Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
II Ғазы Герей, Боран Ғазы (қырымтат. II Ğazı Geray; Bora Ğazı Geray) — 1588-1596 және 1596-1607 жылдары Герей әулетінен шыққан Қырым ханы (1596 жылы оның билігі I Фатих Герейдің келуімен қысқа уақытқа үзілді). Қырым ханы I Дәулет Герейдің ұлы, II Ислам Герейдің бауыры әрі мұрагері.
| II Ғазы Герей қырымтат. II Ğazı Geray, ٢ غازى كراى | ||||
 | ||||
| Лауазымы | ||||
|---|---|---|---|---|
| ||||
| 1588 — 1596 | ||||
| Ізашары | II Ислам Герей | |||
| Ізбасары | I Фатих Герей | |||
| ||||
| 1596 — 1607 | ||||
| Ізашары | I Фатих Герей | |||
| Ізбасары | Тоқтамыс Герей | |||
| Өмірбаяны | ||||
| Діні | ислам | |||
| Дүниеге келуі | 1551 | |||
| Қайтыс болуы | 1607 Қырым хандығы | |||
| Жерленді | Бақшасарай | |||
| Династия | Герейлер | |||
| Әкесі | I Дәулет Герей | |||
| Балалары | Тоқтамыс Герей, Сефер Герей, , Хусам Герей, Саадат Герей, Ауз Герей | |||
| II Ғазы Герей Ортаққорда | ||||
өңдеу  | ||||
Өмірбаяны
Ханзада Ғазы Герей әкесі Дәулет хан жасаған көптеген әскери жорықтарына қатысты. 1569 жылы осман-татар әскерінің Астраханға қарсы сәтсіз жорығына қатысты.
1578 жылы ағалары Әділ және Шақай Мүбаракпен бірге Қырым хандығы жасақтарының Сефевилер иелігіне жорығына қатысты, онда ханзадалар Осман түріктерімен қызылбастарға қарсы бірлескен әскери әрекеттерге қатысты. 1578 жылы қарашада Ширвандағы Ақсу өзені бойындағы шайқаста Қырым атты әскері Иран әскерінің басым күштерінен жеңіліп қалды. Ғазы Герейдің үлкен ағасы қалғай Әділ Герей келесі жылы тұтқынға түсіп, келесі жылы өлім жазасына кесілді.
1579 жылы Ғазы Герей II Мехмет ханның Дағыстан мен Ширванға жасаған жаңа әскери жорығына қатысты. Ғазы Герейдің жасағы Баку маңында қызылбастарды талқандады. Үлкен олжа мен көптеген тұтқындарды қолға түсірген II Мехмет хан Османлы түріктеріне көмектесу үшін Ғазы Герей басқарған екі мың татар жасағын қалдырып, өзі Қырымға оралды. Түрік бас қолбасшысының бұйрығымен Ғазы Герей Әзірбайжандағы жаңа Османлы иеліктерін қорғауды басқарды. Ханзада жаңа жаулап алған қалаларды қорғап қана қоймай, Сефевид әскерінің қысқы тұрағын талқандады, осы үшін Осман сұлтанының алғысына ие болды.
1581 жылы көктемде кезекті жорығы кезінде Ғазы Герейді қызылбастар тұтқынға алды. Сефевидтердің қолбасшысы Хамза мырза ханзаданы Аламут бекінісіне қамауды бұйырды. Қызылбастар Ғазы Герейге шаһтың қызметіне өтуді және Осман түріктерімен соғысуды ұсынды. Мұхаммед Худабенде шаһ оны қызына үйлендіріп, әскермен қамтамасыз етіп, Ширван әміршісі етіп тағайындауға уәде берді. Алайда ханзада үзілді-кесілді бас тартты. Парсы тұтқынында Ғазы Герей жеті жыл болды.
1587 жылы Ғазы Герей екі түрмешіге пара беріп, Аламуттан түрік иеліктеріне қашып кетті. Қырым ханзадасы Ерзурумға келіп, ирандықтарға қарсы әскери әрекеттерге қатысты. Содан соң Ғазы Герей Ерзурумнан Ыстанбұлға келіп, оны III Мұрат сұлтан (1574-1595) үлкен құрметпен қарсы алып, Қырым ханы етуге оған уәде берді.
Бірінші рет таққа отыруы
1588 жылы сәуірде II Ислам хан қайтыс болғаннан кейін Османлы сұлтаны III Мұрат оның інісі Ғазы Герейді жаңа хан етіп тағайындады. Сәуір айының соңында Ғазы Герей Балаклаваға келді. Оның басқа ағасы қалғай Алып Герей өзін хан деп жариялап, әскермен болды. Селәмет пен Шақай Мүбарак ханзадалар өз әскерлерімен Орқапы мен қорғады. Ғазы Герей барлық ағайын-бауырларына әскерлерін әкетіп, астанаға келсін деген бұйрық жіберді. 27 сәуірде Бақшасарайға кіріп, салтанатты түрде хан тағына отырды. Өз бетімен жаңа хан деп жариялаған қалғай Алып Герей Түркияға, тағы бір ағасы нұреддин Шақай Мүбарак Герей Шеркесияға қашып кетті. II Ғазы Герей Астраханда тұратын інілері Мұрат пен Сафа Герей ханзадаға шабарман жіберіп, Қырымға қайтып оралуға шақырды. 1588 жылы маусымда Сафа Герей мен мансұр мырза Арсланай Дивеев он мыңдық ноғай әскерімен Қырымға оралды. Сафа Герейдің анасына үйленген Ғазы Герей хан оны өзінің асырап алған ұлы және нұреддин деп жариялады.
