Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Шаһин Герей (қырымтат. Şahin Geray; шам. 1585—1641) — Қырым нұреддині (1608-1609) әрі қалғайы (1610, 1623-1628), Қырым ханы II Сағадат Герейдің ұлы (1584), II Мехмет Герейдің немересі және I Дәулет Герейдің шөбересі.
| Шаһин Герей қырымтат. Şahin Geray, شاهين كراى | ||||
| Лауазымы | ||||
|---|---|---|---|---|
| ||||
| 1623 — 1628 | ||||
| Ізашары | Дәулет Герей | |||
| Ізбасары | Дәулет Герей | |||
| Өмірбаяны | ||||
| Діні | ислам | |||
| Дүниеге келуі | 1585 Ноғай ордасы | |||
| Қайтыс болуы | 1641 Родос, Осман империясы | |||
| Жерленді | Родос аралы | |||
| Династия | Герейлер | |||
| Әкесі | II Сағадат Герей | |||
өңдеу  | ||||
Өмірбаяны
III Мехмет Герей ханның інісі әрі серігі. Әкесі Сағадат Герей айдауда болған Кіші Ноғай Ордасында дүниеге келген.
Кейін Шаһин Герей ағалары Дәулет және Мехметпен бірге Қырымға оралды. 1601 жылы Дәулет Герей II Ғазы Герей ханға қарсы қастандық ұйымдастырып, оны өлтіріп, хан тағына отыруды көздейді. Алайда, қастандық әшкереленіп, Дәулет Герей мен кейбір Шырын бейлері тұтқынға алынып өлтірілді, ал Мехмет Герей мен Шаһин Герей ханзадалар Қырымнан қашып кетті. Мехмет Герей Түркияға кетіп, онда бірнеше жыл түрмеде қамалды, ал Шаһин Герей шеркестерді паналады.
1608 жылы Османлы сұлтаны I Ахмет II Ғазы Герей ханның үлкен ұлы әрі мұрагері Тоқтамыс Герейді (1607–1608) биліктен шеттетті. Жаңа Қырым ханы болып II Дәулет Герей ханның (1608-1610) тірі қалған жалғыз ұлы I Селәмет Герейді тағайындады. І Селәмет хан Мехмет Герейді қалғай етіп, оның інісі Шаһин Герейді нұреддин етіп тағайындады. Келесі 1609 жылы ағайынды Мехмет пен Шаһин Герейлер I Селәмет Герей ханға қарсы қастандық ұйымдастырды, бірақ ол да әшкереленді. Мехмет пен Шаһин Қырымнан Солтүстік Кавказға қашып, соғысты жалғастыру үшін ноғайлар мен шеркестерден жасақ жинай бастады.
1610 жылы I Селәмет Герей қайтыс болды. Босаған хан тағына Мехмет Герей (Шаһин Герейдің ағасы) мен қалғай Жәнібек Герей (марқұм ханның асырап алған ұлы) үміткер болды. Алдымен ағайынды Мехмет Герей мен Шаһин Герей Қырымға келіп, Бақшасарайды басып алып, біріншісі өзін хан, екіншісі қалғай деп жариялады. Жәнібек Герей түріктердің Кефе бекінісіне қашады. Қырым татар әскерімен жаңа хан III Мехмет Герей түрік пашасынан ағайынды Жәнібек Герей мен Дәулет Герейді беруді талап етіп, Кефені қоршауға алды. III Мехмет Герей мен Жәнібек Герей Ыстанбұлға сыйлықтармен елшілік жіберді. Османлы сұлтаны І Ахмет (1603-1617) хан тағына Жәнібек Герейді бекітіп, оған әскери көмек көрсетті.
Сол 1610 жылы Жәнібек Герей жаңа шеріктермен Кефеден аттанып, Бақшасарайға кіріп, хан тағына отырады. Мехмет Герей мен Шаһин Герей астанадан солтүстік далаға қашты. Көп ұзамай ағайындылар мен олардың жақтастары Бақшасарайды басып алмақ болды, бірақ түріктерден жеңіліп, Бұжақ Ордасына қашып, пана тапты. Көп кешіктірмей Мехмет Герей Түркияға барып, сұлтанның бұйрығымен қамалды, ал Шаһин Герей Бұжақта қалды.
1614 жылы Қырым ханы Жәнібек Герей қалың әскерін бастап өзінің бүлікші туысын Бұжақ Ордасынан қуып шығу үшін жорыққа шығады. Шаһин Герей Солтүстік Кавказға қашып, сол жерден Иранға көшіп, ирандық шаһ Ұлы Аббастың (1587-1629) қызметіне кіреді. Шаһин Герей Иранда он жыл өмір сүрді. 1616-1618 жылдары Иран әскерінің құрамында Осман империясы мен Қырым хандығына қарсы соғысты. Соғыс қимылдары кезінде Шаһин Герей қолына түскен Қырымның асыл тектілерін өлтіріп, қарапайым жауынгерлерді Қырымға босататын.
1623 жылдың көктемінде Османлы сұлтаны I Мұстафа (1622-1623) Жәнібек Герейді тақтан түсіріп, Мехмет Герейді Қырым ханы етіп тағайындады. 1623 жылы мамырда III Мехмет Герей Қырымға келіп, Бақшасарайда хан тағына отырды. Бұрынғы хан Жәнібек Герей Қырымнан шақырылып, Едирне маңындағы бір иелікке жер аударылды. Жаңа хан III Мехмет Герейдің өтініші бойынша Парсы шаһы Ұлы Аббас Шаһин Герейді Қырымға босатады.
