Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Оңтүстік Америка — батыс жарты шардың оңтүстігіндегі құрлық. Жерінің аумағы (аралдарынын қоспай есептегенде) 17 840 000 км². Халқы 385 742 554 адам (2009). Солтүстіктен оңтүстікке қарай 7150 км-ге, батыстан шығысқа қарай 5150 км-ге созылған. Құрлықтың солттүстіктен Кариб теңізімен, батысын Тынық мұхиты, шығысын Атлант мұхиты, оңтүстіктен Магеллан, Дрейк бұғаздарының суы шайып жатыр. Солтүстік-батысында жіңішке Панама мойнағы арқылы Орталық және Солтүстік Америкамен жалғасады. Ең биік жері – Аконкагуа (6960 м). Теңіз деңгейінен ең төмен жатқан жері – (–40 м). Оңтүстік Америкадағы ең ұзын өзен жүйесі – Амазонка (Мараньон саласымен қоса есептегенде – 6437 м). Дүние жүзіндегі теңіз деңгейінен ең биік орналасқан көл – Титикака (биіктігі 3812 м), ең биік су құламасы – Анхель (1054 м) және ең биік жанартау – Льюльяйльяко осында орналасқан. Оңтүстік Америка құрамына Отты Жер, Фолкленд, Галапагос аралдары, Чили топаралы, т.б. ұсақ аралдар кіреді.
| Оңтүстік Америка | |
 | |
| Оңтүстік Америка құрлығы | |
| 17 840 000 км² | |
| Халық саны | 387 489 196 (2011) адам |
| Тығыздығы | 21,4 адам/км² |
| Этнохороним | оңтүстік америкалық, америкалық |
| Енеді | 12 мемлекет |
| Тәуелді аймақтар | 3 |
| Уақыт белдеулері | UTC-2 — UTC-5 |
| Ірі қалалары |  Сан-Паулу Лима  Богота Рио-де-Жанейро  Сантьяго  Буэнос-Айрес Салвадор Бразилиа Форталеза |
 Оңтүстік Америка Ортаққорда | |
Тарихы
Құрлықтың тарихын шамамен үш кезеңге бөлуге болады. Біріншісі – автохтондық өркениеттердің (инктер және т.б.) қалыптасу, өркендеу және құлдырау кезеңі. Екіншісі – еуропалық жаулап алу () және отаршылдық дәуірі 1500-1800 жж. континенттің көп бөлігі Еуропаның екі еліне (Испания мен Португалия) тәуелді болды. Салыстырмалы түрде қысқа уақытқа қарамастан, дәл осы кезеңде қазіргі Латын Америкасы мемлекеттерінің көпшілігінің тілдері мен мәдениеттері, экономикалары, сондай-ақ мемлекеттілігінің бастаулары қалыптасты. Гвиана жағалауындағы елдердің тарихын бөлек қарастырған жөн. Гайана, Суринам және аз дәрежеде Француз Гвианасы континенттегі көптеген испан және португал тілінде сөйлейтін елдерден айтарлықтай ерекшеленеді.
Классикалыққа дейінгі кезең
Адамдардың Оңтүстік Американың аумақтарын қоныстандыруының екі нұсқасы бар. Біріншісіне сәйкес, елді мекен Азиядан, қазіргі Ресей аумағынан, Беринг бұғазы мен Солтүстік Америка арқылы келген, дегенмен бар археологиялық олжалар бұл теорияға сәйкес келе бермейді, осыған байланысты оның ықтималдығы туралы теория алға тартылды. «Сібірге дейінгі» Оңтүстік Американың жергілікті тұрғындарының болуы.
Адамзаттың Оңтүстік Америкадағы алғашқы ауылшаруашылық тәжірибесі біздің дәуірімізге дейінгі 6500 жылы, Амазонкада банан, картоп және ащы қызыл бұрыш өсіре бастаған кезде басталады.
Оңтүстік Американың ашылуы
Үндістанға теңіз жолын ашу мақсатында Христофор Колумб 1492 жылы Атлант мұхитынан өтіп, Үлкен Антиль аралдарын ашты. Бірінші экспедиция екінші, содан кейін үшінші экспедициямен жалғасты. Ол өзінің үшінші экспедициясының бағытын өзіне бұрыннан белгілі жерлердің оңтүстігіне қарай орналастырып, арал мен белгісіз жағалау арасындағы кемені басқарып, Тринидад аралын ашты. Испандықтар оның бойындағы судың тұщы дерлік екеніне таң қалды. Адмирал өзінің күнделігінде: «...мұндай қуатты өзен тек материкте ғана болуы мүмкін еді, ал оңтүстікте әлі де материк бар» деп жазды.
