Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
II Мехмет Герей Семин (Семіз) (қырымтат. II Mehmed Geray, Semin Mehmed Geray; 1532—1584) — Герейлер әулетінен шыққан 1577-1584 жж. Қырым ханы. I Дәулет Герейдің ұлы әрі мұрагері.
| II Мехмет Герей қырымтат. II Mehmed Geray | ||||
| Лауазымы | ||||
|---|---|---|---|---|
| ||||
| 1577 — 1584 | ||||
| Ізашары | I Дәулет Герей | |||
| Ізбасары | II Ислам Герей | |||
| Өмірбаяны | ||||
| Діні | ислам | |||
| Дүниеге келуі | 1532 | |||
| Қайтыс болуы | 1584 Қырым | |||
| Жерленді | ||||
| Династия | Герейлер | |||
| Әкесі | I Дәулет Герей | |||
| Балалары | II Сағадат Герей, Мұрат Герей, Сафа Герей | |||
| Монограммасы |  | |||
өңдеу  | ||||
Өмірбаяны
Мехмет Герей әкесі Қырым ханы Дәулет Герейдің мен Реч Посполитаға қарсы көптеген әскери жорықтарына қатысты. 1555 жылы үлкен ағасы қалғай сұлтан Ахмет Герей Судбища түбіндегі шайқаста қайтыс болғаннан кейін Мехмет Герей қалғай шенін, ханның тең билеушісі және бірінші мұрагері дәрежесін алды. Әкесі билік еткен кезде Мехмет Герей қалғай қызметін атқарған (1555-1577).
1555 жылдың жазында Қырым ханы Дәулет Герей 60 мыңдық татар әскерімен Оңтүстік Ресей жеріне жорыққа шықты. Алайда орыс патшасы Иван Грозный жаудың шабуылын тойтаруға дайындалып, үлкен әскермен шекарада тұрды. Дәулет Герей жетіп, кері қарай жылжыды, бірақ қайтар жолда Судбища түбінде мырза дуан басы Иван Васильевич Шереметев басқарған 7 мыңдық орыс әскеріне тап болды. Дәулет Герейдің Қырымды жорық кезінде Қырымды күзетуге қалдырған Мехмет Герей ханзада өз жасағымен әкесіне көмектесу үшін жолға шығады.
1558 жылы қыста Қырым татарларының үлкен ордасын басқарған Мехмет Герей қалғай оңтүстік орыс жерлеріне қарсы жорыққа Орқапыдан аттанды, бірақ орыс полктерінің шекараға ілгері жылжуы ханзаданы жоспарланған шапқыншылықтан бас тартуға мәжбүр етті. 1563 жылдың көктемінде Мехмет пен Әділ Герей ханзадалар 10 мыңдық әскердің басында Мәскеудің шекаралық иеліктеріне жаңа шабуыл жасап, Михайлов, және жерлерін ойрандап кетті. 1570 жылы Мехмет пен Әділ Герей үлкен әскердің (50-60 мың адам) басында Рязан мен Кашира жерлеріне шапқыншылық жасады. 1571-1572 жылдары Мехмет Герей қалғай әкесімен бірге Ресей мемлекетіне қарсы екі үлкен жорыққа қатысады.
Қырым ханы Дәулет Герейдің билігінің аяғында оның екі үлкен ұлы Мехмет Герей қалғай мен Әділ Герейдің қарым-қатынасы шиеленісе түсті. Олардың арасында үлкен тартыс болды. Әділ Герей ағасынан қорқып, өзенінің бойында Болы Сарай қаласын тұрғызып, сонда қоныстанды. Қырым хандарының саясатына наразы ноғай мырзалары оның айналасына топтаса бастады. Оларды Дәулет Герей хан өлер алдында ғана татуластыра алды.
1577 жылы 29 маусымда Қырым ханы I Дәулет Герей Бақшасарайда қайтыс болды. Әкесі I Дәулет Герей қайтыс болғаннан кейін Қырым ханының тағына 45 жастағы Мехмет Герей қалғай отырды. Мехмет Герей бауыры Әділ Герейді жаңа қалғай етіп тағайындады.