1624 жылы 9 мамырда Шаһин Герей Парсыдан Қырымға келіп, екінші рет қалғай болып тағайындалды. Онымен бірге оның жеке сақшылары болған қызылбастардың үлкен жасағы (2 мыңдай адам) болды. Қайтып келгеннен кейін Шаһин Герей өзінің қарсыластары, қырымдық мырзалар және ағалармен айналыса бастады, кейбіреулері өлім жазасына кесілді, ал басқалары түрмеге жабылды. III Мехмет Герей дербес саясат жүргізе бастады және Парсыға қарсы Топқапыға әскери көмек көрсетуден бас тартты.
1624 жылдың көктемінде жаңа Осман сұлтаны IV Мұрат (1623-1640) III Мехмет Герей ханның биліктен шеттетілгенін және Жәнібек Герейдің хан тағына қайта оралғанын хабарлады. 21 мамырда Жәнібек Герей түрік жаңа шеріктерімен бірге Кефеге жетті. Осман үкіметі Мехмет пен Шаһинді мен наменгері етіп тағайындауды ұсынды. Алайда ағайындылар өздерінің мұрагерлік иелігі деп санаған Қырымнан кетуден бас тартты. Мехмет Герей мен Шаһин Герей түрік қолшоқпары Жәнібек Герейге қарсы соғысу үшін көп әскер жинады. Мехмет әскерінің бір бөлігімен Қарасубазар маңына орналасса, Шаһин әскерінің басқа бөлігімен түріктердің Кефе бекінісін қоршауға алды. Маусым айында Осман сұлтаны Кефедегі Жәнібек ханға үлкен қосымша күш жіберді. 1624 жылы тамызда Жәнібек Герей мен түрік пашасы әскерімен (6 мың адам) Кефеден Бақшасарайға жорыққа шықты. Қарасубазар түбіндегі шайқаста Мехмет пен Шаһиннің басым күштері түрік әскерін талқандады. Жәнібек Герейдің өзі және түрік пашасы жаңа шеріктерінің қалдықтарымен бірге галерада қашты. Жеңіске жеткеннен кейін III Мехмет Герей хан астанаға оралды, ал қалғай Шаһин Герей өз әскерімен Кефеге жылжып, оны басып алды. 1624 жылы күзде қалғай-сұлтан Шаһин Герей Бұжақ Ордасына қарсы жазалау жорығына шықты. Жазда III Мехмет Герей мен Жәнібек Герей арасындағы күрес кезінде Бұжақ Ордасының басшысы Қантемір мырза өз еркімен Қырымнан Бұжаққа қоныс аударады. Сонымен қатар, Қантемір мырза оңтүстік поляк иеліктеріне жойқын жорықтарын жалғастырды, ал III Мехмет Герей мен Шаһин Герей әскери одақ құруды жоспарлады. Қырым татар-ноғайларының үлкен әскерін бастап Шаһин Герей Бұжаққа басып кіріп, тіпті Ақкерманды басып алды, бірақ кейін түрік әскерлерінің жіберілгенін естіген соң оны тастап кетті. Қантемір мырза бағынуға мәжбүр болып, Бұжақ ұлыстарымен бірге 1624-1625 жылдың қысында Қырымға оралды. 1624 жылдың қыркүйегінде Қырымға түрік шәуіші келді, бұл сұлтанның атынан Топқапының III Мехмет Герей мен Шаһин Герейді Қырым хандығының билеушілері деп мойындағанын жариялады. 1624 жылы желтоқсанда бірінші қырым-казак әскери келісімі жасалды. Қалғай Шаһин Герей жеке өзі келіп, казак гетмандары және старшындарымен келіссөз жүргізді. Шарт бойынша Шаһин Герей Қырым татарларын Запорожье казактарына шабуылдан сақтауға міндеттенді, сонымен қатар оларға өз көмегін беріге уәде етті. Казактар Осман империясына қарсы соғыста Қырымға әскери көмек көрсетуге уәде берді.
1625-1626 жылдары сұлтанның бұйрығымен III Мехмет Герей оңтүстік поляк иеліктеріне бірнеше жойқын жорықтар ұйымдастырды. 1624 жылдан бері поляк үкіметімен келіссөздер жүргізген Шаһин Герей татарлардың Поляк-Литва мемлекетіне жасаған жорықтарына қарсы болып, тіпті 1625-1626 жылғы қыста Қырым әскерінің жорығы туралы поляк қолбасшылығын ескертті.
1627 жылдың көктемінде шеркестерге қарсы жорыққа шыққан III Мехмет Қырымда қалған Шаһин Герейге Қантемір мырзаны тұтқындап, өлтіруді бұйырды. Алайда отбасымен, туыстарымен және барлық ұлыстарымен Қырымнан Бұжаққа қашып кетті. Мамырда Шаһин Герей мың адамдық қырым татар жасағын Қантемірді қууға артынан жіберді. Бірақ Қантемір мырза қырымдықтардың бір бөлігін (200 адам) өлтірді, ал қалған бөлігі (500 адам) оның жағына өтті. Бұған жауап ретінде Шаһин Герей қашқан ноғай мырзаларының отбасын қырып тастауға бұйырды. Қантемір мырза Бұжақтан Ыстанбұлға барып, Османлы сұлтаны IV Мұратқа ағайынды Мехмет пен Шаһин Герейді Қырымнан қуып, Жәнібек Герейді қайтадан хан тағына отырғызуға көндірді. Мехмет пен Шаһин Герейлер түріктердің шабуылын тойтаруға дайындала бастады. ІІІ Мехмет Герей Қырымда қалып, қарсыласы Жәнібек Герейдің түрік әскерімен бірге келуін күтсе, Шаһин Герей Бұжақ Ордасына қарсы жорық жасады.
