. адам), Франция (1,9 млн. адам), Германия (221 мың адам), Бельгия (178 мың адам), Ресей (11 мың адам 2002, халық санағы) т.б.

Тарихы

Месопотамиядан алынған тарихи дәлелдер арабтарды біздің заманымызға дейінгі I мыңжылдықта басқа семиттік көршілерінен ажырата бастайды Ол кезде оңтүстік Арабияның арабтары Араб түбегінің оңтүстік шетіндегі Саба сияқты гүлденген қалалар мен патшалықтар құрған болатын. Христиандық дәуірінде Батыс Арабияны араб тілінде сөйлейтін және оның шығу тегін библиялық патриархтардан (әдетте Исмаилдан) бастау алатын қала тұрғындары мен көшпенділер мекендеген, ал Мекке қаласында олар алдымен ғибадатханада ғибадат етті.

V-VI ғасырларға қарай солтүстік және Оңтүстік Араб өркениеттері құлдырады. Дегенмен, жетінші ғасырдың басында Меккеден келген Мұхаммед деген саудагер исламның құрылуына уағыздар жүргізді. Мұхаммед пен оның ізбасарлары халифалардың тұсында ислам бүкіл Таяу Шығысты қамтыды

Ал Мұхаммед қайтыс болғаннан кейін жүз жылдан кейін исламның таралу аумағы Испаниядан Солтүстік Африка мен оңтүстік-батыс Азия арқылы Үндістан шекарасына дейін созылды. Исламның таралуы арабтарды пайдалы байланыстар желісімен қамтамасыз етті және тәуелді халықтармен - христиандар, еврейлер, парсылар және т.б. - олар ең үлкен өркениеттердің бірін құрады.

VIII ғасырдан XII ғасырға дейінгі кезең араб әдебиетінің поэзия мен проза түріндегі көптеген шығармаларын, өнердің тамаша дәстүрін, мұқият әзірленген құқықтық кодекстер мен философиялық трактаттарды, географиялық және тарихи зерттеулердің бай палитрасын, астрономия, медицина және математика саласындағы ғылымның дамуын бастады.

Өзінің алғашқы ғасырларында Араб империясы халифалардың қол астында саяси тұрғыдан біріктірілді, бірақ X ғасырдың ортасына қарай оның бөлшектенуі басталды және көп ұзамай крестшілер, моңғолдар мен түріктердің құрбаны болды.

XVI ғасырда османлы түріктері бүкіл араб әлемін жаулап алып, оны Осман империясының провинцияларына бөлді. XIX ғасырда Англия мен Франция іс жүзінде Солтүстік Африканың көп бөлігін бақылауға алды, ал Мысыр мен Сирияда арабтардың тәуелсіздігіне деген талаптар өсті.

Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде ағылшындар Арабияда Осман империясына қарсы көтеріліс ұйымдастырды. Арабтар ағылшындарға соғыстан кейін тәуелсіздік алу үмітімен Сирия мен Палестинаны жаулап алуға көмектесті, бірақ оның орнына ағылшындар мен француздардың толық бақылауына өтті.

Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде және одан кейін палестиналықтардан басқа барлық араб халықтары ақырында толық тәуелсіздікке қол жеткізді, дегенмен алжирліктер 1954-1962 жылдардағы сегіз жылдық соғыстан кейін ғана қол жеткізді. 1991 жылдан бастап Израиль мен Палестинаны азат ету ұйымы (ПТО) арасындағы әртүрлі келісімдер күшіне ене бастады, бұл келісімдер Палестинаның болашақ өзін-өзі басқаруына арналған шараларды белгілейді.

Кәсібі

Егіншілік. Отырықшы тайпалар Оңтүстік Арабияда ежелгі дәуірде (б.з.д. IX—VIII ғасырлар) ерте таптық қатынастар қалыптасып, алғашқы мемлекеттік құрылымдар пайда болған ауылшаруашылық мәдениетінің алғашқы ошақтарының бірін құрды. Арабияның отырықшы тұрғындарының басты кәсібі суармалы егіншілік болды. Жауын-шашын үнемі жауатын жерлерде халық егіншілікпен айналысты. Ежелгі уақытта Оңтүстік Арабияда үлкен суару құрылыстары салынды, олардың қалдықтары бүгінгі күнге дейін сақталған. Каналдардың, бөгеттердің, бөгеттердің және басқа аудандардың құрылысы айтарлықтай дамуға қол жеткізді.

Арабтардың исламның алтын ғасырында ауыл шаруашылығы

Суару жүйелері суды жинап, үлкен аумақтарға тарататын. Кейбір жерлерде жауын-шашын кезінде судың қысымын төмендетіп, оның ағынын өзгерту үшін қабырғалар қаланған. Бұл жүйелерді жөндеу және қызмет көрсету көптеген адамдардың еңбегін және көп уақытты қажет етті.