Сол 1577 жылы жаңа хан Семіз Мехмет Герей бастаған қырым татарларының үлкен ордасы поляк-литва шекаралық жерлеріне жорық жасады. Қырымдықтар талқандап, өртеп жіберді, жорықты тоқтату үшін қырымдықтар поляк патшасынан үлкен төлем алды. Шапқыншылық кезінде қырым татарлары мен ноғайлар патша ақысын есептемегенде 35 мың тұтқын, 40 мың жылқы, 500 мың сиыр, өгіз, қойларды алып кетті.
1578 жылдың жазында Осман сұлтаны III Мұрат өзінің вассалы Қырым ханы Мехмет Герейге Күнгей Кавказға әскери жорық бастауға бұйрық береді. Мехмет Герейдің өзі парсы жорығына қатысудан бас тартып, сұлтанға денсаулығының нашар екенін хабарлайды. Ханның бұйрығымен Әділ Герей қалғай, Шақай Мүбарак Герей және Ғазы Герей басқарған 20 мың адамдық татар әскері Күнгей Кавказға жорыққа аттанады. Мехмет Герей өзінің орнына үлкен ұлы Сағадат Герейді жіберді, бірақ кейін әкесінің бұйрығымен соңғысы Қырымға оралды. 1578 жылы қарашада Қырым ханзадалары әскермен келіп, Османлы қолбасшысы Өзтеміроғлы Осман пашамен бірікті. Қырымдықтар Шамахиді қоршап тұрған Ширван бейлербегі Арас хан Рүмлі бастаған 25 мың адамдық Иран әскерін талқандап, жойып жіберді. Осыдан кейін Осман түріктері мен қырымдықтар оңтүстікке қарай Мұған даласына бет бұрып, рүмлі қызылбаш тайпасының қонысын талқандады. Татарлар көптеген тұтқындарды алып, Ширванға апарды. Көп ұзамай Хамза мырза бастаған ірі ирандық әскер Қарабақтан Ширванға басып кіріп, татарларға қарай ілгері жылжыды. 1578 жылы 28 қарашада Ақсу өзенінің бойындағы Моллахасан жерінде болған шайқаста Иран әскерінің басым күштері Қырым татарларының быт-шытын шығарды. Әділ Герей қалғайдың өзі найзамен жараланып, тұтқынға түседі. Ирандықтар татарлардың қолына түскен барлық олжаны тартып алады. 1579 жылы шілдеде тұтқында болған Қырым қалғайы Әділ Герей Қазуинде өлтіріледі. Осылайша, Қырым татарларының Парсыға қарсы бірінші жорығы апатты жеңіліспен аяқталды.
1579 жылдың жазында сұлтанның бұйрығымен Қырым ханы Мехмет Герей Сефевилік Иранға қарсы екінші жорығын жасады. 100 мыңдық Қырым татар ордасы келіп жетті, ханды Дербентте түрік бас қолбасшысы Осман паша қуана қарсы алды. Ханның інісі ханзада Ғазы Герей Бакудың маңында ирандықтарды талқандады. Қырым татарлары қайтадан бүкіл Ширванды басып алды. Татар атты әскер жасақтары Ширванда шашырап, жергілікті тұрғындарды тонап, тұтқынға алды. Мұхаммед Халифа басқарған ирандық әскерлер жеңіліске ұшырап, соңғысы өлтірілді. Мехмет Герей өзінің бауыры зұлымдықпен өлтіргені үшін парсылардан кек алу үшін келгенін мәлімдеді. Қырым ханы Шамахыға орналасты. Күзде қыруар олжа алып, мыңдаған халықты құлдыққа сату үшін алып кеткен Қырым ордасы Ширваннан шығып, Дербенттегі түрік гарнизонын жалғыз қалдырды. Қырым ханы шегінгеннен кейін қызылбаштар Ширванды қайтадан басып алды. Қырым ханы Мехмет Герей кіші інісі Ғазы Герейдің қолбасшылығымен Осман пашаға көмектесу үшін шағын татар жасағын қалдырды. Қырым ханының Күнгей Кавказдан шегінуі сұлтанның ашуын келтіріп, бас уәзірдің наразылығын тудырды.