1628 жылы 26 ақпанда Қырым татар әскерін бастаған Шаһин Герей Қырымнан Бұжаққа жорыққа аттанды. Наурызда Қырым татарлары Ақкерман төңірегін ойрандап, Бұжақ ұлыстарын қырып-жойды. Бұжақтан Шаһин Герей шекаралық түрік иеліктеріне беттеп, мен бекіністерін алып, қиратты. Қантемір мырза ноғайлармен бірге Добруджаға қашып, сол жақта түрік әскерлерімен бірікті. Бабадаг түбіндегі шайқаста Қантемір мырза басқарған 30 мыңдық түрік-ноғай әскері Қырым татар әскерін бастаған Шаһин Герейді толығымен талқандады. Қалғай жанын аман алып әрең құтылып, әскерінің қалғандарымен Қырымға қашып, 23 сәуірде жетеді. Оның соңынан 1628 жылы 29 сәуірде Қантемір мырза үлкен әскермен Қырымға ат басын бұрды. Қантемір мырза үш апта бойы Бақшасарайдағы хан мен қалғайды қоршады. Мамыр айының соңында гетман Михаил Дорошенко мен полковник Олифер Голуб бастаған Запорожье казактарының әскері (4 мыңнан 6 мың адамға дейін) Қырымға келді. Қантемір мырза әскерін бастап казактарды қарсы алуға аттанды. 31 мамырда Бақшасарай маңындағы Алма өзенінің бойындағы шайқаста Запорожье казактары Кантемірді талқандап, оны Бақшасарай қоршауын алып, шегінуге мәжбүр етті. Бұл шайқаста казак гетман Михаил Дорошенко мен полковник Голуб қаза тапты, казактар 100-ге дейін, қырым татарлары екі жүз адамнан айырылды. Казактар Қантемірді бекінген тұрағынан қуып шығып, басып алды. Қантемір мырза әскерінің қалғандарымен Кефеге қашты. Содан кейін III Мехмет Герей хан мен қалғай Шаһин Герей қырым татар-казак әскерімен Кефеге қарсы жорыққа шығып, бекіністің маңындағы шайқаста Қантемірді талқандап, қалаға айдады. Жеңімпаздар түрік бекінісін қоршауға алып, оған зеңбіректерден оқ жаудыра бастады. 1628 жылы 21 маусымда сұлтан тағайындаған Жәнібек Герей хан түрік әскерімен Кефеге келді. Көп ұзамай Қырымның беделді адамдары мен қарапайым халық Жәнібектің жағына өтті. Ақсүйектер мен қарапайым халықтың қолдауынан айырылған Мехмет пен Шаһин Қырымнан қашуға мәжбүр болды. 9 шілдеде Жәнібек Герей Бақшасарайға кіріп, екінші рет хан тағына отырды. Шаһин Герей казак әскерімен аман-есен Қырымнан Запорожьеге шегінді, оған үлкен ағасы Мехмет Герей де келді. Ағайындылар Жәнібек Герейге қарсы күресті жалғастыруға дайындала бастады. Шаһин Герей поляк патшасы III Сигизмунд Васамен хат алысып, Жәнібекке қарсы көмек сұрап Варшаваға елшілік жібереді. Қырымды басып алған жағдайда Шаһин Герей өзін поляк тәжінің вассалы деп тануға уәде берді. Алайда Осман империясымен жанжалдасудан қорыққан поляк үкіметі Мехмет пен Шаһинге тікелей әскери көмек көрсетпей, Запорожье казактарына жан-жақты көмектесуді бұйырды. 1628 жылы қарашада Мехмет пен Шаһин Қырымға қарсы алғашқы жорығын жасады. Бұл жорыққа гетман Григорий Чорный басқарған Запорожье казактары мен Кіші ноғайлар қатысты. Казак-ноғай әскері Орқапыға жақындағанда, ол жерде Жәнібек Герей хан, қалғай Дәулет Герей және Қантемір мырза бастаған қырым татарларының қалың әскері қарсы алды. Казактар шегінуге мәжбүр болды. Қырым татарларының атты әскерінің басында тұрған Қантемір мырза казактардың арттарынан қуып, оларды Днепрге дейін айдады. Алайда жорық тобырының қорғанысымен аттанған казактар жаудың барлық шабуылдарын сәтті тойтарып отырды.
Келесі 1629 жылдың сәуір айында ағайынды Мехмет Герей мен Шаһин Герей Қырымға екінші жорық жасады. Гетман Григорий Чорныйдың басшылығымен Запорожье казактарының қалың әскерін (25 мыңнан 40 мың адамға дейін) бастаса, ал Мехмет пен Шаһин 2 мың адамдық шағын ноғайлар жасағын басқарды. Жәнібек Герей өз иелігін қорғау шараларын қолданып үлгерді. Сонау 1629 жылы наурызда Орқапыға қалғай Дәулет Герей мен Қантемір мырза қолбасшылығымен әскер жіберіп, 20 сәуірде Жәнібектің өзі негізгі күштерімен Қырымнан келді. Казактар Орқапыға жақындап, бекіністі басып алмақ болды, бірақ тойтарыс алды. Казактар үш күн бойы Қырым атты әскерінің шабуылына ұшырап, «тобырланып» шегінді.