XV-XVI испан экспедициялары
Колумбтан кейін көптеген испан экспедициялары жаңа жерлер мен жаңа байлықтарды - алтын мен зергерлік бұйымдарды іздеу үшін Оңтүстік Америкаға аттанды.
Франсиско Ореллана экспедициясы
1541 жылдың желтоқсан айының соңында Бригантин мен төрт каноэден тұратын Франсиско Ореллана флотилиясы Напо өзенінің бойымен мұхитқа түсе бастады. Бір айдан астам жүзуден кейін олар «теңіздей кең» өзенге, яғни Амазонкаға келді. Шығысқа бара жатқан жолда испандықтар үнді ауылдарын кездестірді, көптеген ағындарды көрді. Суы «сия сияқты қара» болатын орасан зор сол өзенді олар Рио-Негро - «қара өзен» деп атады. Тек 1542 жылдың тамызында олар өзеннің сағасына жетті.
Жер бедері
Оңтүстік Американың батыс бөлігін Кордильера тау жүйесінің жалғасы – Анд таулары алып жатыр. Ол қатпарланып созылған Солтүстік, Орталық, Оңтүстік Анд жоталарынан тұрады. Солтүстігінде Венесуэланың Кариб Андысы 2 тізбек құрайды. Колумбия Кордильерасы Шығыс, Орталық, Батыс болып бөлінеді. Эквадор Андысында Чимборасо (6310 м), Котопахи (5897 м), Сангай (5230 м) жанартаулары кездеседі. Орталық Анд енді, кең (750 км). Мұнда Титикака көлі, батыс жағалауында Атакама шөлі, Льюльяйльяко жанартауы орналасқан. Оңтүстік Анд Басты Кордильера мен Жағалық Кордильерадан тұрады. Ең оңтүстігіндегі Патагония Андысы батысқа қарай Патагония үстіртіне ұласады. Құрлықтың солтүстік-шығысындағы Гвиана таулы үстірті мен шығысындағы Бразилия таулы үстіртін дүние жүзіндегі аса ірі ойпаттардың бірі – Амазона ойпаты бөліп жатыр. Ол Ориноко өзенінің сол жағындағы Ориноко Льяносы ойпатымен жалғасқан.
Геологиясы
Құрлықтың шығысы негізінен жазық және таулы-үстіртті болып келеді, бұл бөлік ежелгі Гондваналық Оңтүстік Америкалық платформада орналасқан. Платформаның қазіргі іргетасы архей-протерезойлық қалқандар түрінде (Гвиана, Батыс және Шығыс Бразилия) жер бетіне шығып жатыр. Ол кристалды тақтатас, гранитті гнейс пен кварциттен құралған. Абстракциялық жасы 1,5 – 4 млрд. жыл аралығында. Олардың арасында қат-қабаттық интрузия мен жанартаулық әрекеттер әсерінен қалыптасқан конгломераттар (Рорайма формациясы) кездеседі. Әсіресе Бразилия қатпарлығы ежелгі құрылымдарға көптеген өзгерістер жасап, қазіргі жер бедерінде Орталық және Шығыс Бразилия қалқандарындағы орталық массивтер мен тұқылды таулы үстірттер жүйелерін қалыптастырды. Олар бір-бірінен тектоникалық Парнойбо, Сан-Франсиску және Парана ойыстары арқылы бөлініп жатыр. Гвиана мен Бразилия таулы үстіртіне сәйкес келетін, тұтастай көтерілген аймақ аралығында өте үлкен алқапты алып жатқан Амазона, Ориноко, Ла-Плата ойпатты жазықтары қалыптасты. Жер бедері біртегіс, көбінесе батпақты, континенттік шөгінділермен жабылған қат-қабатты аккумулятті ойпаттар түрінде болып келеді. Юра-бор дәуірлеріндегі Оңтүстік Атлант мұхиты табанындағы тектоникалық қозғалыстар әсерінен Парана ойысында терең жазықтар пайда болды. Батыстағы Анд жүйесінің қалыптасуы герцин қатпарлығынан басталады, бірақ негізгі тау жасалу Тынық мұхиттық геосинклиналды белдеудегі кейінгі альпілік қатпарланумен байланысты әлі де жалғасуда. Жанартаулардың атқылауы өте күшті болған Орталық Анд таулы қыратында терең тектоникалық жарықтар (грабендер) мен әрекетті жанартаулар жүйесі қалыптасты. Тау жүйесінің биіктеуі және Антарктида құрлығымен жақын жатуына байланысты плейстоцендік мұз басу жүрді. Патагония Андысының тау басы түгелдей мұздықтармен жабылған. Соның әсерінен Патагония Андысының батыс жағалауында мұздық жер бедері пішіндері мен жағалаудың фьордты және шхерлі типтері кездеседі.