Егіншіліктің негізгі түрлері егістік, бақша, бау-бақша болды. Таулы аймақтарда террассалық егіншілік дамыған. Олар дәнді дақылдар, күріш, тары, қант қамысы, зығыр, мақта өсірді. Жаңа дәуірдің алғашқы ғасырларында оңтүстік араб бидайы түбектің басқа жерлеріне экспортталды. Біздің заманымыздың III ғасырында Арабияда мақта пайда болды, Йеменде мақта шаруашылығы ерекше дамуға қол жеткізді. Бақша дақылдарының ішінде бұршақ дақылдары, бұршақ, қияр, қарбыз, қауын, асқабақ, репа, пияз, салат, бұрыш, сәбіз, түрлі тамыр дақылдары үлкен орын алды.

Орта ғасырларда Арабияда жүзім, бадам, анар, зәйтүн, алма, жаңғақ, банан, цитрус жемістері, өрік, шабдалы өсірілді. Құрма екпелері егін шаруашылығында ерекше орынға ие болды, ол мұқият күтімді қажет етеді және егін еккеннен кейін бірнеше жылдан кейін өнім алынды. Түбектің кейбір аудандарында құрма халықтың негізгі тағамы болған. Техникалық дақылдардың, әртүрлі дәмдеуіштердің, табиғи бояғыштардың таралуы тек ауыл шаруашылығының ғана емес, сонымен қатар қолөнердің де айтарлықтай дамығанын көрсетті.

Мал шаруашылығы. Мал шаруашылығымен ең алдымен көшпелі және жартылай көшпелі тайпалар айналысты, олар түйе, жылқы, есек, қашыр, ұсақ және ірі мал өсірді. Азық-түлікте қарапайым, құрғақ шөл жағдайында төзімді, түйелер бүкіл Арабияда көлік пен тасымалдаудың құралы болды. Түйе өсіретін тайпалар оларды өз қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін ғана емес, кең көлемде сату үшін де өсірген. Жүздеген, мыңдаған түйелерден құралған сауда керуендері түбектің ең шалғай түкпірлеріне жетіп, Шығыс пен Батысты байланыстырып, көрші елдерге өздерінің және шетелдердің тауарларын тасымалдады. Түйе де ет, сүт, жүннің көзі болған.

Жылқы мал шаруашылығында, негізінен, мінетін мал ретінде маңызды орын алды. Арабияда өсірілетін жылқылардың ерекше тұқымы түбектен тыс жерлерде жоғары бағаланды. Аңыздар мен дәстүрлерде бедуиннің жылқыға деген сүйіспеншілігі және жылқының бірнеше рет иесін өлімнен құтқарғаны туралы әңгімелер сақталған. Жылқылар үшін аптап ыстықтан пана болатын арнайы сарайлар салынды. Йеменде мал шаруашылығы негізінен отырықшы, бірақ бірте-бірте көшпелі тайпалардың қоныс аударуына байланысты ұсақ малдың маңызы арта бастады. Мал шаруашылығы көшпелілер мен жартылай көшпелілерден оларды қоршаған шөлдер мен далаларды, климатты, судың қолжетімді және мүмкін көздерін білуді талап етті.

Теңіз жағалауында тұратын кейбір араб тайпалары балық аулаумен айналысқан. Жабайы аңдар мен аңдар мекендеген оазистерде, батпақты жерлерде және шөлдерде аңшылық дамыған. Арабияда тау-кен өнеркәсібі салыстырмалы түрде жоғары деңгейге жетті. Олар тұзды, алтын мен күмісті, жартылай асыл тастарды (карнелиан, оникс, хризолит) өндірді, інжу-маржандарды ұстады, жабайы балды, хош иісті шайырларды, маржандарды және әртүрлі теңіз қабықтарын және т.б. жинады.

Қолөнері. Арабияда иіру және тоқымашылық бұл қолөнердің шикізатын отырықшы егіншілер де, көшпелі малшылар да молынан қамтамасыз етті. Түрлі түсті зығыр, жүн, мақта маталарын, киім-кешек, кілем, киіз, шатырға жабын, жүк тасымалдауға, тасымалдауға арналған ер-тоқымдарды, лассо тоқыды. Йемендік жолақты өрнекті маталар бүкіл Арабстанда танымал болды. Араб түбегі елдерінде былғары, атап айтқанда жоғары сапалы сафьян өндірісі салыстырмалы түрде жоғары деңгейге жетті.
Дегенмен, басты орын күнделікті аяқ киім, атқа мінетін жануарларға арналған әбзелдер, былғарыдан жасалған суды, шарапты, сүтті және әртүрлі шырындарды тасымалдауға және сақтауға арналған былғары бурдюктер жасау болды. Хира қаласында жасалған ер-тоқымдар бүкіл түбекке әйгілі болды.