Шегіну кезінде Мехмет Герей хан қарсыласы Жәнібек Герейге берілмек болды, бірақ казактар қолынан қаза тапты. Осыдан кейін казактар одақтас ноғайларды жоюға кірісті. Осы жағдайды пайдаланған Қантемір мырза мен қалғай Дәулет Герей казак тобырына басып кіріп, жауды талқандады. Ұрыстарда казактар 8 мыңға дейін қаза тапты, ал Кіші ноғайлар (қазылылар) көп жағдайда қаза болды. Қырымдықтарда 50-ге дейін мырзадан, 6 мыңға дейін сарбазынан айырылып, 1 мыңға дейін адам жараланды. Жараланған Шаһин Герей қырымдықтардың шағын тобымен Донға, одан Кіші Ноғай Ордасына (Қазы ұлысы) қашады. Жәнібек Герей Шаһин Герейге көмектескені үшін ноғайларға қарсы жазалау жорығын ұйымдастырды. Ханзада бастаған Қырым татар әскері Қобан даласына кірді. Ноғай мырзалары Мүбаракқа бағыныштылықтарын білдіріп, Шаһинге ешқандай көмек көрсетпеуге уәде берді. Шаһин Герей шеркес мырзаларының көмегіне үміт артып, Кіші Ноғай Ордасынан Шеркесстанға қашады. Алайда Мүбарак Герей мен оның әскері ноғайларды тыныштандырып, шеркес мырзаларына қарсы жорыққа шығып, оларды да бағынуға мәжбүрледі.
Шаһин Герей Шеркесстаннан Құмықстанға қашып, Терек казактарымен қарым-қатынас орнатуға әрекеттеніп, сәтсіздікке ұшырады. Солтүстік Кавказда бекініп қала алмаған Шаһин Герей Парсы еліне кетіп, оны Ұлы Аббастың немересі әрі мұрагері жаңа ирандық шаһ (1628-1642) қабылдады. I Сефи Шаһин Герейді жақсы қарсы алып, оған парсы уәлаяттарының бірінен лауазым берді.
1632 жылдың көктемінде Шаһин Герей уәлаят наменгерін өлтіріп, оны тонап, Ираннан Солтүстік Кавказға қашады. Алдымен Шаһин Герей Құмықстанға келіп, ол жерден Шеркесстанға көшуге мәжбүр болды. Бесленейде Алегук мырза және оның бауыры Адкджуктың қонысында қоныстанды. Сол жерден Шаһин Герей кейбір Қырым мырзаларымен байланысқа түсіп, Жәнібек Герей ханға қарсы шиеленіс туғызды. Бірақ оның хабаршылары ұсталып қалды. Жәнібек Герей қалғай Азамат Герейді өлтіруді бұйырды, ал оның бауырлары Мүбарак Герей мен қашып кетті. Содан кейін Шаһин Герей Кіші Ноғай Ордасына барды, бірақ ноғай мырзалары оны өз ұлыстарына қабылдамай, иеліктерінен кетуді талап етеді. Азов тұрғындары оны қалаға кіргізубей қойды. Содан кейін шеркес мырзалары, Шаһин Герейдің туыстары мен достары оған пана беруден бас тартты. Осы кезде Османлы сұлтаны Шаһин Герейді Ыстанбұлға тартудың барлық амалын жасады. Мәскеу үкіметі Терек дуанбасыларына Қырым ханзадасымен қарым-қатынаста болуға тыйым салды.
Шаһин Герей IV Мұрат сұлтанның мейіріміне сүйенуге мәжбүр болып, сұлтанның өзіне және оның уәзірлеріне арнап үлкен қазынамен Ыстанбұлға елшілік жібереді, содан кейін 1633 жылы тамызда Осман империясының астанасына барады. Сұлтан IV Мұрат Шаһин Герейді Ыстанбұлда құрметпен қабылдап, Родос аралына жөнелтеді. 1641 жылы жаңа сұлтан Ибраһимнің бұйрығымен Шаһин Герей буындырып өлтірілді. Ол Родостағы Мұрат Рейс мешітінің жанында қалғай Фатих Шобан Гереймен бірге кесенеде жерленген.
Әдебиет
- Новосельский А. А. Борьба Московского государства с татарами в 17 веке. — М.—Л.: Издательство Академии наук СССР, 1948.