Парсылар тұтқындап өлтірген Әділ Герей қалғай қайтыс болғаннан кейін Қырым ханы Мехмет Герей өзінің үлкен ұлы Сағадат Герейді қалғай етіп тағайындайды. Алайда ағасы Алып Герей Мехмет Герейдің інілерінің үлкені ретінде қалғай лауазымына талаптана бастады. Алып Герейді інілері мен кейбір ірі татар бейлері қолдады. Қырым ханы Мехмет Герей бауыры Алып Герейге Парсыға қарсы жаңа жорықты басқаруды бұйырды, бірақ соңғысы одан бас тартты. Сонда хан оның бұйрығын орындаудан бас тартқан інісін өлтіруді ұйғарды. Алып пен Селәмет Герей ханзадалар ханмен жанжалдасып, Қырымнан қашады. Олар ханның әрекетін сұлтанға шағымдану үшін Ыстанбұлға барады. Алайда Днепр өзенінен өтіп бара жатқанда ханзадаларды украин казактары тұтқындап, Шеркеске алып кетеді. Тұтқынға түскен ханзадалар поляк патшасына хат жолдап, не оларды түрік иелігіне жіберуін, не болмаса әскер беріп, Қырымдағы билікті басып алуға көмектесуін сұрайды. Мехмет Герей бүлікші бауырларын беруін сұрады. Тіпті, Қырым ханы казактарға ханзадаларды беру үшін 70 мың алтын шақа мен 400 атлас кафтан ұсынды. Поляк елшілігімен бірге Алып пен Селәмет Герей ханзадалар Ыстанбұлға келіп, сұлтан сарайында қолдау тапты. Бұл кезде Әли бей Шырынның басшылығымен ірі татар мырзалары Алып Герей жағына өтті. Қырым ханы бүлікші бауырларына үйлеріне қайтуға рұқсат береді. II Мехмет Герей жаңа қалғай етіп Алып Герейді тағайындауға мәжбүр болды. Қалғай дәрежесінен айырылған Сағадат Герей нұреддин дәрежесін алып, ханның екінші мұрагері болды.
1580 жылы Ғазы Герей мен Сафа Герей ханзадаларының қолбасшылығымен Қырым әскері Ширванға тағы да басып кіріп, Ширванның бейлербегі Салман хан бастаған қызылбаш әскерін талқандады. Османлы қолбасшысы Осман паша Қырым татарларының көмегімен Дербенттен аттанып, Бакуді басып алып, сонда гарнизон қалдырады. Маллахасан деген жердің маңында тағыда қызылбаштардың негізгі жасақтарының қырым татарларымен шайқасы болды, содан кейін ханзадалар Дағыстанға шегінді. Салман хан басқарған үлкен ирандық әскердің жақындауымен Османлы қолбасшысы Осман паша аз әскерімен Дербентке шегінді.
1581 жылдың көктемінде Күнгей Кавказда Қырым әскерінің төртінші жорығы өтті. Ғазы Герей және Сафа Герей ханзадалары татарлармен және түріктермен Ширванға басып кірді, онда Шемаха мен Шабран арасындағы шайқаста Ширван бейлербегі Пейкер хан бастаған Иран әскерінен жеңіліс тапты. Шабуылды жеке басқарған Ғазы Герей тұтқынға түсті.
1582 жылдың жазында Осман сұлтаны III Мұрат Қырым ханынан Сефевидтік Иранға қарсы жорыққа шығуды тағы да талап етті. Мехмет Герей парсылардың жаңа жорығына қарсы шыққан барлық татар бейлері мен мырзаларын кеңеске шақырды.
