Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Дәулет Герей (қырымтат. Devlet Geray; 13 қараша 1631 қай.) — Қырым хандығының нұреддині (1608-1610) және қалғайы (1610-1623, 1628-1631), Шақай Мүбарак Герей нұреддиннің ұлы, Қырым ханы I Дәулет Герейдің немересі, Қырым ханы Жәнібек Герейдің інісі.
| Дәулет Герей қырымтат. Devlet Geray, دولت كراى | ||||
| Лауазымы | ||||
|---|---|---|---|---|
| ||||
| 1610 — 1623 | ||||
| Ізашары | Жәнібек Герей | |||
| Ізбасары | Шаһин Герей | |||
| ||||
| 1628 — 1631 | ||||
| Ізашары | Шаһин Герей | |||
| Ізбасары | Азамат Герей | |||
| Өмірбаяны | ||||
| Діні | ислам | |||
| Қайтыс болуы | 13 қараша 1631 | |||
| Династия | Герейлер | |||
| Әкесі | Шақай Мүбарак Герей | |||
өңдеу  | ||||
Өмірбаяны
1584-1588 жылдары нұреддин болған ханзада Шақай Мүбарак Герей (Дәулеттің әкесі) 1588 жылы Қырымнан кетуге мәжбүр болып, Шеркесстанда тұрып, 1593 жылы қайтыс болды. Дәулет Герейдің анасы Бесленей руынан шыққан шеркес мырзаның қызы Дүрбике еді.
1608 жылы Османлы сұлтаны I Ахмет жаңа Қырым ханы етіп I Дәулет Герейдің кенже ұлы І Селәмет Герейді (1608–1610) тағайындады. І Селәмет Герей ағайынды Мехмет Герей мен Шаһин Герейді қалғай және нұреддин етіп тағайындады. Жәнібек Герей мен Дәулет Герей ханзадалар шешелерімен бірге Шеркесстаннан Қырымға оралды. Селәмет Дүрбикке үйленіп, оның екі ұлын асырап алды.
1608 жылы ағайынды Мехмет пен Шаһин Герей I Селәмет Герей ханға қарсы қастандық ұйымдастырып, осы қастандықтың бетін ашты. Мехмет пен Шаһин Герейлер өздерінің лауазымдарынан айырылып, Қырымнан Кавказға қашады. І Селәмет Герей жаңа қалғай етіп Жәнібек Герейді, ал інісі Дәулет Герейді нұреддин етіп тағайындайды.
1610 жылы І Селәмет Герей қайтыс болғаннан кейін Жәнібек Герей мен Мехмет Герей бос қалған Қырым тағына үміткер болды. Алдымен Мехмет Герей Бақшасарайды басып алып, өзін жаңа хан деп жариялады. Жәнібек пен Дәулет Герей түрік пашасының қорғауымен астанадан Кефеге қашады. Қарсыластар Жәнібек Герей мен Мехмет Герей Ыстанбұлдағы сұлтан сарайына елшілік жіберіп, олардың хан тағына бекітуін сұрады. I Ахмет сұлтан Жәнібек Герейді жаңа Қырым ханы етіп тағайындап, оған көмектесу үшін Кефеге түрік әскерін жіберді. Сол 1610 жылы түрік әскерінің қолдауымен Жәнібек қарсыласы Мехмет Герейді жеңіп, Бақшасарайды басып алып, хан тағына көтерілді. Жәнібек Герей қалғай қызметін інісі Дәулет Герейге берді.
1617 жылы тамызда Османлы үкіметінің өтінішімен Жәнібек Герей хан бауыры Дәулет Герейді Қырымда қалдырып, 10 мыңдық қырым татар әскерімен жетіп, иран-түрік соғысына қатысады. 1617 жылы қыркүйекте қалғай-сұлтан Дәулет Герей сұлтанның бұйрығымен оңтүстік поляк иеліктеріне жойқын жорық жасады. Қырымдықтар Канев пен төңірегін қиратып, ноғайлар Львов маңына жорыққа шықты.