- Гайворонский Олекса. Повелители двух материков. — Т. 2. — Киев—Бахчисарай, 2009. — ISBN 9789662260038
Дереккөздер
- Агеев В. В. Погребения Гераев в архитектурном комплексе Мурад Рейса // Материалы по Археологии и Истории Античного и Средневекового Крыма. Вып. 6. Севастополь — Тюмень, 2014. С. 242—257.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Shaһin Gerej kyrymtat Sahin Geray sham 1585 1641 Қyrym nureddini 1608 1609 әri kalgajy 1610 1623 1628 Қyrym hany II Sagadat Gerejdin uly 1584 II Mehmet Gerejdin nemeresi zhәne I Dәulet Gerejdin shoberesi Shaһin Gerej kyrymtat Sahin Geray شاهين كراىLauazymyTu Tu1623 1628Izashary Dәulet GerejIzbasary Dәulet GerejӨmirbayanyDini islamDүniege kelui 1585 1585 Nogaj ordasyҚajtys boluy 1641 1641 Rodos Osman imperiyasyZherlendi Rodos aralyDinastiya GerejlerӘkesi II Sagadat Gerejondeu ӨmirbayanyIII Mehmet Gerej hannyn inisi әri serigi Әkesi Sagadat Gerej ajdauda bolgan Kishi Nogaj Ordasynda dүniege kelgen Kejin Shaһin Gerej agalary Dәulet zhәne Mehmetpen birge Қyrymga oraldy 1601 zhyly Dәulet Gerej II Ғazy Gerej hanga karsy kastandyk ujymdastyryp ony oltirip han tagyna otyrudy kozdejdi Alajda kastandyk әshkerelenip Dәulet Gerej men kejbir Shyryn bejleri tutkynga alynyp oltirildi al Mehmet Gerej men Shaһin Gerej hanzadalar Қyrymnan kashyp ketti Mehmet Gerej Tүrkiyaga ketip onda birneshe zhyl tүrmede kamaldy al Shaһin Gerej sherkesterdi panalady 1608 zhyly Osmanly sultany I Ahmet II Ғazy Gerej hannyn үlken uly әri murageri Toktamys Gerejdi 1607 1608 bilikten shettetti Zhana Қyrym hany bolyp II Dәulet Gerej hannyn 1608 1610 tiri kalgan zhalgyz uly I Selәmet Gerejdi tagajyndady I Selәmet han Mehmet Gerejdi kalgaj etip onyn inisi Shaһin Gerejdi nureddin etip tagajyndady Kelesi 1609 zhyly agajyndy Mehmet pen Shaһin Gerejler I Selәmet Gerej hanga karsy kastandyk ujymdastyrdy birak ol da әshkerelendi Mehmet pen Shaһin Қyrymnan Soltүstik Kavkazga kashyp sogysty zhalgastyru үshin nogajlar men sherkesterden zhasak zhinaj bastady 1610 zhyly I Selәmet Gerej kajtys boldy Bosagan han tagyna Mehmet Gerej Shaһin Gerejdin agasy men kalgaj Zhәnibek Gerej markum hannyn asyrap algan uly үmitker boldy Aldymen agajyndy Mehmet Gerej men Shaһin Gerej Қyrymga kelip Bakshasarajdy basyp alyp birinshisi ozin han ekinshisi kalgaj dep zhariyalady Zhәnibek Gerej tүrikterdin Kefe bekinisine kashady Қyrym tatar әskerimen zhana han III Mehmet Gerej tүrik pashasynan agajyndy Zhәnibek Gerej men Dәulet Gerejdi berudi talap etip Kefeni korshauga aldy III Mehmet Gerej men Zhәnibek Gerej Ystanbulga syjlyktarmen elshilik zhiberdi Osmanly sultany I Ahmet 1603 1617 han tagyna Zhәnibek Gerejdi bekitip ogan әskeri komek korsetti Sol 1610 zhyly Zhәnibek Gerej zhana sheriktermen Kefeden attanyp Bakshasarajga kirip han tagyna otyrady Mehmet Gerej men Shaһin Gerej astanadan soltүstik dalaga kashty Kop uzamaj agajyndylar men olardyn zhaktastary Bakshasarajdy basyp almak boldy birak tүrikterden zhenilip Buzhak Ordasyna kashyp pana tapty Kop keshiktirmej Mehmet Gerej Tүrkiyaga baryp sultannyn bujrygymen kamaldy al Shaһin Gerej Buzhakta kaldy 1614 zhyly Қyrym hany Zhәnibek Gerej kalyn әskerin bastap ozinin bүlikshi tuysyn Buzhak Ordasynan kuyp shygu үshin zhorykka shygady Shaһin Gerej Soltүstik Kavkazga kashyp sol zherden Iranga koship irandyk shaһ Ұly Abbastyn 1587 1629 kyzmetine kiredi Shaһin Gerej Iranda on zhyl omir sүrdi 1616 1618 zhyldary Iran әskerinin kuramynda Osman imperiyasy men Қyrym handygyna karsy sogysty Sogys kimyldary kezinde Shaһin Gerej kolyna tүsken Қyrymnyn asyl tektilerin oltirip karapajym zhauyngerlerdi Қyrymga bosatatyn 1623 zhyldyn kokteminde Osmanly sultany I Mustafa 1622 1623 Zhәnibek Gerejdi taktan tүsirip Mehmet Gerejdi Қyrym hany etip tagajyndady 1623 zhyly mamyrda III Mehmet Gerej Қyrymga kelip Bakshasarajda han tagyna otyrdy Buryngy han