1583 жылдың аяғында түрік қолбасшысы Өзтеміроғлы Осман паша Ширваннан Кефеге әскерімен келді. Сұлтан оған бүлікшіл Қырым ханын тұтқындап, Ыстанбұлға әкелуді бұйырады. Қырым ханы түрік пашасын Ескі Қырымға келіссөз жүргізуге шақырды, бірақ соңғысы ол жаққа келуден бас тартты.
Келесі 1584 жылы Қырым ханы Мехмет Герей 40 мың әскер жинап, Кефеге жорыққа шығып, қаланы қоршауға алды. Ағасымен жауласып, хан тағына үміткер Алып Герей қалғай Осман пашаның жағына өтіп, Кефеге жетеді. Осман паша Қырым бейлеріне Алып Герейдің жаңа хан болатынын, ал бүлікші Мехмет Герейдің тақтан тайдырылатынын айтты. Бұған жауап ретінде Мехмет Герей: «Мен падишаһпын, хұтба мен тиындардың иесімін - мені кім орнынан алып, тағайындай алады?» Қырым бейлері, Алып Герейдің күткеніне қарамастан, өздерінің заңды ханына адал болды. Алайда Мехмет Герей қолдау сұрап жүгінген кефенің мүфтиі өз шешімін Қырым ханының пайдасына шешпеді.
1584 жылдың көктемінде Османлы сұлтаны III Мұрат II Мехмет Герейді тақтан түсіріп, жаңа Қырым ханы етіп ұзақ уақыт түрік иелігінде тұрған өзінің інісі II Ислам Герейді тағайындады. Сол жылдың мамыр айында Ислам Герей түрік жаңа шеріктерінің жасақтарымен бірге Кефеге аттанды. Қырым ханы II Мехмет қарсылық ұйымдастыруға тырысты, бірақ әскер жаңа билеушінің жағына өтті. Әли бей Шырын бастаған Қырым бейлері сұлтанның жарлығына қарсы шығуға батылы бармай, жаңа хан Ислам Герейдің жағына өтті. Мансұр руынан шыққан ноғай мырзалары ғана Мехметке адал болып қалды. Ірі Қырым бейлері өз жасақтарымен Ислам Герейдің жағына өтіп, түрік әскерімен бірігіп кетті.
Биліктен тайдырылған Қырым ханы II Мехмет Герей ақсүйектер мен әскерлердің қолдауынан айырылып, билік үшін күресті жалғастыруға жаңа күштерді сонда жинау мақсатында Қырымнан Ноғай Ордасына қашуға шешім қабылдады. Мехмет Герей ұлдары Сағадат, Мұрат және Сафамен бірге Мансұр бейлерінің шығарып салуымен Кефеден қашады. Ханды оның інілері Алып, Селәмет және Мүбарек Герей ханзадалары татар жасақтарымен қуалайды. Орқапы маңында Мехмет Герейді інісі қалғай Алып Герей қуып жетіп өлтіреді. Марқұм Қырым ханының денесі Қырымға әкелініп, дүрбеге жерледі.
II Мехмет Герей өзінің толық дене бітімімен ерекшеленді, сол үшін ол «Семіз» (қырымтат. Semin) деген лақап атқа ие болды. II Мехмет тұсында Қырымда лауазымы енгізілді.
Бақшасарайдағы жерленген.
Дереккөздер
- Олекса Гайворонский Созвездие Гераев. — Симферополь, 2003.
- Олекса Гайворонский. Повелители двух материков. — Т. 1. — Киев—Бахчисарай, 2007. — С. 277—288. — ISBN 978-966-96917-1-2.
- Халим-Гирей-султан. Розовый куст ханов или История Крыма. — Симферополь: «Стилос», 2008. — С. 47—49. — ISBN 978-966-8518-91-1.