1618 жылдың жазында Дәулет Герей оңтүстік поляк иеліктеріне қарсы жаңа Қырым жорығын басқарды. Қырым татарларының әскері маңындағы поляк тұрағына шабуыл жасады, бірақ тойтарыс алды. Есесіне татарлар мен ноғайлардың жекелеген жасақтары Винница, Бар, , Синявец, және Львов төңірегін ойсыратты.
1620 жылы Жәнібек Герей хан Поляк-Литва мемлекетіне қарсы жаңа жорыққа Дәулет Герей мен бастаған әскерді аттандырды. Қырымдықтар мен ноғайлар Подолия мен Брацлавщинаны ойрандады. Бұл жорық Молдовадағы Цецора түбіндегі шайқаста ұлы тәжді гетман Станислав Жолкевскийдің қолбасшылығымен поляк әскерінің жеңілуімен аяқталды. Қырым татарлары бай олжа мен асыл тұтқындарды алып кетті, кейін олар үлкен төлемге босатылды.
Келесі 1621 жылы қалғай Дәулет Герей Жәнібек Герейдің оңтүстік поляк иеліктеріне жасаған ұлы жорығына қатысты. Қырым әскері түрік әскерімен бірігіп, түбіндегі поляк-казак әскерімен шайқасқа қатысты. қаза тапқандар және жараланғандармен ауыр шығынға ұшыраған түрік-қырым әскерінің жеңілуімен аяқталды.
1623 жылдың көктемінде жаңа түрік сұлтаны I Мұстафа (1622-1623) Жәнібек Герейді биліктен шеттетіп, жаңа Қырым ханы етіп III Мехмет Герейді тағайындады. Бұрынғы хан Жәнібек Герей қалғай Дәулет Гереймен бірге түрік иелігіне кетті.
1624 жылдың көктемінде Османлы сұлтаны IV Мұрат (1623-1640) хан III Мехмет Герейдің биліктен айырылғандығын және хан тағының Жәнібек Герейге қайтарылғанын хабарлады. Жәнібек пен оның інісі Дәулет Герей түрік әскерлерімен бірге Кефеге жетті. Алайда III Мехмет Герей мен қалғай Шаһин Герей қырым татар күшін жинап, сұлтанның бұйрығын орындаудан бас тартты. Қарасубазар түбіндегі шайқаста қырымдықтар түрік әскерін талқандап, бекінісін басып алды. Жәнібек пен Дәулет Герейлер түрік әскерлерінің қалғандарымен бірге кемемен қашты.
1628 жылы маусымда түрік үкіметі Жәнібек Герейді екінші рет Қырымның жаңа ханы деп жариялады. 21 маусымда Жәнібек Герей және бұрынғы қалғай Дәулет Герей қалың түрік әскерімен Кефеге жетті, оны III Мехмет Герей хан мен қалғай Шаһин Герей қоршады. Қырым татарларының мырзалары өз әскерлерімен III Мехметке опасыздық жасап, Жәнібектің жағына өтті. Түрік-татар әскерін бастаған Жәнібек Герей Кефеден аттанып, Бақшасарайды басып алып, хан тағына екінші рет отырды. Дәулет Герей екінші рет қалғай болып тағайындалды. Қырым ақсүйектерінің қолдауынан айырылған Мехмет пен Шаһин Герей Запорожьеге қашады. Запорожье казактары Қырым хандығындағы билікті қайтару жолындағы күресте оларға әскери көмек көрсетуге уәде берді. Қалғай Дәулет Герей 1628 жылдың күзі мен 1629 жылдың көктемінде Запорожье казактары мен ноғайларды бастап келген Мехмет пен Шаһин Герейлердің Қырым хандығына қарсы екі әскери жорығына тойтарыс беруге қатысты.