Zhәnibek Gerej Қyrymnan shakyrylyp Edirne manyndagy bir ielikke zher audaryldy Zhana han III Mehmet Gerejdin otinishi bojynsha Parsy shaһy Ұly Abbas Shaһin Gerejdi Қyrymga bosatady 1624 zhyly 9 mamyrda Shaһin Gerej Parsydan Қyrymga kelip ekinshi ret kalgaj bolyp tagajyndaldy Onymen birge onyn zheke sakshylary bolgan kyzylbastardyn үlken zhasagy 2 myndaj adam boldy Қajtyp kelgennen kejin Shaһin Gerej ozinin karsylastary kyrymdyk myrzalar zhәne agalarmen ajnalysa bastady kejbireuleri olim zhazasyna kesildi al baskalary tүrmege zhabyldy III Mehmet Gerej derbes sayasat zhүrgize bastady zhәne Parsyga karsy Topkapyga әskeri komek korsetuden bas tartty 1624 zhyldyn kokteminde zhana Osman sultany IV Murat 1623 1640 III Mehmet Gerej hannyn bilikten shettetilgenin zhәne Zhәnibek Gerejdin han tagyna kajta oralganyn habarlady 21 mamyrda Zhәnibek Gerej tүrik zhana sherikterimen birge Kefege zhetti Osman үkimeti Mehmet pen Shaһindi men namengeri etip tagajyndaudy usyndy Alajda agajyndylar ozderinin muragerlik ieligi dep sanagan Қyrymnan ketuden bas tartty Mehmet Gerej men Shaһin Gerej tүrik kolshokpary Zhәnibek Gerejge karsy sogysu үshin kop әsker zhinady Mehmet әskerinin bir boligimen Қarasubazar manyna ornalassa Shaһin әskerinin baska boligimen tүrikterdin Kefe bekinisin korshauga aldy Mausym ajynda Osman sultany Kefedegi Zhәnibek hanga үlken kosymsha kүsh zhiberdi 1624 zhyly tamyzda Zhәnibek Gerej men tүrik pashasy әskerimen 6 myn adam Kefeden Bakshasarajga zhorykka shykty Қarasubazar tүbindegi shajkasta Mehmet pen Shaһinnin basym kүshteri tүrik әskerin talkandady Zhәnibek Gerejdin ozi zhәne tүrik pashasy zhana sherikterinin kaldyktarymen birge galerada kashty Zheniske zhetkennen kejin III Mehmet Gerej han astanaga oraldy al kalgaj Shaһin Gerej oz әskerimen Kefege zhylzhyp ony basyp aldy 1624 zhyly kүzde kalgaj sultan Shaһin Gerej Buzhak Ordasyna karsy zhazalau zhorygyna shykty Zhazda III Mehmet Gerej men Zhәnibek Gerej arasyndagy kүres kezinde Buzhak Ordasynyn basshysy Қantemir myrza oz erkimen Қyrymnan Buzhakka konys audarady Sonymen katar Қantemir myrza ontүstik polyak ielikterine zhojkyn zhoryktaryn zhalgastyrdy al III Mehmet Gerej men Shaһin Gerej әskeri odak kurudy zhosparlady Қyrym tatar nogajlarynyn үlken әskerin bastap Shaһin Gerej Buzhakka basyp kirip tipti Akkermandy basyp aldy birak kejin tүrik әskerlerinin zhiberilgenin estigen son ony tastap ketti Қantemir myrza bagynuga mәzhbүr bolyp Buzhak ulystarymen birge 1624 1625 zhyldyn kysynda Қyrymga oraldy 1624 zhyldyn kyrkүjeginde Қyrymga tүrik shәuishi keldi bul sultannyn atynan Topkapynyn III Mehmet Gerej men Shaһin Gerejdi Қyrym handygynyn bileushileri dep mojyndaganyn zhariyalady 1624 zhyly zheltoksanda birinshi kyrym kazak әskeri kelisimi zhasaldy Қalgaj Shaһin Gerej zheke ozi kelip kazak getmandary zhәne starshyndarymen kelissoz zhүrgizdi Shart bojynsha Shaһin Gerej Қyrym tatarlaryn Zaporozhe kazaktaryna shabuyldan saktauga mindettendi sonymen katar olarga oz komegin berige uәde etti Kazaktar Osman imperiyasyna karsy sogysta Қyrymga әskeri komek korsetuge uәde berdi 1625 1626 zhyldary sultannyn bujrygymen III Mehmet Gerej ontүstik polyak ielikterine birneshe zhojkyn zhoryktar ujymdastyrdy 1624 zhyldan beri polyak үkimetimen kelissozder zhүrgizgen Shaһin Gerej tatarlardyn Polyak Litva memleketine zhasagan zhoryktaryna karsy bolyp tipti 1625 1626 zhylgy kysta Қyrym әskerinin zhorygy turaly polyak kolbasshylygyn eskertti 1627 zhyldyn kokteminde sherkesterge karsy zhorykka shykkan III Mehmet Қyrymda kalgan Shaһin Gerejge Қantemir myrzany tutkyndap oltirudi bujyrdy Alajda otbasymen tuystarymen zhәne barlyk ulystarymen Қyrymnan Buzhakka kashyp ketti Mamyrda Shaһin Gerej myn adamdyk kyrym tatar zhasagyn Қantemirdi kuuga artynan zhiberdi Birak Қantemir myrza kyrymdyktardyn bir boligin 200 adam oltirdi al kalgan