- Всемирная история. Развитие государств Восточной Европы. — Т. 11. — Минск: «Современный литератор», 1998. — С. 388—390. — ISBN 985-456-152-6.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
II Mehmet Gerej Semin Semiz kyrymtat II Mehmed Geray Semin Mehmed Geray 1532 1584 Gerejler әuletinen shykkan 1577 1584 zhzh Қyrym hany I Dәulet Gerejdin uly әri murageri II Mehmet Gerej kyrymtat II Mehmed GerayLauazymyTu 15 Bileushi Padishaһ zhәne Ұly Қyrym hany Tu1577 1584Izashary I Dәulet GerejIzbasary II Islam GerejӨmirbayanyDini islamDүniege kelui 1532 1532 Қajtys boluy 1584 1584 ҚyrymZherlendiDinastiya GerejlerӘkesi I Dәulet GerejBalalary II Sagadat Gerej Murat Gerej Safa GerejMonogrammasyondeu ӨmirbayanyMehmet Gerej әkesi Қyrym hany Dәulet Gerejdin men Rech Pospolitaga karsy koptegen әskeri zhoryktaryna katysty 1555 zhyly үlken agasy kalgaj sultan Ahmet Gerej Sudbisha tүbindegi shajkasta kajtys bolgannan kejin Mehmet Gerej kalgaj shenin hannyn ten bileushisi zhәne birinshi murageri dәrezhesin aldy Әkesi bilik etken kezde Mehmet Gerej kalgaj kyzmetin atkargan 1555 1577 1555 zhyldyn zhazynda Қyrym hany Dәulet Gerej 60 myndyk tatar әskerimen Ontүstik Resej zherine zhorykka shykty Alajda orys patshasy Ivan Groznyj zhaudyn shabuylyn tojtaruga dajyndalyp үlken әskermen shekarada turdy Dәulet Gerej zhetip keri karaj zhylzhydy birak kajtar zholda Sudbisha tүbinde myrza duan basy Ivan Vasilevich Sheremetev baskargan 7 myndyk orys әskerine tap boldy Dәulet Gerejdin Қyrymdy zhoryk kezinde Қyrymdy kүzetuge kaldyrgan Mehmet Gerej hanzada oz zhasagymen әkesine komektesu үshin zholga shygady 1558 zhyly kysta Қyrym tatarlarynyn үlken ordasyn baskargan Mehmet Gerej kalgaj ontүstik orys zherlerine karsy zhorykka Orkapydan attandy birak orys polkterinin shekaraga ilgeri zhylzhuy hanzadany zhosparlangan shapkynshylyktan bas tartuga mәzhbүr etti 1563 zhyldyn kokteminde Mehmet pen Әdil Gerej hanzadalar 10 myndyk әskerdin basynda Mәskeudin shekaralyk ielikterine zhana shabuyl zhasap Mihajlov zhәne zherlerin ojrandap ketti 1570 zhyly Mehmet pen Әdil Gerej үlken әskerdin 50 60 myn adam basynda Ryazan men Kashira zherlerine shapkynshylyk zhasady 1571 1572 zhyldary Mehmet Gerej kalgaj әkesimen birge Resej memleketine karsy eki үlken zhorykka katysady Қyrym hany Dәulet Gerejdin biliginin ayagynda onyn eki үlken uly Mehmet Gerej kalgaj men Әdil Gerejdin karym katynasy shielenise tүsti Olardyn arasynda үlken tartys boldy Әdil Gerej agasynan korkyp ozeninin bojynda Boly Saraj kalasyn turgyzyp sonda konystandy Қyrym handarynyn sayasatyna narazy nogaj myrzalary onyn ajnalasyna toptasa bastady Olardy Dәulet Gerej han oler aldynda gana tatulastyra aldy 1577 zhyly 29 mausymda Қyrym hany I Dәulet Gerej Bakshasarajda kajtys boldy Әkesi I Dәulet Gerej kajtys bolgannan kejin Қyrym hanynyn tagyna 45 zhastagy Mehmet