Ұсталар көп мөлшерде металл ыдыстар мен қару-жарақ - қылыш, жебе, найза, темір және болат шынжырлы сауыттар, дулыға, қалқан жасады. Йемен қылыштары жоғары бағаланды. Шебер жасалған шынжырлы сауыттар ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отырды.
Тиісті шикізат бар жерде керамика дами бастады. Құмыралар, шамдар, әр түрлі тостағандар жасалды. Құрылыс технологиясы, тас, мәрмәр және басқа материалдарды өңдеу өнері жетілдірілді. Құрылыс өнерінің жоғары деңгейде дамығанын ежелгі суару жүйелерінің қалдықтары дәлелдейді: ұзындығы 100 метрден асатын, кесілген тастан жасалған бөгет, сулы горизонттарының тереңдігі 30-дан 60 метрге дейін жететін құдықтар және қабырғалары жақсы өңделген базальт, туф және тас блоктармен қапталған. Кең байтақ жерді сумен қамтамасыз ететін ежелгі Мариб бөгеті шамамен 13 ғасырға созылды. Бөгетті жөндеу үшін әртүрлі жыныстардағы тастар пайдаланылды, олар бұрғыланып, содан кейін құйылған металмен бекітілді.

Тұрмыс салты

Араб тайпалары көшпелі, жартылай отырықшы немесе отырықшы болды. Әрбір араб тайпасы бірнеше рулардың одағы болды. Тайпаның басында көсем – сеид тұрды. Көші-қонды, шапқыншылықты басқарды, ішкі мәселелерді шешті. Көшбасшының өзіне тиесілі әскери олжаның төрттен бір бөлігін қоспағанда, ерекше артықшылығы болған жоқ. Көбінесе сеидтер бір отбасынан шықты. Тайпада тағы бір маңызды тұлға - шайыр (араб, «ақын») болды. Ол рудың қаһармандық өмірі туралы өлеңдер шығарды, сол арқылы өз руластарының тарихи жадын, оның ішінде қанды жауласу әдет-ғұрпын қолдайды.

Араб ауылындағы үй шаруашылықтарының көпшілігі ерлі-зайыптылар мен олардың балаларынан тұрады. Кейбір үй шаруашылықтары ұлдардың әйелдері мен олардың балаларын да қамтуы мүмкін. Ересектері мен жақын туысқан немере ағалары және олардың отбасылары көбінесе жақын жерде тұрады. Бірнеше отбасы «хамула» құрайды. Ауыл ішіндегі некеге басымдық беріледі. Көптеген араб шаруалары әртүрлі ауылдарды қамтитын ірі тайпалық топтардың мүшелері болып табылады. Араб шаруаларының көпшілігінде сырттан қауіп төнген жағдайда тұрғындары әдетте бір-біріне көмектеседі. Оларды діни мерекелер немесе жерлеу рәсімдері де біріктіреді. Көбінесе ауыл тұрғындары жеке топтарға бөлінеді және жалпы қоғамдастыққа әсер ететін іс-әрекеттердің көпшілігінде ынтымақтастық аз.

Дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары

Атастыру. Кез келген отбасын құру танысу және некеге тұруға ұсыныс жасау сатысынан өтеді. Қалыңдық күйеу жігітті ұнатпайтын болса, ұсыныстан бас тарта алады. Бірақ некеге тұру туралы шешімді ең алдымен күйеу жігіттің отбасы қабылдайды. Араб әйелдері еуропалықтарға сирек үйленеді, өйткені олар кәпірге тұрмысқа шыққаны үшін елден қуылады. Бірақ Біріккен Араб Әмірліктерінің еркектері еуропалық қыздарға үйленеді. Мұндай некедегі әйел азаматтық алмайды, ал ажырасқан жағдайда балалары әрқашан әкесінде қалады.

Үйлену тойы. Атастырғаннан кейін туыстары мен достарына алдағы неке туралы хабарлау керек. Тойға қомақты қаржы жұмсай алатын шейхтің отбасында тойлау жоспарланған болса, оның қызметшілері араб әдет-ғұрыптары бойынша әлеуетті қонақтарға шақыру қағазымен тәттілерді жеке таратады. Шақырулар күйеу жігіттің қаржылық байлығын көрсетуі керек, сондықтан олар қарапайым қағазға баспай, материал ретінде табиғи жібек жиі пайдаланылады, олар алтын жалатылған және тіпті тастармен безендірілген. Шақыру алған қонақтың шақырудан бас тартуға құқығы жоқ. Неке қию рәсіміне дайындық бір айдан аспайды. Үйлену тойына дейін күйеу жігіт қалыңдыққа үйлену көйлегін тігу үшін зергерлік бұйымдар мен маталар жібереді, бұл оның жеке меншігіне айналады.

Арабтардың неке қию рәсімі үйде немесе мешітте өтеді. Бұл рәсім қалыңдық пен оның ата-анасының келісімімен ғана мүмкін болады. Болашақ әйелге арналған сыйлықтың мөлшері міндетті түрде келісіледі. Ер адамның бастамасымен ажырасса немесе қайтыс болған жағдайда, ол әйелінде қалады. Неке шартын жасасу кезінде ер куәгерлер қатысады, олар өздерінің қатысуын қолтаңбалармен растайды. Арабтар үйлену тойын күн батқаннан кейін тойлайды. Жас жұбайлар үйлену тойын бірге немесе бөлек тойлай алады (күйеу жігіт ерлермен, қалыңдық әйелдермен). Ерлерден бөлек тойлайтын әйелдерге бастарын жаппауға рұқсат етілген. Келесі күні таңертең жас жұбайлар дәрет алу рәсімін өткізіп, дастархан жайып, туыстары мен достарын шақырады.