Алғашында ІІ Ғазы інісі Селәмет Герейді қалғай, ал II Мехмет ханның ұлы — інісі, Сафа Герейді нұреддин етіп тағайындады. Көп ұзамай ханның туыстары арасындағы қарым-қатынас нашарлады. Селәмет Герей қалғай әкесі II Мехметті өлтіргені үшін Сафа Герей кегін алуы мүмкін деген үреймен, Кефеге қашады. Ғазы хан Кефе пашасынан інісі Селәметті тапсыруды талап етті, бірақ соңғысы Ыстанбұлға жіберілген болатын. Ғазы Герей басқа бауыры Фатих Герейді жаңа қалғай етіп тағайындайды. 1591 жылы Сафа Герей қайтыс болғаннан кейін II Ғазы хан өзінің басқа інісі, бұрынғы Қырым қалғайы Әділ Герейдің ұлы Бақыт Герейді жаңа нұреддин етіп тағайындайды.
II Ғазы Герей таққа отырғаннан кейін бірден елдегі саяси дағдарысты еңсеру шараларын қолданып, жауласқан бей руларын татуластыруға және II Мехмет Герей ханның өліміне кінәлілерді жазалауға кірісті. Сондай-ақ, ол ақсүйектермен қарым-қатынаста тәуелсіз болу үшін хан ұланын айтарлықтай күшейтті.
1589 жылдың қыркүйегінде Ғазы хан оңтүстік поляк-литва иеліктеріне қарсы үлкен жорық жасап, Львов пен Тарнополь маңын ойрандады. Қайтар жолда қырымдықтар Запорожье казактарына қарсы Днепр өткелінде қиян-кескі шайқасқа төтеп берді.
Сол жылы ханзада Шақай Мүбарак Герей бауыры Ғазы ханның поляк иеліктеріне қарсы жорыққа кеткенін пайдаланып, Шеркесиядан Қырымға өтіп, хан тағын басып алуға әрекеттенді, бірақ ойлағаны болмады.
1596 жылы Ғазы Герей хан Ыстамбұлдағы османдық уәзірдің айла-шарғысының кесірінен інісі Фатихтың әрекетімен тақтан қысқа уақытқа айырылып қалды. Сол жылы Қырымға оралған соң төңкеріске қатысқандардың барлығына қатал жаза қолданды. І Фатих Герей тоғыз ұлымен бірге өлтірілді. Фатих Герей тағайындаған жаңа қалғай Бақыт Герей мен нұреддин Дәулет Герей де өлтірілді.
Речпосполита маңайына әскери жорықтар жүргізіп, Швециямен хат-хабар алысып жүрген Ғазы Герей хан билігінің басынан бастап орыс патшасы бейбіт өмір сүріп, тіпті оған достық хаттар да жазған.
Алайда 1591 жылдың жазында Ғазы Герей Мәскеуге қарсы үлкен жорық жасады. Жорыққа қалғай Фатих Герей мен нұреддин Сафа Герей қатысты. 150 мыңдық татар-ноғай әскерінің басында хан оңтүстік орыс иеліктеріне басып кірді. Ғазы Герей өз сарбаздарының алға жылжуын бәсеңдетпес үшін және күштерін бытыратпау үшін жол бойында жау жерін тонауға тыйым салды. 1591 жылы 3 шілдеде Қырым ханы Ока өзенінен (Кашира мен Серпухов арасы) өтіп, Мәскеуге аттанды. Осы жолда қырымдықтар Пахра өзенінде дуан басы кінәз Владимир Иванович Бахтеярова-Ростовский басқарған шағын атты әскер жасағын оңай жеңді. 4 шілдеде таңертең Қырым ордасы Мәскеуге жақындады, онда болашақ Донской монастырының аймағында оны күшейтілген гуляй-городта жиналған патша әскері қарсы алды. Ғазы Герей ханның өзі Котлы ауылында тұрақтап, сол жерден орыс әскері орналасқан жерлерге шабуыл жасау үшін алдыңғы қатарлы татар жасақтарын жіберді. Мәскеу дуан басылары жаудың барлық шабуылдарын артиллерия мен мылтық атыстарының көмегімен тойтарып отырды. 5 шілдеге қараған түні орыстар артиллериялық оқ жаудырып, хан тұрағына шабуыл ұйымдастырды. 6 шілде күні таңертең тұтқынға түскен орыс барлаушысының үлкен әскердің келгендігі жайлы жалған хабарына сенген Ғазы Герей Мәскеуден оңтүстікке қарай асығыс шегінуге кірісті. Қырымдықтар арбалы керуендерінің көп бөлігін тастап қашады. Орыс атты әскер жасақтары шегініп бара жатқан жауды қуып жетіп, оларды Ока өзенінің бойындағы деген жерде қуып жетіп, дейін айдады, жолда жүздеген қырымдықтарды қырып, тұтқынға алды. Тула, Михайлов және төңірегінде бөлек татар «қосындары» талқандалды. Орыс атты әскер жасақтары шегініп, рухы әлсіреген татар ордасын «Далада да» қуып, арттарынан қалмады. Соңғы шайқастарда Ғазы ханның өзі қолынан жараланды, бірақ өз әскерінің үштен бірін құтқарып, Қырымға жеткізді. 2 тамызға қараған түні хан Бақшасарайға келді. Ханның інілері Сафа Герей мен Бақыт Герей ханзадаларда жараланды.
1592 жылдың көктемінде қалғай Фатих Герей мен нұреддин Бақыт Герей оңтүстік орыс иеліктеріне қарсы жаңа жорық жасады. Қырым татарларының 40 мың адамдық ордасы Михайловский, Рязань, Тула, Дедиловский, Кашира, Веневский болыстарын талқандап, көптеген тұтқындарды алып кетті.