boligi 500 adam onyn zhagyna otti Bugan zhauap retinde Shaһin Gerej kashkan nogaj myrzalarynyn otbasyn kyryp tastauga bujyrdy Қantemir myrza Buzhaktan Ystanbulga baryp Osmanly sultany IV Muratka agajyndy Mehmet pen Shaһin Gerejdi Қyrymnan kuyp Zhәnibek Gerejdi kajtadan han tagyna otyrgyzuga kondirdi Mehmet pen Shaһin Gerejler tүrikterdin shabuylyn tojtaruga dajyndala bastady III Mehmet Gerej Қyrymda kalyp karsylasy Zhәnibek Gerejdin tүrik әskerimen birge keluin kүtse Shaһin Gerej Buzhak Ordasyna karsy zhoryk zhasady 1628 zhyly 26 akpanda Қyrym tatar әskerin bastagan Shaһin Gerej Қyrymnan Buzhakka zhorykka attandy Nauryzda Қyrym tatarlary Akkerman toniregin ojrandap Buzhak ulystaryn kyryp zhojdy Buzhaktan Shaһin Gerej shekaralyk tүrik ielikterine bettep men bekinisterin alyp kiratty Қantemir myrza nogajlarmen birge Dobrudzhaga kashyp sol zhakta tүrik әskerlerimen birikti Babadag tүbindegi shajkasta Қantemir myrza baskargan 30 myndyk tүrik nogaj әskeri Қyrym tatar әskerin bastagan Shaһin Gerejdi tolygymen talkandady Қalgaj zhanyn aman alyp әren kutylyp әskerinin kalgandarymen Қyrymga kashyp 23 sәuirde zhetedi Onyn sonynan 1628 zhyly 29 sәuirde Қantemir myrza үlken әskermen Қyrymga at basyn burdy Қantemir myrza үsh apta bojy Bakshasarajdagy han men kalgajdy korshady Mamyr ajynyn sonynda getman Mihail Doroshenko men polkovnik Olifer Golub bastagan Zaporozhe kazaktarynyn әskeri 4 mynnan 6 myn adamga dejin Қyrymga keldi Қantemir myrza әskerin bastap kazaktardy karsy aluga attandy 31 mamyrda Bakshasaraj manyndagy Alma ozeninin bojyndagy shajkasta Zaporozhe kazaktary Kantemirdi talkandap ony Bakshasaraj korshauyn alyp sheginuge mәzhbүr etti Bul shajkasta kazak getman Mihail Doroshenko men polkovnik Golub kaza tapty kazaktar 100 ge dejin kyrym tatarlary eki zhүz adamnan ajyryldy Kazaktar Қantemirdi bekingen turagynan kuyp shygyp basyp aldy Қantemir myrza әskerinin kalgandarymen Kefege kashty Sodan kejin III Mehmet Gerej han men kalgaj Shaһin Gerej kyrym tatar kazak әskerimen Kefege karsy zhorykka shygyp bekinistin manyndagy shajkasta Қantemirdi talkandap kalaga ajdady Zhenimpazdar tүrik bekinisin korshauga alyp ogan zenbirekterden ok zhaudyra bastady 1628 zhyly 21 mausymda sultan tagajyndagan Zhәnibek Gerej han tүrik әskerimen Kefege keldi Kop uzamaj Қyrymnyn bedeldi adamdary men karapajym halyk Zhәnibektin zhagyna otti Aksүjekter men karapajym halyktyn koldauynan ajyrylgan Mehmet pen Shaһin Қyrymnan kashuga mәzhbүr boldy 9 shildede Zhәnibek Gerej Bakshasarajga kirip ekinshi ret han tagyna otyrdy Shaһin Gerej kazak әskerimen aman esen Қyrymnan Zaporozhege shegindi ogan үlken agasy Mehmet Gerej de keldi Agajyndylar Zhәnibek Gerejge karsy kүresti zhalgastyruga dajyndala bastady Shaһin Gerej polyak patshasy III Sigizmund Vasamen hat alysyp Zhәnibekke karsy komek surap Varshavaga elshilik zhiberedi Қyrymdy basyp algan zhagdajda Shaһin Gerej ozin polyak tәzhinin vassaly dep tanuga uәde berdi Alajda Osman imperiyasymen zhanzhaldasudan korykkan polyak үkimeti Mehmet pen Shaһinge tikelej әskeri komek korsetpej Zaporozhe kazaktaryna zhan zhakty komektesudi bujyrdy 1628 zhyly karashada Mehmet pen Shaһin Қyrymga karsy algashky zhorygyn zhasady Bul zhorykka getman Grigorij Chornyj baskargan Zaporozhe kazaktary men Kishi nogajlar katysty Kazak nogaj әskeri Orkapyga zhakyndaganda ol zherde Zhәnibek Gerej han kalgaj Dәulet Gerej zhәne Қantemir myrza bastagan kyrym tatarlarynyn kalyn әskeri karsy aldy Kazaktar sheginuge mәzhbүr boldy Қyrym tatarlarynyn atty әskerinin basynda turgan Қantemir myrza kazaktardyn arttarynan kuyp olardy Dneprge dejin ajdady Alajda zhoryk tobyrynyn korganysymen attangan kazaktar zhaudyn barlyk shabuyldaryn sәtti tojtaryp otyrdy Kelesi 1629 zhyldyn sәuir ajynda agajyndy Mehmet Gerej men Shaһin Gerej Қyrymga ekinshi zhoryk zhasady Getman Grigorij Chornyjdyn