1629 жылдың күзінде қалғай Дәулет Герей Польша-Литва мемлекетінің оңтүстік иеліктеріне үлкен шабуыл жасады. Қантемір мырза қолбасшылығындағы Бұжақ ордасымен біріккен Дәулет Герей алдымен Молдавияға беттеп, ол жерден кенеттен Подолия мен Галисияға басып кіреді. Қырымдықтар мен ноғайлар жақын маңдағы қалалар мен ауылдарды ойрандап, жергілікті халықты қырып, тұтқындай бастады. Ұлы тәж сақшысы Стефан Хмелецкий поляк хоругтар және реестрлі гетман Григорий Чорный казак полктерімен тонау және тұтқындарды ұстау үшін шашырап кеткен жекелеген қырымдық және ноғай жасақтарын жойды. Бурштин түбіндегі шайқаста поляктар мен украин казактары Қантемір ұлының жетекшілігіндегі негізгі жеті мың адамдық қырым татарларының «тобын» толығымен талқандады. Жеңімпаздар қырымдықтардың көпшілігін өлтіріп, он мың тұтқынды босатты. Бұл сәтсіз жорықта қырым татарлары мен ноғайлары қаза тауып, тұтқынға алынған он бес мыңға дейін адамынан айырылды. Қаза болғандардың арасында Қантемірдің ұлы болды, ал ханзада Ислам Герей тұтқынға түсті. 1630 жылы қаңтарда Қырым татарлары өздерімен бірге бір тұтқынды да әкелмей, Қырымға оралды.
1631 жылы қарашада қалғай Дәулет Герей ұрпақ қалдырмай қайтыс болды. Жаңа қалғай болып Қырым ханы І Селәмет Герейдің (1608-1610) ұлы бұрынғы нұреддин Азамат Герей (1631-1632) тағайындалды.
Әдебиет
- Новосельский А. А. Борьба Московского государства с татарами в 17 веке. — М.—Л.: Издательство Академии наук СССР, 1948.
- Гайворонский Олекса. Повелители двух материков. — Т. 2. — Киев—Бахчисарай, 2009. — ISBN 9789662260038
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Dәulet Gerej kyrymtat Devlet Geray 13 karasha 1631 kaj Қyrym handygynyn nureddini 1608 1610 zhәne kalgajy 1610 1623 1628 1631 Shakaj Mүbarak Gerej nureddinnin uly Қyrym hany I Dәulet Gerejdin nemeresi Қyrym hany Zhәnibek Gerejdin inisi Dәulet Gerej kyrymtat Devlet Geray دولت كراىLauazymyTu Tu1610 1623Izashary Zhәnibek GerejIzbasary Shaһin GerejTu Tu1628 1631Izashary Shaһin GerejIzbasary Azamat GerejӨmirbayanyDini islamҚajtys boluy 13 karasha 1631 1631 11 13 Dinastiya GerejlerӘkesi Shakaj Mүbarak Gerejondeu Өmirbayany1584 1588 zhyldary nureddin bolgan hanzada Shakaj Mүbarak Gerej Dәulettin әkesi 1588 zhyly Қyrymnan ketuge mәzhbүr bolyp Sherkesstanda turyp 1593 zhyly kajtys boldy Dәulet Gerejdin anasy Beslenej ruynan shykkan sherkes myrzanyn kyzy Dүrbike edi 1608 zhyly Osmanly sultany I Ahmet zhana Қyrym hany etip I Dәulet Gerejdin kenzhe uly I Selәmet Gerejdi 1608 1610 tagajyndady I Selәmet Gerej agajyndy Mehmet Gerej men Shaһin Gerejdi kalgaj zhәne nureddin etip tagajyndady Zhәnibek Gerej men Dәulet Gerej hanzadalar sheshelerimen birge Sherkesstannan Қyrymga oraldy Selәmet Dүrbikke үjlenip onyn eki ulyn asyrap aldy 1608 zhyly agajyndy Mehmet pen Shaһin Gerej I Selәmet Gerej hanga