Мәскеу түбіндегі жеңіліске ұшырағаннан кейін II Ғазы Герей патша Федор Иоанновичке достықты жаңғырту туралы хат жазып, тіпті оның қырымдары бір мезгілде Ресейдің оңтүстік аймақтарына жиі шабуыл жасағанымен, Осман мемлекетінен толық тәуелсіздік жариялау ниетін мәлімдеді. Османлы сұлтаны III Мұрат көбіне Молдоваға, Валахияға немесе Мажарстанға көтерілісші халықтарды тыныштандыру үшін жіберген Ғазы Герей сұлтанның рұқсатымен 1594 жылы жазда Ресей мемлекетімен бейбіт келісімге келіп, патша үкіметінен 10 мың рубль және басқа да көптеген сыйлықтар алды. Содан бері ақша сәлемдемелерінің арқасында патшаның заманына дейін Ресей патшалығымен достық қарым-қатынаста болды. Ғазы Герей Ыстанбұлда үлкен беделге ие болды, өйткені ол түрік әскерлерін бірнеше рет, әсіресе Мажарстан жорықтарында аман алып қалған болатын.
1594 жылы жазда Ғазы Герей хан сұлтанның бұйрығымен 80 мыңдық татар ордасымен Мажарстанға алғашқы жорығын жасады. Шілдеде хан Мажарстанға келіп, уәзір Синан пашаның қолбасшылығындағы түрік әскерімен бірігеді. Қырым ханы Рааб бекінісін қоршау кезінде түріктерге көмектесті. Содан кейін түріктерден бөлек әрекет еткен Қырым әскері Тата мен Коморн қамалдарын қоршауға алып, басып алды. Көп ұзамай Ғазы Герей түрік уәзірі Синан пашамен жанжалдасып, әскерімен бірге Мажарстаннан Қырымға шегініп, түріктерге көмектесу үшін он мың ноғай сарбаздарын қалдырады.
Осы кезде Осман империясының вассалдық кінәздіктері Валахия мен Молдовада түрік билігіне қарсы көтеріліс басталады. Қырым ханы Ғазы Герей Мажарстан жорығынан келе жатып, Дунай кінәздіктерінің ішкі істеріне араласуға шешім қабылдады. Ол Портқа Молдавия тағына нұреддин Бақыт Герейдің ұлы Қырым ханзадасы Әділ Герейді отырғызуды ұсынды. Ғазы Герей татар ордасымен Валахияға басып кіріп, онда көтерілісшілермен болған шайқастардың бірінде оқтан ауыр жараланады. Жараланған хан әскерімен Силистриге шегініп, ол жерден 1595 жылдың көктемінде Қырымға оралады.
1595 жылы күзде Ғазы Герей қалың әскерімен Молдавияға жорық жасайды. Поляк патшасы Молдоваға әскер жіберді, ол билеуші биліктен алып, кінәз тағына көтерді. 19-20 қазанда Цецора маңында Қырым ордасы (25 мың адам) жаудың барлық шабуылдарын сәтті тойтара алған нығайтылған арбалы керуенді паналаған шағын поляк әскеріне (7300 адам) шабуыл жасады. Ғазы Герей Польшаның бас қолбасшысы Ұлы Гетман тағайындалған бейбіт келіссөздерге кірісіп, поляк қолшоқпары Иеремия Мовиланы жаңа билеуші ретінде мойындап, Молдовадан әскерлерін шығаруға уәде берді.
1596 жылы жаңа Осман сұлтаны III Мехметтің бұйрығымен Қырым ханы Ғазы Герей әскер жинап, Мажарстанға қарсы тағы бір жорық жасады. Алайда, жолда Ғазы Герей негізгі күштерімен Валахияда тоқтап, әскердің бір бөлігін інісі қалғай Фатих Герейге бөліп беріп, оған Мажарстанға баруды бұйырды. Ханның өзі бүлікшіл Валахия белеушісі Михай Батылды тақтан тайдырып, оның орнына Симеон Мовиланы отырғызуға шешім қабылдады. Қалғай Фатих Герей 20 мыңдық татар әскерімен Мажарстанда түрік әскерімен бірігіп, Егер бекінісін алуға қатысып, Аустрия әскерін талқандауда үлкен рөл атқарды. Қырым ханы Ғазы Герейге өшпенділікпен қарайтын жаңа бас уәзір Қожа Синан паша сұлтанды қалғай Фатих Герейді жаңа хан етіп тағайындауға көндірді. Алғашында Фатих Герей ұсынысты қабылдамай жүрді, бірақ бас уәзір оны хан титулын қабылдауға көндірді. Осы уақытта Ғазы Герей Валахиядан Қырымға келгенде сұлтаннан лауазымынан айырылғандығы туралы жарлығын алды. Тақтан тайдырылған хан кемеге отырып, Ыстанбұлға бет алды, бірақ теңіздегі қатты дауылдың салдарынан түсіп қалды. Фатих Герей хан тағында бірнеше ай ғана отырды. Осы кезде бас уәзір Қожа Синан паша сұлтанның қаһарына ұшырап, қызметінен босатылды. Жаңа бас уәзір болып Дамат Ибраһим паша тағайындалды, ол сұлтанды Ғазы Герейді хан тағына қалпына келтіру туралы жарлыққа қол қоюға көндірді. Ғазы Герей Кефеге келіп, хан тағына құқығын жариялады. Алайда оның інісі Фатих Герей тақты ағасына беруден бас тартты. Сұлтанның жарлығы бар бақталас ағайындар шариғат сотына жүгінеді. Қырым бас мүфтиі Азақи эфенди дауды Ғазы Герейдің пайдасына шешті. Фатих Герей Қырымнан Шеркесияға қашуға мәжбүр болды.