basshylygymen Zaporozhe kazaktarynyn kalyn әskerin 25 mynnan 40 myn adamga dejin bastasa al Mehmet pen Shaһin 2 myn adamdyk shagyn nogajlar zhasagyn baskardy Zhәnibek Gerej oz ieligin korgau sharalaryn koldanyp үlgerdi Sonau 1629 zhyly nauryzda Orkapyga kalgaj Dәulet Gerej men Қantemir myrza kolbasshylygymen әsker zhiberip 20 sәuirde Zhәnibektin ozi negizgi kүshterimen Қyrymnan keldi Kazaktar Orkapyga zhakyndap bekinisti basyp almak boldy birak tojtarys aldy Kazaktar үsh kүn bojy Қyrym atty әskerinin shabuylyna ushyrap tobyrlanyp shegindi Sheginu kezinde Mehmet Gerej han karsylasy Zhәnibek Gerejge berilmek boldy birak kazaktar kolynan kaza tapty Osydan kejin kazaktar odaktas nogajlardy zhoyuga kiristi Osy zhagdajdy pajdalangan Қantemir myrza men kalgaj Dәulet Gerej kazak tobyryna basyp kirip zhaudy talkandady Ұrystarda kazaktar 8 mynga dejin kaza tapty al Kishi nogajlar kazylylar kop zhagdajda kaza boldy Қyrymdyktarda 50 ge dejin myrzadan 6 mynga dejin sarbazynan ajyrylyp 1 mynga dejin adam zharalandy Zharalangan Shaһin Gerej kyrymdyktardyn shagyn tobymen Donga odan Kishi Nogaj Ordasyna Қazy ulysy kashady Zhәnibek Gerej Shaһin Gerejge komekteskeni үshin nogajlarga karsy zhazalau zhorygyn ujymdastyrdy Hanzada bastagan Қyrym tatar әskeri Қoban dalasyna kirdi Nogaj myrzalary Mүbarakka bagynyshtylyktaryn bildirip Shaһinge eshkandaj komek korsetpeuge uәde berdi Shaһin Gerej sherkes myrzalarynyn komegine үmit artyp Kishi Nogaj Ordasynan Sherkesstanga kashady Alajda Mүbarak Gerej men onyn әskeri nogajlardy tynyshtandyryp sherkes myrzalaryna karsy zhorykka shygyp olardy da bagynuga mәzhbүrledi Shaһin Gerej Sherkesstannan Қumykstanga kashyp Terek kazaktarymen karym katynas ornatuga әrekettenip sәtsizdikke ushyrady Soltүstik Kavkazda bekinip kala almagan Shaһin Gerej Parsy eline ketip ony Ұly Abbastyn nemeresi әri murageri zhana irandyk shaһ 1628 1642 kabyldady I Sefi Shaһin Gerejdi zhaksy karsy alyp ogan parsy uәlayattarynyn birinen lauazym berdi 1632 zhyldyn kokteminde Shaһin Gerej uәlayat namengerin oltirip ony tonap Irannan Soltүstik Kavkazga kashady Aldymen Shaһin Gerej Қumykstanga kelip ol zherden Sherkesstanga koshuge mәzhbүr boldy Beslenejde Aleguk myrza zhәne onyn bauyry Adkdzhuktyn konysynda konystandy Sol zherden Shaһin Gerej kejbir Қyrym myrzalarymen bajlanyska tүsip Zhәnibek Gerej hanga karsy shielenis tugyzdy Birak onyn habarshylary ustalyp kaldy Zhәnibek Gerej kalgaj Azamat Gerejdi oltirudi bujyrdy al onyn bauyrlary Mүbarak Gerej men kashyp ketti Sodan kejin Shaһin Gerej Kishi Nogaj Ordasyna bardy birak nogaj myrzalary ony oz ulystaryna kabyldamaj ielikterinen ketudi talap etedi Azov turgyndary ony kalaga kirgizubej kojdy Sodan kejin sherkes myrzalary Shaһin Gerejdin tuystary men dostary ogan pana beruden bas tartty Osy kezde Osmanly sultany Shaһin Gerejdi Ystanbulga tartudyn barlyk amalyn zhasady Mәskeu үkimeti Terek duanbasylaryna Қyrym hanzadasymen karym katynasta boluga tyjym saldy Shaһin Gerej IV Murat sultannyn mejirimine sүjenuge mәzhbүr bolyp sultannyn ozine zhәne onyn uәzirlerine arnap үlken kazynamen Ystanbulga elshilik zhiberedi sodan kejin 1633 zhyly tamyzda Osman imperiyasynyn astanasyna barady Sultan IV Murat Shaһin Gerejdi Ystanbulda kurmetpen kabyldap Rodos aralyna zhoneltedi 1641 zhyly zhana sultan Ibraһimnin bujrygymen Shaһin Gerej buyndyryp oltirildi Ol Rodostagy Murat Rejs meshitinin zhanynda kalgaj Fatih Shoban Gerejmen birge kesenede zherlengen ӘdebietNovoselskij A A Borba Moskovskogo gosudarstva s tatarami v 17 veke M L Izdatelstvo Akademii nauk SSSR 1948 Gajvoronskij Oleksa Poveliteli dvuh materikov T 2 Kiev Bahchisaraj 2009 ISBN 9789662260038DerekkozderAgeev V V Pogrebeniya Geraev v arhitekturnom komplekse Murad Rejsa Materialy po Arheologii i Istorii Antichnogo i Srednevekovogo Kryma Vyp 6 Sevastopol Tyumen 2014 S 242 257