Gerej kalgaj otyrdy Mehmet Gerej bauyry Әdil Gerejdi zhana kalgaj etip tagajyndady Sol 1577 zhyly zhana han Semiz Mehmet Gerej bastagan kyrym tatarlarynyn үlken ordasy polyak litva shekaralyk zherlerine zhoryk zhasady Қyrymdyktar talkandap ortep zhiberdi zhorykty toktatu үshin kyrymdyktar polyak patshasynan үlken tolem aldy Shapkynshylyk kezinde kyrym tatarlary men nogajlar patsha akysyn eseptemegende 35 myn tutkyn 40 myn zhylky 500 myn siyr ogiz kojlardy alyp ketti 1578 zhyldyn zhazynda Osman sultany III Murat ozinin vassaly Қyrym hany Mehmet Gerejge Kүngej Kavkazga әskeri zhoryk bastauga bujryk beredi Mehmet Gerejdin ozi parsy zhorygyna katysudan bas tartyp sultanga densaulygynyn nashar ekenin habarlajdy Hannyn bujrygymen Әdil Gerej kalgaj Shakaj Mүbarak Gerej zhәne Ғazy Gerej baskargan 20 myn adamdyk tatar әskeri Kүngej Kavkazga zhorykka attanady Mehmet Gerej ozinin ornyna үlken uly Sagadat Gerejdi zhiberdi birak kejin әkesinin bujrygymen songysy Қyrymga oraldy 1578 zhyly karashada Қyrym hanzadalary әskermen kelip Osmanly kolbasshysy Өztemirogly Osman pashamen birikti Қyrymdyktar Shamahidi korshap turgan Shirvan bejlerbegi Aras han Rүmli bastagan 25 myn adamdyk Iran әskerin talkandap zhojyp zhiberdi Osydan kejin Osman tүrikteri men kyrymdyktar ontүstikke karaj Mugan dalasyna bet buryp rүmli kyzylbash tajpasynyn konysyn talkandady Tatarlar koptegen tutkyndardy alyp Shirvanga apardy Kop uzamaj Hamza myrza bastagan iri irandyk әsker Қarabaktan Shirvanga basyp kirip tatarlarga karaj ilgeri zhylzhydy 1578 zhyly 28 karashada Aksu ozeninin bojyndagy Mollahasan zherinde bolgan shajkasta Iran әskerinin basym kүshteri Қyrym tatarlarynyn byt shytyn shygardy Әdil Gerej kalgajdyn ozi najzamen zharalanyp tutkynga tүsedi Irandyktar tatarlardyn kolyna tүsken barlyk olzhany tartyp alady 1579 zhyly shildede tutkynda bolgan Қyrym kalgajy Әdil Gerej Қazuinde oltiriledi Osylajsha Қyrym tatarlarynyn Parsyga karsy birinshi zhorygy apatty zhenilispen ayaktaldy 1579 zhyldyn zhazynda sultannyn bujrygymen Қyrym hany Mehmet Gerej Sefevilik Iranga karsy ekinshi zhorygyn zhasady 100 myndyk Қyrym tatar ordasy kelip zhetti handy Derbentte tүrik bas kolbasshysy Osman pasha kuana karsy aldy Hannyn inisi hanzada Ғazy Gerej Bakudyn manynda irandyktardy talkandady Қyrym tatarlary kajtadan bүkil Shirvandy basyp aldy Tatar atty әsker zhasaktary Shirvanda shashyrap zhergilikti turgyndardy tonap tutkynga aldy Muhammed Halifa baskargan irandyk әskerler zheniliske ushyrap songysy oltirildi Mehmet Gerej ozinin bauyry zulymdykpen oltirgeni үshin parsylardan kek alu үshin kelgenin mәlimdedi Қyrym hany Shamahyga ornalasty Kүzde kyruar olzha alyp myndagan halykty kuldykka satu үshin alyp ketken Қyrym ordasy Shirvannan shygyp Derbenttegi tүrik garnizonyn zhalgyz kaldyrdy Қyrym hany shegingennen kejin kyzylbashtar Shirvandy