Екінші рет таққа отыруы
1597 жылдың жазында Фатих Герей ағасы Ғазы Герейдің жоқтығын пайдаланып, жақтастарымен бірге Қырымға кіріп, Бақшасарайды басып алуға әрекеттенеді. Ғазы Герей көп әскермен Днепрдің төменгі ағысынан қайтып, Бақшасарайға жақындағанда, Фатих Герей Кефеге қашады. Көп ұзамай Фатих Герей ағасымен татуласуға шешім қабылдады және Ғазы Герейдің қонысына келгенде, сол жерде опасыздықпен өлтірілді. Ханның бұйрығымен Фатих Герейдің бүкіл отбасысы қырылды. Фатихтың жақтаушысы қалғай Бақыт Герей де өлтірілді.
Екінші рет хан тағына отырған Ғазы Герей бауыры Селәмет Герейді қалғай етіп тағайындады, ол көп ұзамай Түркияға қашады. Дәулет Герей (II Сағадат Герейдің ұлы) нұреддин болды, ол көп ұзамай қызметінен алынып, кейін өлім жазасына кесілді. 1601 жылы Селәмет Герей Қырымнан қашқаннан кейін жаңа қалғай Тоқтамыс Герей, ал оның інісі Сефер Герей нұреддин болды.
1598 жылдың жазында Османлы сұлтанының бұйрығымен Ғазы Герей хан Мажарстанға екінші жорығын жасады. Сатыржы Мехмет пашаның қолбасшылығындағы түрік әскерімен қосылған Ғазы Герей Трансильваниядағы маңызды Варад бекінісін қоршауға алып, басып алды. Сол жылдың күзінде Қырым ханы әскерін апарып, өзі Систрияға келді. 1599 жылдың күзінде Ғазы Герей татар ордасымен бірге Қырымға оралды.
1601 жылы маусымда Ғазы Герей өзі сайлаған нұреддин Дәулет Герейдің қастандығын басып тастады. Шырын бейі Құрлы Герей Дәулет Герейге ханды өлтіріп, хан тағына отыруға көмектесемін деп екеуі келісті. Құрбан айт күні Ғазы Герейдің бұйрығымен хан ұландары нұреддин Дәулет Герей мен Шырын бейін атып өлтірді. Дәулет Герейдің інілері Мехмет пен Шаһин Герей ханзадалар Түркияға қашты. Ғазы Герейдің інісі қалғай Селәмет Герей қастандыққа қатысы бар деген күдікпен Қырымнан , одан түрік иеліктеріне қашты.
1602 жылдың күзінде Ғазы Герей Мажарстанға үшінші жорығын жасады. Хан Мажарстанның Печ қаласында қыстап шығуға шешім қабылдады. 1603 жылдың көктемінде Қырым әскерлері түріктермен бірге соғыс қимылдарына қатысты.
1603 жылы Ғазы Герей түрік әскерінің басып кіруінен қауіптеніп, Речпосполита патшасы III Сигизмунд Вазамен келіссөздерге кірісіп, одан бекіністер салуға көмектесуін және Қырымға атыс қаруын жіберуді сұрайды. Алайда 1603 жылы желтоқсанда Османлы сұлтаны III Мехмет қайтыс болып, оның 13 жасар ұлы I Ахмет жаңа сұлтан болып жарияланды. Ғазы Герей Портамен татуласып, түріктерге көмектесу үшін үлкен ұлы қалғай Тоқтамыс Герей бастаған әскерлерінің бір бөлігін Мажарстанға жібереді.
1607 жылдың күзінде Ғазы Герей Шеркесияның шетіндегі Қобанның жоғарғы ағысында оның бұйрығымен салынған Солтүстік Кавказдағы Ғазыкермен бекінісіне келді. Мұнда хан Кабарда, Құмықстан және Солтүстік Дағыстан билеушілерінің антын қабылдап, қыстап қалды.
ІІ Ғазы Герейге ашуланшақтық және ырық бермейтін мінезі үшін халықта Боран (қырымтат. Bora) деген лақап атқа ие болды.
55 жастағы II Ғазы Герей 1607 жылы шабан айында (21 қараша – 20 желтоқсан) Темрүк қаласында обадан қайтыс болды. Бақшасарайда жерленді.
Әдеби іс-әрекеті
II Ғазы Герей ғажайып ақын ретінде танымал, Ғазаии (қырымтат. Ğazaiy) лақап атын пайдаланған. «Раушан мен бұлбұл», «Кофе мен шарап» өлеңдерінің, «Долаб» меснеуінің және көптеген бәйіттер мен ғазалдардың авторы. Оның шығармалары хан дәуіріндегі қырым татар әдебиетінің үздік үлгілерінің бірі болып саналады.
Ортағасырлық мұсылман поэзиясының дәстүрлі ерекшелігі — оның ғибадатты сипаты. Ғазы Герейдің көптеген өлеңдері оның көзқарасын, тілектерін, өсиеттерін жеткізді.
" ... Тағдырдың сәнді киіміне сенбе,
Тағдырмен айқасқан арыстандар, қазір қайда?
Тек күндеріңді немқұрайлы өткізбе,
Күшің бар болғанда, ерік-жігерің болса - бар... "
Дереккөздер
- Бойцова Е. В., Ганкевич В. Ю., Муратова Э. С., Хайрединова 3. 3. Ислам в Крыму: Очерки истории функционирования мусульманских институтов — Ақмешіт: Элиньо, 2009. — Б. 99. — 432 б.
- Грезы розового сада ... - Б. 87.
Әдебиет
- Гайворонский О. «Созвездие Гераев». Симферополь, 2003.