Пайдалы қазбалары
Оңтүстік Америка қойнауы кен байлықтарына, әсіресе мыс, темір, марганец, молибден, қалайы, полиметалл мен сирек кездесетін метал кендеріне өте бай. Темір кенін өндіруден Бразилия дүние жүзінде 2-орынды, Чили мыс кенін өндіруден дүние жүзінде 1-орынды иеленеді. Перу, Чили, Боливия жерінде, Бразилияда алтын мен алмастың ірі кен орындары кездеседі. Боливияда солтүстіктен оңтүстікке қарай 940 км-ге созылып жатқан қалайы белдеуі орналасқан. Теңіздің жағалық жазықтары мен синеклизаларында мұнай мен газдың мол қоры кездеседі. Маракайбо, Ориноко, Магдалена, Гуаякиль ойыстарында мұнайдың, Амазона ойпаты мен Бразилия таулы үстіртінің оңтүстік-шығысында тас көмірдің ірі кен орындары бар. Колумбия Кордильерасындағы замартастың, Чилидің солтүстігіндегі алтынның және селитраның мол қоры дүниежүзілік маңызға ие.
Климаты
Оңтүстік Америка дүние жүзіндегі ең ылғалды құрлық, әрі жерінің басым бөлігі төменгі ендіктерде орналасқандықтан күн сәулесін де мол алады. Оңтүстік Америка 6 климаттық белдеу деңгейінде орналасқан. Климаттағы өзгерістер әсіресе жауын-шашынның маусымдылығына тікелей тәуелді. Сол себепті құрлық үстінде қысым жыл бойы көршілес мұхит айдындарынан төмен болады да, ауа массалары оның ішінде экваторлық және муссонды-пассаттық циркуляция басым түрде құрлыққа қарай бағытталған. Оңтүстік Американың орографиялық ерекшелігі, яғни батыстағы Анд тау жүйесі құрлықта меридиан бағытында ауа қозғалысының қалыптасуына әсер етеді. Атлант мұхитына қарай жазық жер бедері басым болғандықтан мұхиттың климатқа әсер ету дәрежесі күшейеді. Қаңтар айында құрлықтың басым бөлігі қатты қызады. Ең қатты ыситын жер – Гран-Чако жазығы, ондағы абстракциялық максимум температура 49°С. Суық Перу ағысы шайып өтетін құрлықтың батыс жағалаулық бөлігі шығыспен салыстырғанда әлдеқайда салқын әрі құрғақ болады, бұл Атакама шөлінің қалыптасуына себепші болды. Жауын-шашынның мөлшері мен оның таралуы құрлық бойынша біркелкі емес. Ылғалдың ең көп түсетін жері Колумбияның батысы мен Чилидің оңтүстігі (5000 – 8000 мм), Амазонияның батысы мен оған жалғас жатқан Анд етегі, Гвиана таулы үстіртінің батысы, Бразилия таулы үстіртінің шығыс беткейінде 2000 – 3000 мм және одан да мол, ал құрлықтың қалған бөліктері 1000 – 2000 мм-ге дейін ылғал алады.