Жерлеу рәсімдері. Араб елдеріндегі жерлеу рәсімдері мұсылмандық дәстүрге сәйкес орын алады. Адам қайтыс болған соң оның бетін Меккеге қаратып жатқызады. Дәл сол күні жуындыру рәсімі өтеді. Марқұмды жерлеу алдында арнайы зембілге (тобут) жатқызып, алдымен мешітке апарып, күнәлары кешірілу үшін дұға оқылады, содан кейін сол тобутпен зиратқа апарады. Жерлеу рәсімі сол күні өтеді. Бейіттер кең етіп жасалған, төменгі жағында немесе бүйірінде ойықтары бар.

Исламда жерлеу рәсімінен кейін көңіл білдіру керек. Дәл осы сәтте отбасы жалғыздық пен марқұмды аңсайды деп саналады. Аза тұтуды үш күн болады. Әйелі күйеуіне аза тұтуы төрт ай он күнге созылады. Егер адам жолда болған немесе аза тұтқаннан кейін қайтыс болғаны туралы білсе, оларды кейінірек айтуға рұқсат етіледі. Еске алу марқұм қайтыс болғаннан кейін 3, 7 және 40-шы күндері өтеді.

Діни дәстүрлер. Араб халқының діндарлығы барлық араб дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары мұсылмандар үшін қасиетті құран кітабына негізделгенін атап өткен жөн. Құран-араб жазуының діни ғана емес, мәдени үлгісі. Күніне бес рет намаз оқылады, ал қасиетті Рамазан айын тойлау кезінде барлық сенушілер ораза ұстауы керек. Күндізгі уақытта тамақ ішуге, ішуге және темекі шегуге тыйым салынады. Күні бойы ойын-сауық, мерекелер мен ойын-сауық шараларына жол берілмейді.

Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары

Арабтардың 70%-ға жуығы ауылдарда тұрады. Саман кірпіштен немесе тастан салынған ауыл үйлері жоспарсыз салынған. Үйлердің айналасында егістік, бау-бақша, жүзімдіктер бар. Отырықшы арабтардың, әсіресе ауылдардағы тұрғын үйлер кірпіштен тұрғызылып, кейіннен олар балшықпен қапталған. Биік балшық қоршаулармен қоршалған тұрғын үйлер сариф деп аталады және Иракта кең таралған. Оңтүстік батпақтарындағы аралдарда мұнда қамыстан үйлер мен үлкен шаруашылық құрылыстар тұрғызылып, бүкіл ауыл бірігіп салады.

Шөлде тұратын арабтар әдетте «бедуин шатырлары» деп аталатын дәстүрлі тұрғын үйлерді пайдаланады. Түйе терісінен немесе басқа материалдардан жасалған бұл шатырлар ыстықтан және құмды дауылдан қорғайды. Шатырлардың ішінде әдетте ұйықтайтын орын ретінде қызмет ететін кілемдер мен көрпелер бар.

Орта және төменгі таптағы арабтардың үйлері барлық жерде өте қарапайымдылығымен ерекшеленеді және бай арабтардың сәнді үйлерінен айтарлықтай ерекшеленеді. Олардың жалпы дизайны бүкіл Шығыста бірдей. Сирияның, Алжирдің немесе Марокконың кейбір ауылдарында ақ түсті, террассалары бар, пальмалармен қоршалған шығыс үлгідегі үйлерді кездестіруге болады. Мұндай үйлердің құрылыс материалдары аймақтағы табиғи ресурстарға және олардың қайсысы құрылысқа жарамды екеніне байланысты (тас, әк ерітіндісі және басқалары) пайдаланылады. Ніл өзенінің жағасында тұратын арабтардың барлық үйлері тек осы өзеннің лай балшығынан салынған. Олар сабан мен балшық қоспасынан араластырып, күнге кептірілген кірпішті пайдаланады.

Мұндай үйлердің биіктігі 3 метрден аспайды. Кіреберіс қабырғадағы өте тар саңылау бар. Ең кедей үйлердің есіктен басқа саңылаулары жоқ. Араб байларының үйлері бірнеше бөлмелерден, кейде бірнеше ғимараттардан тұрады: тұрғын үй, ат қора, көгершін үйі және т.б. Бүкіл кешен әкпен әктелген саздан жасалған қабырғамен қоршалған.

Дәстүрлі киімдері

Сирияда ауыл тұрғындары көбінесе аяқтың ұшына дейін түсетін жолақ жейделерді (кунбаз, кунба) немесе қысқа көйлектер мен тізеден төмен тарылатын кең шалбар киеді. Көшпелілердің дәстүрлі киіміндегі сириялықтарды жиі кездестіруге болады: ұзын кең көйлек, жиі өрілген көйлек, ашық кафтан, диагональ бойынша бүктелген, қара жүннен жасалған баумен (укал) кесілген үлкен ақ орамал. Әдетте бұл бау бастың айналасына екі рет оралады, бірақ бай адамдарда алтын жіппен тоқылған үш бау бар. Мұндай бас киімдерді көшпелілер ғана емес, отырықшы шаруалар да киеді, қала тұрғындары сирек киеді. Киімнің түсіне және өрілген ою-өрнекке қарап оның иесі қай аймақтан екенін анықтауға болады.