- Гайворонский О. «Повелители двух материков». Том I. Крымские ханы XV—XVI столетий и борьба за наследство великой орды. Киев-, 2007 г. ISBN 978-966-96917-1-2, С. 311—349
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
II Ғazy Gerej Boran Ғazy kyrymtat II Gazi Geray Bora Gazi Geray 1588 1596 zhәne 1596 1607 zhyldary Gerej әuletinen shykkan Қyrym hany 1596 zhyly onyn biligi I Fatih Gerejdin keluimen kyska uakytka үzildi Қyrym hany I Dәulet Gerejdin uly II Islam Gerejdin bauyry әri murageri II Ғazy Gerej kyrymtat II Gazi Geray ٢ غازى كراىLauazymyTu 18 Bileushi Padishaһ zhәne Ұly Қyrym hany Tu1588 1596Izashary II Islam GerejIzbasary I Fatih GerejTu 20 Bileushi Padishaһ zhәne Ұly Қyrym hany Tu1596 1607Izashary I Fatih GerejIzbasary Toktamys GerejӨmirbayanyDini islamDүniege kelui 1551 1551 Қajtys boluy 1607 1607 Қyrym handygyZherlendi BakshasarajDinastiya GerejlerӘkesi I Dәulet GerejBalalary Toktamys Gerej Sefer Gerej Husam Gerej Saadat Gerej Auz GerejII Ғazy Gerej Ortakkordaondeu ӨmirbayanyҒazy Gerej tutkynda Hanzada Ғazy Gerej әkesi Dәulet han zhasagan koptegen әskeri zhoryktaryna katysty 1569 zhyly osman tatar әskerinin Astrahanga karsy sәtsiz zhorygyna katysty 1578 zhyly agalary Әdil zhәne Shakaj Mүbarakpen birge Қyrym handygy zhasaktarynyn Sefeviler ieligine zhorygyna katysty onda hanzadalar Osman tүrikterimen kyzylbastarga karsy birlesken әskeri әreketterge katysty 1578 zhyly karashada Shirvandagy Aksu ozeni bojyndagy shajkasta Қyrym atty әskeri Iran әskerinin basym kүshterinen zhenilip kaldy Ғazy Gerejdin үlken agasy kalgaj Әdil Gerej kelesi zhyly tutkynga tүsip kelesi zhyly olim zhazasyna kesildi 1579 zhyly Ғazy Gerej II Mehmet hannyn Dagystan men Shirvanga zhasagan zhana әskeri zhorygyna katysty Ғazy Gerejdin zhasagy Baku manynda kyzylbastardy talkandady Үlken olzha men koptegen tutkyndardy kolga tүsirgen II Mehmet han Osmanly tүrikterine komektesu үshin Ғazy Gerej baskargan eki myn tatar zhasagyn kaldyryp ozi Қyrymga oraldy Tүrik bas kolbasshysynyn bujrygymen Ғazy Gerej Әzirbajzhandagy zhana Osmanly ielikterin korgaudy baskardy Hanzada zhana zhaulap algan kalalardy korgap kana kojmaj Sefevid әskerinin kysky turagyn talkandady osy үshin Osman sultanynyn algysyna ie boldy 1581 zhyly koktemde kezekti zhorygy kezinde Ғazy Gerejdi kyzylbastar tutkynga aldy Sefevidterdin kolbasshysy Hamza myrza hanzadany Alamut bekinisine kamaudy bujyrdy Қyzylbastar Ғazy Gerejge shaһtyn kyzmetine otudi zhәne Osman tүrikterimen sogysudy usyndy Muhammed Hudabende shaһ ony kyzyna үjlendirip әskermen kamtamasyz etip Shirvan әmirshisi etip tagajyndauga uәde berdi Alajda hanzada үzildi kesildi bas tartty Parsy tutkynynda Ғazy Gerej zheti zhyl boldy 1587 zhyly Ғazy Gerej eki tүrmeshige para berip Alamuttan tүrik ielikterine kashyp ketti Қyrym hanzadasy Erzurumga kelip irandyktarga karsy әskeri әreketterge katysty Sodan son Ғazy Gerej Erzurumnan Ystanbulga kelip ony III Murat sultan 1574 1595 үlken kurmetpen karsy alyp Қyrym hany etuge ogan uәde berdi Birinshi ret takka otyruy1588 zhyly sәuirde II Islam han kajtys bolgannan kejin Osmanly sultany III Murat onyn inisi Ғazy Gerejdi zhana han etip tagajyndady Sәuir ajynyn sonynda Ғazy Gerej Balaklavaga keldi Onyn baska agasy kalgaj Alyp Gerej ozin han dep zhariyalap әskermen boldy Selәmet pen Shakaj Mүbarak hanzadalar oz әskerlerimen Orkapy men korgady Ғazy Gerej barlyk agajyn bauyrlaryna әskerlerin әketip astanaga kelsin degen bujryk zhiberdi 27 sәuirde Bakshasarajga kirip saltanatty tүrde han tagyna otyrdy Өz betimen zhana han dep zhariyalagan kalgaj Alyp Gerej Tүrkiyaga tagy bir agasy nureddin Shakaj Mүbarak Gerej Sherkesiyaga kashyp ketti II Ғazy Gerej Astrahanda turatyn inileri Murat pen Safa Gerej hanzadaga shabarman zhiberip Қyrymga kajtyp oraluga shakyrdy 1588 zhyly mausymda Safa Gerej men mansur myrza Arslanaj Diveev on myndyk nogaj әskerimen Қyrymga oraldy Safa Gerejdin anasyna үjlengen Ғazy Gerej han ony ozinin asyrap algan uly zhәne nureddin dep zhariyalady Algashynda II Ғazy inisi Selәmet Gerejdi kalgaj al II Mehmet hannyn uly inisi Safa Gerejdi nureddin etip