Ішкі сулары
Оңтүстік Америка-көптеген өзендермен су жолдарының отаны, өйткені Оңтүстік Америка дүние жүзіндегі ең суы мол құрлық, басқа құрлықтармен салыстырғанда онда екі есе артық жауын-шашын түседі. Жер бетіндегі құрлықтың 12%-ын құрайтын оның аумағына дүние жүзіндегі өзендер ағынының 27%-ы тиесілі. Құрлық пішіні, оның климаттық жағдайы мен орографиялық құрылымы, жер бедері ірі өзен жүйелерінің қалыптасуына мүмкіндік береді. Ірі өзендердің көпшілігі Атлант мұхитына құяды. Дүние жүзіндегі суы ең мол өзен – Амазонка осы Оңтүстік Америкада орналасқан. Мұндағы өзендердің гидроэнергетикалық әлуеті өте жоғары. "Амазон өзенінің тармақтары" деген жалпы атауымен белгілі бұл су көздеріне Аргентине өзендері,Боливия өзендері,Бразилия өзендері,Чили өзендері,Колумбия өзендері,Эквадор өзендері,Флокленд аралдары өзендері,Француз Гвинеясы өзендері,Гайана өзендері,Парагвай өзендері,Перу өзендері,Суринам өзендері,Уругвай өзендері және Венесуэлла өзендері жатады. Төрт маңызды суландыру жүйесі-Амазон,Рио де ла Плата( Парагвай,Парана және Уругвай өзендері),Ориноко және Сан-Франциско құрлықтың төрттен үш бөлігін алып жатыр.
Оңтүстік Америкадағы Амазон өзені-(Рио Амозонас) әлемдегі ең ұзын екі өзеннің бірі.Екіншісі -Африкадағы Ніл өзені.Амазон өзенінің су қоры деңгейі Миссисипи, Ніл және Янцзы өзендерінің су қорын қосқаннан да асып түседі.Амазон суымен суландырылатын жер аумағы да басқа өзен жүйелерімен суландырылатын аймақтардан әлде қайда үлкен. Рио де да плата-негізінде өзен емес,Парана мен Уругвай өзендерінің қосылған жерінде пайда болған саға. О. А. жеріндегі көл қалыптасу жолына қарай тектоникалық, мұздық, жанартаулық және лагуналық болып бөлінеді. Маракайбо, Титикака тектоникалық көлдерге, Буэнос-Айрес, Аргентина, Сан-Мартин мұздық көлдерге, Патус, Лагоа-Мирин лагуналық көлдерге жатады. Жалпы атпен “саларес” деп аталатын батпақты көлдерге Уюни, Салинас-Грандес жатса, Поопо қалдық көлге жатады.
Топырағы мен өсімдігі
Құрлықтың топырақ-өсімдік жамылғысының қалыптасуы мен таралуы ең алдымен ылғалдану дәрежесіне тәуелді. Ұзақ уақыт құрлық жеке дара дамыған, органикалық дүниенің эндемизмі өте жоғары. Флоралық құрамы жағынан құрлықтың көпшілік бөлігі Неотропиктік, қиыр оңтүстік Голантарктикалық әлемге жатады. Неотропиктік әлем бес флоралық облысқа бөлінеді (Кариб, Гвиана, Амазона, Бразилия, Анд) және мезозойдан бері қалыптасқан көп түрлі өсімдіктердің эндемик формалардың көптігімен ерекшеленеді. Қазіргі флора бір кездегі Гондвана құрлығындағы ежелгі қоңыржай флора қалдығы мен неотропиктік флора өкілдерінің араласуынан қалыптасқан. Өсімдік түрлерінің 75%-ы эндемиктерге жатады. Олардың ішінен оңтүстік мәңгі жасыл шамшаты, бал пальмасы, чили араукарийі ерекше көзге түседі. Өсімдік жамылғысының таралуында белдемділік айқын байқалады. Құрлықтың көпшілік бөлігін құрамы мен аумағы жөнінен дүние жүзінде теңдесі жоқ ылғалды тропиктік орман алып жатыр. Орман өте тығыз, тек қана ағаштың 4000-ға жуық түрі бар, ағаштары бірнеше қабатты болып келеді, биіктігі 80 м, кейде 100 м-ге дейін жетеді. Оларға шарап пальмасы, алып сейба, жакаранда, пау-бразил, гуаякан, гевея, хинн ағашы, бразилия жаңғағы, какао, т.