Әйелдер киімі негізінен көгілдір мақта матадан тігілген шалбар, жейде, жемпір немесе күртеден және ерлерге қарағанда басқаша байланған орамалдан тұрады. Әйелдерге арналған түрлі-түсті дәстүрлі мерекелік киімдер – түрлі-түсті және кестелі көйлектер, жемпірлер, жеңсіз жилеттер, цилиндрлік қалпақшалар.

Қалаларда халықтың басым бөлігі еуропалық стильде, ерекше талғампаз киінеді.

Иорданиядағы отырықшы иорданиялықтар мен көшпелілердің киімі негізінен сириялықтардың киіміне ұқсайды. Алайда, олардан айырмашылығы, бұл жерде хаса деп аталатын орамал таққан еркектердің бар. Ол қызыл немесе қара кестелері бар ақ түсті, жиектері бар, ұштары белге дейін салбырап тұрады. Иорданиялық әйелдердің киімдері, өте түрлі-түсті, оларда күрделі кесте өрнектері көрінеді. Иорданиялық әйелдер костюмдерінің қанық және алуан түстері оларды сириялықтар мен мысырлықтардың ұлттық киімдерінен ерекшелендіреді.

Қала әйелдері қазір беттерін қара жамылғымен сирек жапқан.

Ливанда таулықтардың дәстүрлі киімі сақталған. Ол қара шалбардан, кең қызыл немесе қара белдікпен таңылған жейдеден және жүннен тоқылған қысқа күртеден тұрады. Бас киім – ақ матамен оралған киіз қалпақ, аяқ киім – етік, артқы жағы жоқ аяқ киімдер.
Әйелдер костюмі әр түрлі, бірақ түрлі түсті ұзын көйлектер мен кең шалбарлар басым. Ливанда XIX ғасырдың ортасына дейін қолданылған ливандардың бас киімі — тантур, биіктігі шамамен 30 см бастың жоғарғы жағына мата тіреуішімен бекітілген. Қазіргі уақытта дәстүрлі киім (тіпті ауылдық жерлерде) әдетте еуропалық костюм элементтері кездеседі. Ливандық христиан әйелдерінің арасында еуропалық үлгідегі киімдер мұсылман әйелдерге қарағанда жиі кездеседі. Ливан арабтары жалаң бас немесе куфий киеді, ал егде адамдар феск (тарбуш) киеді. Кей жерлерде ерлер костюмінің қалдықтары — қара көк немесе қара шалбар (ширваль), жағасы ашық немесе мүлде жағасы жоқ, кең қара белдікпен байланған жейделер, оның үстіне жеңсіз жилет немесе күртеше киіледі.

Ирак арабтарының дәстүрлі киімдері елдің әртүрлі аймақтарында ерекшеленеді, бірақ негізінен солтүстік араб бедуиндерінің киіміне жақын. Ерлер әдетте ақ шалбар және белдікпен (натак) байланған ұзын, кең жейде (дишдаша) киеді. Салқын ауа райында плащ (аба) киеді. Бас киім – басына бұралған жүн арқан (ағал) арқылы ұсталатын орамал (яшма). Ең көп таралған аяқ киім - ағаш немесе былғары сандалдар және жұмсақ аяқ киім. Ирактың оңтүстігіндегі күріш өсірушілер мен балықшылардың киімдері көбінесе белдікпен шектеледі. Бас киім – орамал (яшмаг), ең көп таралған аяқ киім - ағаш немесе былғары сандалдар және жұмсақ аяқ киім.
Ирактағы әйелдер киімі шалбардан, ұзын көйлектен (атаг) – жас әйелдер үшін ашық түсті, ал егде жастағы әйелдер үшін қара түсті – жібектен немесе жүннен жасалған плащтан (аба) тұрады. Басы күңгірт орамалмен жабылған, маңдайына мата жолағы (чардаг) байланған. Тағы бір орамал (фута) иектен кеудеге түседі. Зергерлік бұйымдар өте алуан түрлі - білезіктер, брошьтар, алқалар, кулондар, сырғалар, мұрын сақиналары алуан түрлі материалдардан жасалған.

Оман арабтарының киімінде әртүрлілік байқалады. Мұнда ең көп таралған киім Йемендіктерге жақын. Бұл шығыс Арабияда изар деп аталатын тізеге дейінгі шашақ белдемше және сәлде (көбінесе қызыл), ерлерде - жеңі манжетсіз ұзын көйлек, тарылмалы шалбар, әйелдерде бетін жауып тұратын көзге арналған саңылаулары бар селдір жамылғы немесе маска – батула. Халықтың ауқатты топтарында ерлер көбінесе былғары белбеумен байланған ақ жейде және жолақты шекпендер киеді. Қоғамның феодалдық элитасына қара немесе қызыл плащ (аба) киген солтүстік арабтық бедуин костюмі тән.