tagajyndady Kop uzamaj hannyn tuystary arasyndagy karym katynas nasharlady Selәmet Gerej kalgaj әkesi II Mehmetti oltirgeni үshin Safa Gerej kegin aluy mүmkin degen үrejmen Kefege kashady Ғazy han Kefe pashasynan inisi Selәmetti tapsyrudy talap etti birak songysy Ystanbulga zhiberilgen bolatyn Ғazy Gerej baska bauyry Fatih Gerejdi zhana kalgaj etip tagajyndajdy 1591 zhyly Safa Gerej kajtys bolgannan kejin II Ғazy han ozinin baska inisi buryngy Қyrym kalgajy Әdil Gerejdin uly Bakyt Gerejdi zhana nureddin etip tagajyndajdy Ғazy Gerej tutkynda Shezhatnama fol 246 1586 II Ғazy Gerej takka otyrgannan kejin birden eldegi sayasi dagdarysty enseru sharalaryn koldanyp zhaulaskan bej rularyn tatulastyruga zhәne II Mehmet Gerej hannyn olimine kinәlilerdi zhazalauga kiristi Sondaj ak ol aksүjektermen karym katynasta tәuelsiz bolu үshin han ulanyn ajtarlyktaj kүshejtti 1589 zhyldyn kyrkүjeginde Ғazy han ontүstik polyak litva ielikterine karsy үlken zhoryk zhasap Lvov pen Tarnopol manyn ojrandady Қajtar zholda kyrymdyktar Zaporozhe kazaktaryna karsy Dnepr otkelinde kiyan keski shajkaska totep berdi Sol zhyly hanzada Shakaj Mүbarak Gerej bauyry Ғazy hannyn polyak ielikterine karsy zhorykka ketkenin pajdalanyp Sherkesiyadan Қyrymga otip han tagyn basyp aluga әrekettendi birak ojlagany bolmady 1596 zhyly Ғazy Gerej han Ystambuldagy osmandyk uәzirdin ajla shargysynyn kesirinen inisi Fatihtyn әreketimen taktan kyska uakytka ajyrylyp kaldy Sol zhyly Қyrymga oralgan son tonkeriske katyskandardyn barlygyna katal zhaza koldandy I Fatih Gerej togyz ulymen birge oltirildi Fatih Gerej tagajyndagan zhana kalgaj Bakyt Gerej men nureddin Dәulet Gerej de oltirildi Rechpospolita manajyna әskeri zhoryktar zhүrgizip Shveciyamen hat habar alysyp zhүrgen Ғazy Gerej han biliginin basynan bastap orys patshasy bejbit omir sүrip tipti ogan dostyk hattar da zhazgan Alajda 1591 zhyldyn zhazynda Ғazy Gerej Mәskeuge karsy үlken zhoryk zhasady Zhorykka kalgaj Fatih Gerej men nureddin Safa Gerej katysty 150 myndyk tatar nogaj әskerinin basynda han ontүstik orys ielikterine basyp kirdi Ғazy Gerej oz sarbazdarynyn alga zhylzhuyn bәsendetpes үshin zhәne kүshterin bytyratpau үshin zhol bojynda zhau zherin tonauga tyjym saldy 1591 zhyly 3 shildede Қyrym hany Oka ozeninen Kashira men Serpuhov arasy otip Mәskeuge attandy Osy zholda kyrymdyktar Pahra ozeninde duan basy kinәz Vladimir Ivanovich Bahteyarova Rostovskij baskargan shagyn atty әsker zhasagyn onaj zhendi 4 shildede tanerten Қyrym ordasy Mәskeuge zhakyndady onda bolashak Donskoj monastyrynyn ajmagynda ony kүshejtilgen gulyaj gorodta zhinalgan patsha әskeri karsy aldy Ғazy Gerej hannyn ozi Kotly auylynda turaktap sol zherden orys әskeri ornalaskan zherlerge shabuyl zhasau үshin aldyngy katarly tatar zhasaktaryn zhiberdi Mәskeu duan basylary zhaudyn barlyk shabuyldaryn artilleriya men myltyk atystarynyn komegimen tojtaryp otyrdy 5 shildege karagan tүni orystar artilleriyalyk ok zhaudyryp han turagyna shabuyl ujymdastyrdy 6 shilde kүni tanerten tutkynga tүsken orys barlaushysynyn үlken әskerdin kelgendigi zhajly zhalgan habaryna sengen Ғazy Gerej Mәskeuden ontүstikke karaj asygys sheginuge kiristi Қyrymdyktar arbaly keruenderinin kop boligin tastap kashady Orys atty әsker zhasaktary sheginip bara zhatkan zhaudy kuyp zhetip olardy Oka ozeninin bojyndagy degen zherde kuyp zhetip dejin ajdady zholda zhүzdegen kyrymdyktardy kyryp tutkynga aldy Tula Mihajlov zhәne tonireginde bolek tatar kosyndary talkandaldy Orys atty әsker zhasaktary sheginip ruhy әlsiregen tatar ordasyn Dalada da kuyp arttarynan kalmady Songy shajkastarda Ғazy hannyn ozi kolynan zharalandy birak oz әskerinin үshten birin kutkaryp Қyrymga zhetkizdi 2 tamyzga karagan tүni han Bakshasarajga keldi Hannyn inileri Safa Gerej men Bakyt Gerej hanzadalarda zharalandy 1592 zhyldyn kokteminde kalgaj Fatih Gerej men nureddin Bakyt Gerej ontүstik orys ielikterine karsy zhana zhoryk zhasady Қyrym tatarlarynyn 40 myn adamdyk ordasy Mihajlovskij Ryazan Tula Dedilovskij Kashira Venevskij bolystaryn talkandap koptegen tutkyndardy alyp ketti Mәskeu