kajtadan basyp aldy Қyrym hany Mehmet Gerej kishi inisi Ғazy Gerejdin kolbasshylygymen Osman pashaga komektesu үshin shagyn tatar zhasagyn kaldyrdy Қyrym hanynyn Kүngej Kavkazdan sheginui sultannyn ashuyn keltirip bas uәzirdin narazylygyn tudyrdy Parsylar tutkyndap oltirgen Әdil Gerej kalgaj kajtys bolgannan kejin Қyrym hany Mehmet Gerej ozinin үlken uly Sagadat Gerejdi kalgaj etip tagajyndajdy Alajda agasy Alyp Gerej Mehmet Gerejdin inilerinin үlkeni retinde kalgaj lauazymyna talaptana bastady Alyp Gerejdi inileri men kejbir iri tatar bejleri koldady Қyrym hany Mehmet Gerej bauyry Alyp Gerejge Parsyga karsy zhana zhorykty baskarudy bujyrdy birak songysy odan bas tartty Sonda han onyn bujrygyn oryndaudan bas tartkan inisin oltirudi ujgardy Alyp pen Selәmet Gerej hanzadalar hanmen zhanzhaldasyp Қyrymnan kashady Olar hannyn әreketin sultanga shagymdanu үshin Ystanbulga barady Alajda Dnepr ozeninen otip bara zhatkanda hanzadalardy ukrain kazaktary tutkyndap Sherkeske alyp ketedi Tutkynga tүsken hanzadalar polyak patshasyna hat zholdap ne olardy tүrik ieligine zhiberuin ne bolmasa әsker berip Қyrymdagy bilikti basyp aluga komektesuin surajdy Mehmet Gerej bүlikshi bauyrlaryn beruin surady Tipti Қyrym hany kazaktarga hanzadalardy beru үshin 70 myn altyn shaka men 400 atlas kaftan usyndy Polyak elshiligimen birge Alyp pen Selәmet Gerej hanzadalar Ystanbulga kelip sultan sarajynda koldau tapty Bul kezde Әli bej Shyrynnyn basshylygymen iri tatar myrzalary Alyp Gerej zhagyna otti Қyrym hany bүlikshi bauyrlaryna үjlerine kajtuga ruksat beredi II Mehmet Gerej zhana kalgaj etip Alyp Gerejdi tagajyndauga mәzhbүr boldy Қalgaj dәrezhesinen ajyrylgan Sagadat Gerej nureddin dәrezhesin alyp hannyn ekinshi murageri boldy 1580 zhyly Ғazy Gerej men Safa Gerej hanzadalarynyn kolbasshylygymen Қyrym әskeri Shirvanga tagy da basyp kirip Shirvannyn bejlerbegi Salman han bastagan kyzylbash әskerin talkandady Osmanly kolbasshysy Osman pasha Қyrym tatarlarynyn komegimen Derbentten attanyp Bakudi basyp alyp sonda garnizon kaldyrady Mallahasan degen zherdin manynda tagyda kyzylbashtardyn negizgi zhasaktarynyn kyrym tatarlarymen shajkasy boldy sodan kejin hanzadalar Dagystanga shegindi Salman han baskargan үlken irandyk әskerdin zhakyndauymen Osmanly kolbasshysy Osman pasha az әskerimen Derbentke shegindi 1581 zhyldyn kokteminde Kүngej Kavkazda Қyrym әskerinin tortinshi zhorygy otti Ғazy Gerej zhәne Safa Gerej hanzadalary tatarlarmen zhәne tүriktermen Shirvanga basyp kirdi onda Shemaha men Shabran arasyndagy shajkasta Shirvan bejlerbegi Pejker han bastagan Iran әskerinen zhenilis tapty Shabuyldy zheke baskargan Ғazy Gerej tutkynga tүsti 1582 zhyldyn zhazynda Osman sultany III Murat Қyrym hanynan Sefevidtik Iranga karsy zhorykka shygudy tagy da talap etti Mehmet Gerej parsylardyn zhana zhorygyna karsy shykkan