Бахрейн киімі омандықтардың киіміне жақын (изар, тоб, гутра орамал, аба плащ, акал, әйелдерге міндетті түрде қара батул маскасы). Ауыл тұрғындарының ер киімдері қалалық киімдерден ерекшеленбейді, бірақ ақсақалдар мен молдалар парсы пішімімен тігілген шекпен (қаба) киеді. Әйелдер киімінде парсы элементтері көбірек: түзу ақ шалбар, немесе екі түрлі түсті матадан тігілген, төменгі жағы тарлау, ақ мақта матадан тігілген сырт киім, үлкен төртбұрышты немесе жарты шеңбер, жолақ немесе қара жамылғы (чадур). Зергерлік бұйымдар жас пен табысқа байланысты.

Йеменнің таулы тұрғындарының костюмі ыстық жағалау аймағы тұрғындарының киімінен ерекшеленеді. Қыста тауда суық, мұнда жүні сыртқа қараған қой терісінен жасалған жеңсіз күртеше киіп, былғары белбеуге қанжар тағады. Мұндағы жейделер мен бас киімдер көк түске боялған. Таулық Йемендер кең, ақ немесе түсті жадағаймлар киеді . Йемен қалаларында ер адамдар шаштарын қырып, сақалын қысқартады. Шаруалар иығына дейін ұзын шаш өсіріп, көздерін сүрмемен сызады (көзді аурудан қорғау үшін).

Сауд Арабиясындағы араб киімінің негізгі элементтері (көйлек, жадағай, бас орамал) әлі күнге дейін түйе, ешкі немесе қой жүнінен тігіледі. Жадағайдың алдыңғы жағы ашық, қолдар үшін саңылаулары бар. Сауд Арабиясының әр аймағында аба жамылғысының белгілі бір түсі бар. Жазғы жадағайлар жұқа, ақшылырақ, көбінесе ақ. Орамалдың түсі елдің аймағына және руына қарай ерекшеленеді. Ішкі Арабия арабтарының ерлер киімінің ерекше элементі - хаку (жасөспірім кезінен жалаңаш денеге тағылатын белбеу).

Сауд Арабиясының қалаларында меккелік деп аталатын және заманауи еуропалық киім жиі кездеседі. Ерлердің меккелік костюмі ұзын ақ көйлек, жеңсіз жилет, шекпен және аласа дөңгелек қалпақтан немесе сәлдеден тұрады. Үстіне түрлі-түсті жеңсіз жилет және көйлек сияқты ұзын кафтан киіледі. Көйлек немесе кафтан белбеумен немесе түрлі-түсті матадан жасалған.

Мароккода әйелдер тымағы бар ұзын кафтан, артқы жағы жоқ аяқ киім киді, алақандары мен аяқтары хнамен қызыл түске бояған. Олар қара, қоңыр, көк, жасыл немесе қызыл түсті, жеңдері мен жағасына жылтыр тігілген ұзын және жабық көйлекті жиі киген. Мағриб ауылдарында әйелдер бетін жаппайды. Мұндағы қала тұрғындары негізінен еуропалық үлгідегі киімдерді киеді.

Мысыр қалаларының тұрғындары әртүрлі киінеді. Мұнда тар юбка және сәнді блузка киген ханымды және оның қасында пердемен көзіне дейін оралған әйелді де көруге болады. Қаланың ер тұрғындары, бізге таныс еуропалық костюмдерді киеді.

Дәстүрлі тағамдары

Түрлі араб елдері халықтарының тағамдары кейбір айырмашылықтарға қарамастан көптеген ортақ белгілерге ие. Араб ұлттық тағамдарының тән ортақ белгісі қой, бұзау, ешкі, құс, бұршақ, күріш, көкөністер мен жемістерді жаңа, кептірілген немесе кептірілген түрде пайдалану болып табылады. Балықтан, жұмыртқадан, ашытылған сүт өнімдерінен (әсіресе ірімшік) жасалған тағамдар ерекше орын алады. Араб тағамдарына — пияз, сарымсақ, қызыл және қара бұрыш, даршын, хош иісті шөптер, зәйтүн т.б. дәмдеуіштер қосылады.

Зәйтүн майы негізінен тамақ дайындау үшін қолданылады, дегенмен көптеген ет тағамдарын майды мүлдем қолданбай дайындау әдеттегі деп санауға болады. Ет 300ºс дейін ыстық табада қуырылады. Мұндай қуыру кезінде пайда болған қабықша ет шырынын сақтайды, ал дайындалған тағам шырынды болады.

Араб елдерінің көптеген халықтары күніне екі рет тамақтанады. Күніне екі мезгіл тамақтанып, олар таңертең өте пайдалы таңғы ас ішеді, ал кешкі асты өте кеш ішеді. Көкөністер мен картопты қайнатылған түрде жемейді. Олар тек ақ нан жейді. Балықты қуырылған, пісірілген немесе маринадталған күйде пайдаланады.