tүbindegi zheniliske ushyragannan kejin II Ғazy Gerej patsha Fedor Ioannovichke dostykty zhangyrtu turaly hat zhazyp tipti onyn kyrymdary bir mezgilde Resejdin ontүstik ajmaktaryna zhii shabuyl zhasaganymen Osman memleketinen tolyk tәuelsizdik zhariyalau nietin mәlimdedi Osmanly sultany III Murat kobine Moldovaga Valahiyaga nemese Mazharstanga koterilisshi halyktardy tynyshtandyru үshin zhibergen Ғazy Gerej sultannyn ruksatymen 1594 zhyly zhazda Resej memleketimen bejbit kelisimge kelip patsha үkimetinen 10 myn rubl zhәne baska da koptegen syjlyktar aldy Sodan beri aksha sәlemdemelerinin arkasynda patshanyn zamanyna dejin Resej patshalygymen dostyk karym katynasta boldy Ғazy Gerej Ystanbulda үlken bedelge ie boldy ojtkeni ol tүrik әskerlerin birneshe ret әsirese Mazharstan zhoryktarynda aman alyp kalgan bolatyn 1594 zhyly zhazda Ғazy Gerej han sultannyn bujrygymen 80 myndyk tatar ordasymen Mazharstanga algashky zhorygyn zhasady Shildede han Mazharstanga kelip uәzir Sinan pashanyn kolbasshylygyndagy tүrik әskerimen birigedi Қyrym hany Raab bekinisin korshau kezinde tүrikterge komektesti Sodan kejin tүrikterden bolek әreket etken Қyrym әskeri Tata men Komorn kamaldaryn korshauga alyp basyp aldy Kop uzamaj Ғazy Gerej tүrik uәziri Sinan pashamen zhanzhaldasyp әskerimen birge Mazharstannan Қyrymga sheginip tүrikterge komektesu үshin on myn nogaj sarbazdaryn kaldyrady Osy kezde Osman imperiyasynyn vassaldyk kinәzdikteri Valahiya men Moldovada tүrik biligine karsy koterilis bastalady Қyrym hany Ғazy Gerej Mazharstan zhorygynan kele zhatyp Dunaj kinәzdikterinin ishki isterine aralasuga sheshim kabyldady Ol Portka Moldaviya tagyna nureddin Bakyt Gerejdin uly Қyrym hanzadasy Әdil Gerejdi otyrgyzudy usyndy Ғazy Gerej tatar ordasymen Valahiyaga basyp kirip onda koterilisshilermen bolgan shajkastardyn birinde oktan auyr zharalanady Zharalangan han әskerimen Silistrige sheginip ol zherden 1595 zhyldyn kokteminde Қyrymga oralady 1595 zhyly kүzde Ғazy Gerej kalyn әskerimen Moldaviyaga zhoryk zhasajdy Polyak patshasy Moldovaga әsker zhiberdi ol bileushi bilikten alyp kinәz tagyna koterdi 19 20 kazanda Cecora manynda Қyrym ordasy 25 myn adam zhaudyn barlyk shabuyldaryn sәtti tojtara algan nygajtylgan arbaly keruendi panalagan shagyn polyak әskerine 7300 adam shabuyl zhasady Ғazy Gerej Polshanyn bas kolbasshysy Ұly Getman tagajyndalgan bejbit kelissozderge kirisip polyak kolshokpary Ieremiya Movilany zhana bileushi retinde mojyndap Moldovadan әskerlerin shygaruga uәde berdi 1596 zhyly zhana Osman sultany III Mehmettin bujrygymen Қyrym hany Ғazy Gerej әsker zhinap Mazharstanga karsy tagy bir zhoryk zhasady Alajda zholda Ғazy Gerej negizgi kүshterimen Valahiyada toktap әskerdin bir boligin inisi kalgaj Fatih Gerejge bolip berip ogan Mazharstanga barudy bujyrdy Hannyn ozi bүlikshil Valahiya beleushisi Mihaj Batyldy taktan tajdyryp onyn ornyna Simeon Movilany otyrgyzuga sheshim kabyldady Қalgaj Fatih Gerej 20 myndyk tatar әskerimen Mazharstanda tүrik әskerimen birigip Eger bekinisin aluga katysyp Austriya әskerin talkandauda үlken rol atkardy Қyrym hany Ғazy Gerejge oshpendilikpen karajtyn zhana bas uәzir Қozha Sinan pasha sultandy kalgaj Fatih Gerejdi zhana han etip tagajyndauga kondirdi Algashynda Fatih Gerej usynysty kabyldamaj zhүrdi birak bas uәzir ony han titulyn kabyldauga kondirdi Osy uakytta Ғazy Gerej Valahiyadan Қyrymga kelgende sultannan lauazymynan ajyrylgandygy turaly zharlygyn aldy Taktan tajdyrylgan han kemege otyryp Ystanbulga bet aldy birak tenizdegi katty dauyldyn saldarynan tүsip kaldy Fatih Gerej han tagynda birneshe aj gana otyrdy Osy kezde bas uәzir Қozha Sinan pasha sultannyn kaһaryna ushyrap kyzmetinen bosatyldy Zhana bas uәzir bolyp Damat Ibraһim pasha tagajyndaldy ol sultandy Ғazy Gerejdi han tagyna kalpyna keltiru turaly zharlykka kol koyuga kondirdi Ғazy Gerej Kefege kelip han tagyna kukygyn zhariyalady Alajda onyn inisi Fatih Gerej takty agasyna beruden bas tartty Sultannyn zharlygy bar baktalas agajyndar sharigat sotyna zhүginedi Қyrym bas mүftii Azaki efendi daudy Ғazy Gerejdin pajdasyna