karsy kastandyk ujymdastyryp osy kastandyktyn betin ashty Mehmet pen Shaһin Gerejler ozderinin lauazymdarynan ajyrylyp Қyrymnan Kavkazga kashady I Selәmet Gerej zhana kalgaj etip Zhәnibek Gerejdi al inisi Dәulet Gerejdi nureddin etip tagajyndajdy 1610 zhyly I Selәmet Gerej kajtys bolgannan kejin Zhәnibek Gerej men Mehmet Gerej bos kalgan Қyrym tagyna үmitker boldy Aldymen Mehmet Gerej Bakshasarajdy basyp alyp ozin zhana han dep zhariyalady Zhәnibek pen Dәulet Gerej tүrik pashasynyn korgauymen astanadan Kefege kashady Қarsylastar Zhәnibek Gerej men Mehmet Gerej Ystanbuldagy sultan sarajyna elshilik zhiberip olardyn han tagyna bekituin surady I Ahmet sultan Zhәnibek Gerejdi zhana Қyrym hany etip tagajyndap ogan komektesu үshin Kefege tүrik әskerin zhiberdi Sol 1610 zhyly tүrik әskerinin koldauymen Zhәnibek karsylasy Mehmet Gerejdi zhenip Bakshasarajdy basyp alyp han tagyna koterildi Zhәnibek Gerej kalgaj kyzmetin inisi Dәulet Gerejge berdi 1617 zhyly tamyzda Osmanly үkimetinin otinishimen Zhәnibek Gerej han bauyry Dәulet Gerejdi Қyrymda kaldyryp 10 myndyk kyrym tatar әskerimen zhetip iran tүrik sogysyna katysady 1617 zhyly kyrkүjekte kalgaj sultan Dәulet Gerej sultannyn bujrygymen ontүstik polyak ielikterine zhojkyn zhoryk zhasady Қyrymdyktar Kanev pen toniregin kiratyp nogajlar Lvov manyna zhorykka shykty 1618 zhyldyn zhazynda Dәulet Gerej ontүstik polyak ielikterine karsy zhana Қyrym zhorygyn baskardy Қyrym tatarlarynyn әskeri manyndagy polyak turagyna shabuyl zhasady birak tojtarys aldy Esesine tatarlar men nogajlardyn zhekelegen zhasaktary Vinnica Bar Sinyavec zhәne Lvov toniregin ojsyratty 1620 zhyly Zhәnibek Gerej han Polyak Litva memleketine karsy zhana zhorykka Dәulet Gerej men bastagan әskerdi attandyrdy Қyrymdyktar men nogajlar Podoliya men Braclavshinany ojrandady Bul zhoryk Moldovadagy Cecora tүbindegi shajkasta uly tәzhdi getman Stanislav Zholkevskijdin kolbasshylygymen polyak әskerinin zheniluimen ayaktaldy Қyrym tatarlary baj olzha men asyl tutkyndardy alyp ketti kejin olar үlken tolemge bosatyldy Kelesi 1621 zhyly kalgaj Dәulet Gerej Zhәnibek Gerejdin ontүstik polyak ielikterine zhasagan uly zhorygyna katysty Қyrym әskeri tүrik әskerimen birigip tүbindegi polyak kazak әskerimen shajkaska katysty kaza tapkandar zhәne zharalangandarmen auyr shygynga ushyragan tүrik kyrym әskerinin zheniluimen ayaktaldy 1623 zhyldyn kokteminde zhana tүrik sultany I Mustafa 1622 1623 Zhәnibek Gerejdi bilikten shettetip zhana Қyrym hany etip III Mehmet Gerejdi tagajyndady Buryngy han Zhәnibek Gerej kalgaj Dәulet Gerejmen birge tүrik ieligine ketti 1624 zhyldyn kokteminde Osmanly sultany IV Murat 1623 1640 han III Mehmet Gerejdin bilikten ajyrylgandygyn zhәne han tagynyn Zhәnibek Gerejge kajtarylganyn habarlady Zhәnibek pen onyn inisi Dәulet