Ең танымал бірінші тағамдар — бұршақ пен күріш, жасыл бұршақ, каперс және бұршақ қосылған ет сорпалары. Сорпаны дайындамас бұрын, ет майсыз үлкен бөлікке қуырылады, содан кейін суық сумен шайылып және дайын болғанша пісіріледі. Дайындалған және сүзілген сорпаға көкөністер қосылады. Екінші тағам бұқтырылған немесе қуырылған ет не құс еті, немесе палау. Ет тағамдарына жиі мейіз, інжір, бадам, дәмдеуіштер қосылады. Күріш, мейіз, бадам және дәмдеуіштермен толтырылған жас қой етінен жасалған тағам, сондай-ақ қызыл бұрыш, қыша және хош иісті шөптерден жасалған ащы хельба соусы йемендіктер арасында ерекше танымал.

Ирак халқының сүйікті ұлттық тағамдары — қой еті мен күріш палауы, оған әдетте мейіз, інжір, бадам, сондай-ақ ащы дәмдеуіштер қосылған ет тағамы — яхни қосылады. Сирия мен Ливанда дәстүрлі ет тағамдары — қуырылған немесе қайнатылған ет, балық, түрлі дәмдеуіштер, көкөніс қосылған яхни. Көптеген араб халықтары арасында кең таралған тағам — жүгері ботқасы — қышқыл сүтті құйып немесе еттің кішкене бөліктерімен бірге беруге болатын бургул. Тәтті тағамдар — әйгілі халва және тәтті жемістер. Сусындарға қышқыл сүт, шай және қантсыз, бірақ дәмдеуіштер қосылған кофе кіреді.

Мағриб араб тағамдары балық пен басқа да теңіз өнімдерін көбірек пайдаланады. Шегіртке сияқты экзотикалық болып көрінетін тағамдарды қолданады. Жақсы кептірілген шегіртке дәмі ең нәзік ысталған майшабақ сияқты. Мароккода оны «шөл асшаяндары» деп атайды.

Сирия мен Ливанда дәстүрлі ет тағамдары - қуырылған немесе қайнатылған ет, балық, түрлі дәмдеуіштер, қуырылған қой еті, ет қосылған көкөністер, яхни - көкөністермен бұқтырылған ет.

Фольклоры

Араб ән фольклорында Шығыстың ең қуатты өркениеттерінің ұлы даналығы бар. Ол араб елдерінде әлі де құрметтелетін ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлер мен негіздерді көрсетеді. Бұл әндер мен шығармалардағы мұсылмандық дүниетаным мыңжылдық жолдан өтті және бүгінде араб мәдениетінде әлі де сұранысқа ие. Араб фольклоры шамамен 4000 жыл бұрын пайда болған, бұл жазба түрінде табылған алғашқы нұсқа. Осы кезден бастап музыка мен фольклор тек араб мемлекеттерінің ғана емес, көршілес елдердің де ықпалымен дами бастады.

Араб шығысының халық биінің дамуына екі стиль әсер етті: Гавази (Ghawazee) және Балади (Baladi). Гавази билеушілер көшпенділер болған. Батыс әлемінде оларды сығандар деп атайды. Саяхат кезінде олар жергілікті дәстүрлерді, соның ішінде би стильдерін сіңірді. Нәтижесінде олар Мысырда өмір сүрген кезде олардың билері Түркияға, Солтүстік Африкаға, Парсыға және Шығыстың басқа елдеріне әсер етті. Араб халық би өнерінің елуден астам бағыты бар. Аймақтағы елдердің әрқайсысында және олардың саны 20-дан астам халық биінің бірнеше танымал атаулары мен түрлері бар.

Ауызша поэзияны өлеңдерді жаттап алған — әңгімешілер (рапсодистер) таратты. VI-VII ғасырлардағы солтүстік араб ақындарының ішінде муаллақ деп аталатын («түйінді өлеңдер», яғни поэмалар) авторлар болды. Ең танымалы араб тілінің ережелерін жасаушы болып саналатын Имру-л-Қайс болып танылды, Антара — бұрынғы құл; Нәбиға — жәрмеңкедегі жыр мүшәйраларының төрешісі т.б. Өлеңдерінде ерлікті, адалдықты, достық пен махаббатты жырлаған.

Арабтардың фольклоры, классикалық поэзиясы мен музыкасы жақсы дамыған. Басты саз аспаптары: , барабан, , бір ішекті ыспалы ребаб.

Қазақстандағы арабтар

Арабтар Қазақстанға өткен ғасырдың 90-жылдарынан бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы араб диаспорасы санының динамикасы:

1970 ж. — 178;
1979 ж. — 164;
1989 ж. — 54;
1999 ж. — 533;
2013 ж. — 717 адам.