б. жатады. Бұл орман лианалар мен эпифиттерге өте бай, әсіресе, әдемі гүл ашатын хош иісті орхидеялардың 5 мыңнан астам түрі бар. Ылғалды тропиктік ормандар түр құрамы онша өзгеріске ұшырамастан 1000 – 1500 м биіктікке дейін көтеріледі. Бразилия таулы үстіртіндегі қызыл ферралитті топырақтағы саванна “кампос” деп аталады. Оның шөптесін бөлігі биік астық тұқымдастардан, бұршақ тұқымдастар мен күрделі гүлділерден, ағаштар қолшатыр тәрізді бөрікбасты мимозадан, кактустен, сүттігеннен құралады. Бразилияның солтүстік-шығысында балауыз беретін карнауба пальмасы өседі. Солт. бөлігінің Ориноко ойпатындағы пальмалы саваннаны “льянос” дейді. Қара шірікке бай, құнарлы саваннаның көп бөлігі кофе ағашы, мақта, банан, какао, маниок сияқты мәдени өсімдіктер өсірілетін плантацияларға айналған. Патагония жері қоңыржай климаттық белдеуге кіреді, оның батыс желдер жолында жатқан Патагония Андысында мәңгі жасыл субантарктикалық ылғалды орман таралған. Сонымен қатар лиана, мүк, қына, ағаш тәрізді папоротник, бамбук, магнолия кездеседі. Патагония үстіртіндегі құрғақ дала мен шөлейт белдемінде сұр-қоңыр тұзды топырақта биік шөптесін және ксерофитті бұталар мен аласа кактус басым өседі. Оңтүстік Америка көптеген бағалы ағаштар мен пайдалы өсімдіктердің отаны болып есептеледі. Оларға картоп, маниок, арахис, ананас, какао, томат, асқабақ сияқты мәдени өсімдіктер мен бромелия, настурция, канна, кактус сияқты бөлме және бақша өсімдіктері нақты дәлел болады.
Жануарлары
Жануарлар дүниесі алуан түрлілігімен және эндемизм дәрежесінің жоғарылығымен ерекшеленеді. Орталық Америкамен бірге Неотропиктік фауналық облысқа біріктіріледі. Сүт қоректілерден қалталы тышқандардың 70-тен астам түрі, құмырсқа жегіштің 3 түрі, сауыттылардың 20-дан астам түрі, жалқау аңның 5 түрі, приматтар және ірі жыртқыштардан: қабылан, шибөрі, оцелот, пампа мысығы, пума, көзілдірікті аю, жалды қасқыр, т.б. тіршілік етеді. Тұяқтылардан тапирдің 3 түрі, пекари, амазона бұғысы кездеседі. Андтың биік бөліктерін терісі өте бағалы аң – шиншилла мен америкалық өркешсіз түйе – ламаның екі түрі (гуанако және викунья) мекендейді. Құстардың 2,5 мыңнан аса түрі бар, оның 90%-ынан астамы эндемиктер. Әсіресе, басқа ешбір жерде кездеспейтін нанду, ара, тинаму, кондор, колибри (500 түрі бар), тукан, гоацин, т.б. бар. Жәндіктер, қосмекенділер және бауырымен жорғалаушылар да алуан түрлі. Галапагос аралдарының піл-тасбақалары (салм. 200 кг), анаконда (ұзындығы 11 м), саламандра, аяқсыз амфибиялар, игуана, боа, кайман соған дәлел. Мұнда кездесетін жәндіктердің 5600-ден астам түрінің 3400-ге жуығы эндемиктер. Тірі табиғат байлықтарын қорғау мен сақтау мақсатында Оңтүстік Америкада көптеген экологиялық және биологиялық резерваттар мен ұлттық саябақтар құрылды.
Зерттелу тарихы
1498 ж. Х.Колумб Оңтүстік Америка жағалауындағы Ориноко өзенінің атырауы, Пария шығанағы мен түбегі маңына келіп тоқтаған. Америго Веспуччи қатысқан португал экспедициясы 1501 – 1502 ж. құрлықтың солт. жағалауымен жүзіп, оның құрлық екендігін дәлелдеген. 1507 ж. Лотарингия географы М.Вальдземюллер Веспуччи құрметіне оңтүстік құрлықты Америка деп атаған, кейіннен 1541 ж. бұл атау батыстағы екі құрлыққа да берілді. 1515 жылдың соңында испандық Х.Д. Солис Оңтүстік Американың шығыс жағалауын жүзіп өтіп, 1516 ж. Ла-Платаны, кейіннен Уругвай мен Парана өзендерінің төменгі ағысын ашты. 1520 ж. Ф.Магеллан басқарған испан экспедициясы Ла-Платадан Патагонияға дейін жүзіп, Патагония (Магеллан) бұғазы арқылы Тынық мұхитына өтті. Құрлықтың Тынық мұхит жағалауын 1522 – 1558 ж. испандықтар ашты. Оңтүстік Америка табиғатының ғылыми тұрғыдан зерттелуі 1735 – 1743 жылдар аралығында жүргізілген француз және испан Экваторлық экспедициясы көмегімен жүзеге асырылды. Ориноко өзені мен Солтүстік-Батыс және Экваторлық Анд тауларында кешенді зерттеу жүргізген неміс ғалымы А.Гумбольдт және француз Э.Бонплан болды. Көрнекті орыс геоботанигі Н.И. Вавилов экспедициясы (1932 – 33) құрлықтың көптеген дәрілік және мәдени өсімдіктерін, олардың таралу аймақтарын анықтады.