barlyk tatar bejleri men myrzalaryn keneske shakyrdy 1583 zhyldyn ayagynda tүrik kolbasshysy Өztemirogly Osman pasha Shirvannan Kefege әskerimen keldi Sultan ogan bүlikshil Қyrym hanyn tutkyndap Ystanbulga әkeludi bujyrady Қyrym hany tүrik pashasyn Eski Қyrymga kelissoz zhүrgizuge shakyrdy birak songysy ol zhakka keluden bas tartty Kelesi 1584 zhyly Қyrym hany Mehmet Gerej 40 myn әsker zhinap Kefege zhorykka shygyp kalany korshauga aldy Agasymen zhaulasyp han tagyna үmitker Alyp Gerej kalgaj Osman pashanyn zhagyna otip Kefege zhetedi Osman pasha Қyrym bejlerine Alyp Gerejdin zhana han bolatynyn al bүlikshi Mehmet Gerejdin taktan tajdyrylatynyn ajtty Bugan zhauap retinde Mehmet Gerej Men padishaһpyn hutba men tiyndardyn iesimin meni kim ornynan alyp tagajyndaj alady Қyrym bejleri Alyp Gerejdin kүtkenine karamastan ozderinin zandy hanyna adal boldy Alajda Mehmet Gerej koldau surap zhүgingen kefenin mүftii oz sheshimin Қyrym hanynyn pajdasyna sheshpedi II Mehmet Gerejdin dүrbesi XX gasyrdyn basyndagy suret 1584 zhyldyn kokteminde Osmanly sultany III Murat II Mehmet Gerejdi taktan tүsirip zhana Қyrym hany etip uzak uakyt tүrik ieliginde turgan ozinin inisi II Islam Gerejdi tagajyndady Sol zhyldyn mamyr ajynda Islam Gerej tүrik zhana sherikterinin zhasaktarymen birge Kefege attandy Қyrym hany II Mehmet karsylyk ujymdastyruga tyrysty birak әsker zhana bileushinin zhagyna otti Әli bej Shyryn bastagan Қyrym bejleri sultannyn zharlygyna karsy shyguga batyly barmaj zhana han Islam Gerejdin zhagyna otti Mansur ruynan shykkan nogaj myrzalary gana Mehmetke adal bolyp kaldy Iri Қyrym bejleri oz zhasaktarymen Islam Gerejdin zhagyna otip tүrik әskerimen birigip ketti Bilikten tajdyrylgan Қyrym hany II Mehmet Gerej aksүjekter men әskerlerdin koldauynan ajyrylyp bilik үshin kүresti zhalgastyruga zhana kүshterdi sonda zhinau maksatynda Қyrymnan Nogaj Ordasyna kashuga sheshim kabyldady Mehmet Gerej uldary Sagadat Murat zhәne Safamen birge Mansur bejlerinin shygaryp saluymen Kefeden kashady Handy onyn inileri Alyp Selәmet zhәne Mүbarek Gerej hanzadalary tatar zhasaktarymen kualajdy Orkapy manynda Mehmet Gerejdi inisi kalgaj Alyp Gerej kuyp zhetip oltiredi Markum Қyrym hanynyn denesi Қyrymga әkelinip dүrbege zherledi II Mehmet Gerej ozinin tolyk dene bitimimen erekshelendi sol үshin ol Semiz kyrymtat Semin degen lakap atka ie boldy II Mehmet tusynda Қyrymda lauazymy engizildi Bakshasarajdagy zherlengen DerekkozderOleksa Gajvoronskij Sozvezdie Geraev Simferopol 2003 Oleksa Gajvoronskij Poveliteli dvuh materikov T 1 Kiev Bahchisaraj 2007 S 277 288 ISBN 978 966 96917 1 2 Halim Girej sultan Rozovyj kust hanov ili Istoriya Kryma Simferopol Stilos 2008 S 47 49 ISBN 978 966 8518 91 1 Vsemirnaya istoriya Razvitie gosudarstv Vostochnoj Evropy T 11 Minsk Sovremennyj literator 1998 S 388 390 ISBN 985 456 152 6