sheshti Fatih Gerej Қyrymnan Sherkesiyaga kashuga mәzhbүr boldy Ekinshi ret takka otyruy1597 zhyldyn zhazynda Fatih Gerej agasy Ғazy Gerejdin zhoktygyn pajdalanyp zhaktastarymen birge Қyrymga kirip Bakshasarajdy basyp aluga әrekettenedi Ғazy Gerej kop әskermen Dneprdin tomengi agysynan kajtyp Bakshasarajga zhakyndaganda Fatih Gerej Kefege kashady Kop uzamaj Fatih Gerej agasymen tatulasuga sheshim kabyldady zhәne Ғazy Gerejdin konysyna kelgende sol zherde opasyzdykpen oltirildi Hannyn bujrygymen Fatih Gerejdin bүkil otbasysy kyryldy Fatihtyn zhaktaushysy kalgaj Bakyt Gerej de oltirildi Ekinshi ret han tagyna otyrgan Ғazy Gerej bauyry Selәmet Gerejdi kalgaj etip tagajyndady ol kop uzamaj Tүrkiyaga kashady Dәulet Gerej II Sagadat Gerejdin uly nureddin boldy ol kop uzamaj kyzmetinen alynyp kejin olim zhazasyna kesildi 1601 zhyly Selәmet Gerej Қyrymnan kashkannan kejin zhana kalgaj Toktamys Gerej al onyn inisi Sefer Gerej nureddin boldy 1598 zhyldyn zhazynda Osmanly sultanynyn bujrygymen Ғazy Gerej han Mazharstanga ekinshi zhorygyn zhasady Satyrzhy Mehmet pashanyn kolbasshylygyndagy tүrik әskerimen kosylgan Ғazy Gerej Transilvaniyadagy manyzdy Varad bekinisin korshauga alyp basyp aldy Sol zhyldyn kүzinde Қyrym hany әskerin aparyp ozi Sistriyaga keldi 1599 zhyldyn kүzinde Ғazy Gerej tatar ordasymen birge Қyrymga oraldy 1601 zhyly mausymda Ғazy Gerej ozi sajlagan nureddin Dәulet Gerejdin kastandygyn basyp tastady Shyryn beji Қurly Gerej Dәulet Gerejge handy oltirip han tagyna otyruga komektesemin dep ekeui kelisti Қurban ajt kүni Ғazy Gerejdin bujrygymen han ulandary nureddin Dәulet Gerej men Shyryn bejin atyp oltirdi Dәulet Gerejdin inileri Mehmet pen Shaһin Gerej hanzadalar Tүrkiyaga kashty Ғazy Gerejdin inisi kalgaj Selәmet Gerej kastandykka katysy bar degen kүdikpen Қyrymnan odan tүrik ielikterine kashty 1602 zhyldyn kүzinde Ғazy Gerej Mazharstanga үshinshi zhorygyn zhasady Han Mazharstannyn Pech kalasynda kystap shyguga sheshim kabyldady 1603 zhyldyn kokteminde Қyrym әskerleri tүriktermen birge sogys kimyldaryna katysty 1603 zhyly Ғazy Gerej tүrik әskerinin basyp kiruinen kauiptenip Rechpospolita patshasy III Sigizmund Vazamen kelissozderge kirisip odan bekinister saluga komektesuin zhәne Қyrymga atys karuyn zhiberudi surajdy Alajda 1603 zhyly zheltoksanda Osmanly sultany III Mehmet kajtys bolyp onyn 13 zhasar uly I Ahmet zhana sultan bolyp zhariyalandy Ғazy Gerej Portamen tatulasyp tүrikterge komektesu үshin үlken uly kalgaj Toktamys Gerej bastagan әskerlerinin bir boligin Mazharstanga zhiberedi 1607 zhyldyn kүzinde Ғazy Gerej Sherkesiyanyn shetindegi Қobannyn zhogargy agysynda onyn bujrygymen salyngan Soltүstik Kavkazdagy Ғazykermen bekinisine keldi Munda han Kabarda Қumykstan zhәne Soltүstik Dagystan bileushilerinin antyn kabyldap kystap kaldy II Ғazy Gerejge ashulanshaktyk zhәne yryk bermejtin minezi үshin halykta Boran kyrymtat Bora degen lakap atka ie boldy 55 zhastagy II Ғazy Gerej 1607 zhyly shaban ajynda 21 karasha 20 zheltoksan Temrүk kalasynda obadan kajtys boldy Bakshasarajda zherlendi Әdebi is әreketiII Ғazy Gerej gazhajyp akyn retinde tanymal Ғazaii kyrymtat Gazaiy lakap atyn pajdalangan Raushan men bulbul Kofe men sharap olenderinin Dolab mesneuinin zhәne koptegen bәjitter men gazaldardyn avtory Onyn shygarmalary han dәuirindegi kyrym tatar әdebietinin үzdik үlgilerinin biri bolyp sanalady Ortagasyrlyk musylman poeziyasynyn dәstүrli ereksheligi onyn gibadatty sipaty Ғazy Gerejdin koptegen olenderi onyn kozkarasyn tilekterin osietterin zhetkizdi Tagdyrdyn sәndi kiimine senbe Tagdyrmen ajkaskan arystandar kazir kajda Tek kүnderindi nemkurajly otkizbe Kүshin bar bolganda erik zhigerin bolsa bar DerekkozderBojcova E V Gankevich V Yu Muratova E S Hajredinova 3 3 Islam v Krymu Ocherki istorii funkcionirovaniya musulmanskih institutov Akmeshit Elino 2009 B 99 432 b Grezy rozovogo sada B 87 ӘdebietGajvoronskij O Sozvezdie Geraev Simferopol 2003 Gajvoronskij O Poveliteli dvuh materikov Tom I Krymskie hany XV XVI stoletij i borba za nasledstvo velikoj ordy Kiev 2007 g ISBN 978 966 96917 1 2 S 311 349