Сілтеме

Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Арабтар

Дереккөздер

Гумилёв Л.Н. Арабтар. Тексерілді, 24 маусым 2024.
Арабы — العرب. Тексерілді, 24 маусым 2024.
Арабтар қай жерде тұрады: ел, аумақ, мәдениет және қызықты деректер. Тексерілді, 25 маусым 2024.
Арабтардың шығу тарихынан. Тексерілді, 25 маусым 2024.
Арабтар қандай нәсіл?. Тексерілді, 25 маусым 2024.
Арабтар қандай көрінеді?. Тексерілді, 25 маусым 2024.
Араб әйелі: өмір салты, киімі, сыртқы түрі. Тексерілді, 25 маусым 2024.
Араб тілі. Тексерілді, 24 маусым 2024.
Әдемі Шығыс. Тексерілді, 24 маусым 2024.
Арабтар. Тексерілді, 24 маусым 2024.
Арабтар. Тексерілді, 25 маусым 2024.
Арабтар. Тексерілді, 25 маусым 2024.
Ерте орта ғасырлардағы Арабстанның шаруашылығы. Тексерілді, 25 маусым 2024.
Араб тайпаларының өмір салты. Тексерілді, 25 маусым 2024.
Араб шаруалары. Тексерілді, 25 маусым 2024.
БАӘ моральдары мен әдет-ғұрыптары.. Тексерілді, 25 маусым 2024.
Арабтардың үйлену тойы: салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. Тексерілді, 25 маусым 2024.
Араб елдерінде жерлеу қалай өтеді?. Тексерілді, 25 маусым 2024.
Араб салттары мен әдет-ғұрыптары. Тексерілді, 25 маусым 2024.
Тұрғын үйлер материалдық мәдениеттің маңызды бөлігі болып табылады. Тексерілді, 26 маусым 2024.
Арабтар шөлде қалай өмір сүреді?. Тексерілді, 26 маусым 2024.
Араб әлемі. Тексерілді, 26 маусым 2024.
Ұлттық араб киімі. Тексерілді, 26 маусым 2024.
Араб асханасының ерекшеліктері. Тексерілді, 26 маусым 2024.
Таңғажайып араб фольклоры. Тексерілді, 27 маусым 2024.
Араб халық биі хореографиялық топтың репертуарын кеңейту мүмкіндігі ретінде. Тексерілді, 27 маусым 2024.
Араб түбегі және одан тыс жерлердегі арабтар. Тексерілді, 27 маусым 2024.
Араб ертегілері. Тексерілді, 27 маусым 2024.
Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева. /Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева Қазақстан халқы. Энциклопедия — Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. — Б. 101. — ISBN 978-601-7472-88-7.

[1] Гумилёв Л.Н. Арабтар. Тексерілді, 24 маусым 2024.

[2] Арабы — العرب. Тексерілді, 24 маусым 2024.

[3] Арабтар қай жерде тұрады: ел, аумақ, мәдениет және қызықты деректер. Тексерілді, 25 маусым 2024.

[4] Арабтардың шығу тарихынан. Тексерілді, 25 маусым 2024.

[5] Арабтар қандай нәсіл?. Тексерілді, 25 маусым 2024.

[6] Арабтар қандай көрінеді?. Тексерілді, 25 маусым 2024.

[7] Араб әйелі: өмір салты, киімі, сыртқы түрі. Тексерілді, 25 маусым 2024.

[8] Араб тілі. Тексерілді, 24 маусым 2024.

[9] Әдемі Шығыс. Тексерілді, 24 маусым 2024.

[10] Арабтар. Тексерілді, 24 маусым 2024.

[11] Арабтар. Тексерілді, 25 маусым 2024.

[12] Арабтар. Тексерілді, 25 маусым 2024.

[13] Ерте орта ғасырлардағы Арабстанның шаруашылығы. Тексерілді, 25 маусым 2024.

[14] Араб тайпаларының өмір салты. Тексерілді, 25 маусым 2024.

[15] Араб шаруалары. Тексерілді, 25 маусым 2024.

[16] БАӘ моральдары мен әдет-ғұрыптары.. Тексерілді, 25 маусым 2024.

[17] Арабтардың үйлену тойы: салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. Тексерілді, 25 маусым 2024.

[18] Араб елдерінде жерлеу қалай өтеді?. Тексерілді, 25 маусым 2024.

[19] Араб салттары мен әдет-ғұрыптары. Тексерілді, 25 маусым 2024.

[20] Тұрғын үйлер материалдық мәдениеттің маңызды бөлігі болып табылады. Тексерілді, 26 маусым 2024.

[21] Арабтар шөлде қалай өмір сүреді?. Тексерілді, 26 маусым 2024.

[22] Араб әлемі. Тексерілді, 26 маусым 2024.

[23] Ұлттық араб киімі. Тексерілді, 26 маусым 2024.

[24] Араб асханасының ерекшеліктері. Тексерілді, 26 маусым 2024.

[25] Таңғажайып араб фольклоры. Тексерілді, 27 маусым 2024.

[26] Араб халық биі хореографиялық топтың репертуарын кеңейту мүмкіндігі ретінде. Тексерілді, 27 маусым 2024.

[27] Араб түбегі және одан тыс жерлердегі арабтар. Тексерілді, 27 маусым 2024.

[28] Араб ертегілері. Тексерілді, 27 маусым 2024.

[29] Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева. /Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева Қазақстан халқы. Энциклопедия — Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. — Б. 101. — ISBN 978-601-7472-88-7.