Gerej tүrik әskerlerimen birge Kefege zhetti Alajda III Mehmet Gerej men kalgaj Shaһin Gerej kyrym tatar kүshin zhinap sultannyn bujrygyn oryndaudan bas tartty Қarasubazar tүbindegi shajkasta kyrymdyktar tүrik әskerin talkandap bekinisin basyp aldy Zhәnibek pen Dәulet Gerejler tүrik әskerlerinin kalgandarymen birge kememen kashty 1628 zhyly mausymda tүrik үkimeti Zhәnibek Gerejdi ekinshi ret Қyrymnyn zhana hany dep zhariyalady 21 mausymda Zhәnibek Gerej zhәne buryngy kalgaj Dәulet Gerej kalyn tүrik әskerimen Kefege zhetti ony III Mehmet Gerej han men kalgaj Shaһin Gerej korshady Қyrym tatarlarynyn myrzalary oz әskerlerimen III Mehmetke opasyzdyk zhasap Zhәnibektin zhagyna otti Tүrik tatar әskerin bastagan Zhәnibek Gerej Kefeden attanyp Bakshasarajdy basyp alyp han tagyna ekinshi ret otyrdy Dәulet Gerej ekinshi ret kalgaj bolyp tagajyndaldy Қyrym aksүjekterinin koldauynan ajyrylgan Mehmet pen Shaһin Gerej Zaporozhege kashady Zaporozhe kazaktary Қyrym handygyndagy bilikti kajtaru zholyndagy kүreste olarga әskeri komek korsetuge uәde berdi Қalgaj Dәulet Gerej 1628 zhyldyn kүzi men 1629 zhyldyn kokteminde Zaporozhe kazaktary men nogajlardy bastap kelgen Mehmet pen Shaһin Gerejlerdin Қyrym handygyna karsy eki әskeri zhorygyna tojtarys beruge katysty 1629 zhyldyn kүzinde kalgaj Dәulet Gerej Polsha Litva memleketinin ontүstik ielikterine үlken shabuyl zhasady Қantemir myrza kolbasshylygyndagy Buzhak ordasymen birikken Dәulet Gerej aldymen Moldaviyaga bettep ol zherden kenetten Podoliya men Galisiyaga basyp kiredi Қyrymdyktar men nogajlar zhakyn mandagy kalalar men auyldardy ojrandap zhergilikti halykty kyryp tutkyndaj bastady Ұly tәzh sakshysy Stefan Hmeleckij polyak horugtar zhәne reestrli getman Grigorij Chornyj kazak polkterimen tonau zhәne tutkyndardy ustau үshin shashyrap ketken zhekelegen kyrymdyk zhәne nogaj zhasaktaryn zhojdy Burshtin tүbindegi shajkasta polyaktar men ukrain kazaktary Қantemir ulynyn zhetekshiligindegi negizgi zheti myn adamdyk kyrym tatarlarynyn tobyn tolygymen talkandady Zhenimpazdar kyrymdyktardyn kopshiligin oltirip on myn tutkyndy bosatty Bul sәtsiz zhorykta kyrym tatarlary men nogajlary kaza tauyp tutkynga alyngan on bes mynga dejin adamynan ajyryldy Қaza bolgandardyn arasynda Қantemirdin uly boldy al hanzada Islam Gerej tutkynga tүsti 1630 zhyly kantarda Қyrym tatarlary ozderimen birge bir tutkyndy da әkelmej Қyrymga oraldy 1631 zhyly karashada kalgaj Dәulet Gerej urpak kaldyrmaj kajtys boldy Zhana kalgaj bolyp Қyrym hany I Selәmet Gerejdin 1608 1610 uly buryngy nureddin Azamat Gerej 1631 1632 tagajyndaldy ӘdebietNovoselskij A A Borba Moskovskogo gosudarstva s tatarami v 17 veke M L Izdatelstvo Akademii nauk SSSR 1948 Gajvoronskij Oleksa Poveliteli dvuh materikov T 2 Kiev Bahchisaraj 2009 ISBN 9789662260038