Саяси бөлінісі
Оңтүстік Американың саяси картасы 12 егеменді мемлекет пен Франция иелігіндегі Гвиана мемлекеті және Ұлыбритания мен Аргентина иелігіндегі даулы аумақтар болып есептелетін Фолкленд (Мальвин) аралдарынан тұрады. Мемлекеттердің барлығы дерлік құрылымы жағынан – республика, оның ішінде Аргентина, Бразилия мен Венесуэла – федерациялар республикалар. Халықтың орташа тығыздығы 1 км²-ге 100 адамнан артық. Урбандалу дәрежесі өте жоғары, құрлықта 3 ірі агломерация: Сан-Паулу, Рио-де-Жанейро, Буэнос-Айрес түзілген. Оңтүстік Америка Орталық Америка және Вест-Үндістан елдерімен бірге тілдік-тарихи ерекшеліктеріне байланысты Латын Америкасы елдері деп аталады. Индустрияландыру деңгейі жөнінен бұл елдер Азия мен Африка елдерінен әлдеқайда алда тұр.
| Мемлекет және территориясы | Ауданы (км²) | Халқы 1 маусым 2008 | Халық тығыздығы (км²-қа) |
|---|---|---|---|
| Аргентина | 2 766 890 | 40 677 348 | 14,3 |
| Боливия | 1 098 580 | 8 857 870 | 8,1 |
| Бразилия | 8 514 877 | 191 908 598 | 22,0 |
| Венесуэла | 912 050 | 26 414 815 | 27,8 |
| Гайана | 214 970 | 770 794 | 3,6 |
| Колумбия | 1 138 910 | 45 013 674 | 37,7 |
| Парагвай | 406 750 | 6 347 884 | 15,6 |
| Перу | 1 285 220 | 27 925 628 | 21,7 |
| Суринам | 163 270 | 438 144 | 2,7 |
| Уругвай | 176 220 | 3 477 778 | 19,4 |
| Фолкленд аралдары | 12 173 | 2 967 | 0,24 |
| Француз Гвианасы | 91 000 | 209 000 | 2,1 |
| Чили | 756 950 | 16 454 143 | 21,1 |
| Эквадор | 283 560 | 13 927 650 | 47,1 |
| Оңтүстік Георгия және Южные Сандвичевы аралдары | 3 093 | 20 | 0 |
| Барлығы | 17 824 513 | 382 426 293 | 21,5 |
Тілдік құрамы
Оңтүстік Америка мемлекеттерінің арасында ең көп қолданылатын бірнеше тіл бар. Қолданатын адам санына байланысты Оңтүстік Америкадағы тілдердің орналасу кестесі:
| Тілі | Адам саны | |
|---|---|---|
 | испан тілі | 233.600.108 |
 | португал тілі | 191.480.630 |
 | ағылшын тілі | 800.000 |
 | голланд тілі | 510.000 |
 | француз тілі | 230.000 |
Дереккөздер
- Қазақ энциклопедиясы, 7 том 6 бөлім
- Балаларға арналған танымдық энциклопедия. Географиялық аймақтар, 20-бет
- Балаларға арналған танымдық энциклопедия. Географиялық аймақтар, 20-бет
Сыртқы сілтеме
- Оңтүстік Америка картасы
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Ontүstik Amerika batys zharty shardyn ontүstigindegi kurlyk Zherinin aumagy araldarynyn kospaj eseptegende 17 840 000 km Halky 385 742 554 adam 2009 Soltүstikten ontүstikke karaj 7150 km ge batystan shygyska karaj 5150 km ge sozylgan Қurlyktyn solttүstikten Karib tenizimen batysyn Tynyk muhity shygysyn Atlant muhity ontүstikten Magellan Drejk bugazdarynyn suy shajyp zhatyr Soltүstik batysynda zhinishke Panama mojnagy arkyly Ortalyk zhәne Soltүstik Amerikamen zhalgasady En biik zheri Akonkagua 6960 m Teniz dengejinen en tomen zhatkan zheri 40 m Ontүstik Amerikadagy en uzyn ozen zhүjesi Amazonka Maranon salasymen kosa eseptegende 6437 m Dүnie zhүzindegi teniz dengejinen en biik ornalaskan kol Titikaka biiktigi 3812 m en biik su kulamasy Anhel 1054 m zhәne en biik zhanartau Lyulyajlyako osynda ornalaskan Ontүstik Amerika kuramyna Otty Zher Folklend Galapagos araldary Chili toparaly t b usak araldar kiredi Ontүstik AmerikaOntүstik Amerika kurlygy17 840 000 km Halyk sany387 489 196 2011 adamTygyzdygy21 4 adam km Etnohoronimontүstik amerikalyk amerikalykEnedi12 memleketTәueldi ajmaktar3Uakyt beldeuleriUTC 2 UTC 5Iri kalalarySan Paulu Lima Bogota Rio de Zhanejro Santyago Buenos Ajres Salvador Brazilia FortalezaOntүstik Amerika OrtakkordaTarihyTolyk makalasy Tolyk makalasy Қurlyktyn tarihyn shamamen үsh kezenge boluge bolady Birinshisi avtohtondyk orkenietterdin inkter zhәne t b kalyptasu orkendeu zhәne kuldyrau kezeni Ekinshisi europalyk zhaulap alu zhәne otarshyldyk dәuiri 1500 1800 zhzh kontinenttin kop boligi Europanyn eki eline Ispaniya men Portugaliya tәueldi boldy Salystyrmaly tүrde kyska uakytka karamastan dәl osy kezende kazirgi Latyn Amerikasy memleketterinin kopshiliginin tilderi men mәdenietteri ekonomikalary sondaj ak memlekettiliginin bastaulary kalyptasty Gviana zhagalauyndagy elderdin tarihyn bolek karastyrgan zhon Gajana Surinam zhәne az dәrezhede Francuz Gvianasy kontinenttegi koptegen ispan zhәne portugal tilinde sojlejtin elderden ajtarlyktaj erekshelenedi Klassikalykka dejingi kezen Adamdardyn Ontүstik Amerikanyn aumaktaryn konystandyruynyn eki nuskasy bar Birinshisine sәjkes eldi meken Aziyadan kazirgi Resej aumagynan Bering bugazy men Soltүstik Amerika arkyly kelgen degenmen bar arheologiyalyk olzhalar bul teoriyaga sәjkes kele bermejdi osygan bajlanysty onyn yktimaldygy turaly teoriya alga tartyldy Sibirge dejingi Ontүstik Amerikanyn zhergilikti turgyndarynyn boluy Adamzattyn Ontүstik Amerikadagy algashky auylsharuashylyk tәzhiribesi bizdin dәuirimizge dejingi 6500 zhyly Amazonkada banan kartop zhәne ashy kyzyl burysh osire bastagan kezde bastalady Ontүstik Amerikanyn ashyluy Үndistanga teniz zholyn ashu maksatynda Hristofor Kolumb 1492 zhyly Atlant muhitynan otip Үlken Antil araldaryn ashty Birinshi ekspediciya ekinshi sodan kejin үshinshi ekspediciyamen zhalgasty Ol ozinin үshinshi ekspediciyasynyn bagytyn ozine burynnan belgili zherlerdin ontүstigine karaj ornalastyryp aral men belgisiz zhagalau arasyndagy kemeni baskaryp Trinidad aralyn ashty Ispandyktar onyn bojyndagy sudyn tushy derlik ekenine tan kaldy Admiral ozinin kүndeliginde mundaj kuatty ozen tek materikte gana boluy mүmkin edi al ontүstikte әli de materik bar dep zhazdy XV XVI ispan ekspediciyalary Kolumbtan kejin koptegen ispan ekspediciyalary zhana zherler men zhana bajlyktardy altyn men zergerlik bujymdardy izdeu үshin Ontүstik Amerikaga attandy Fransisko Orellana ekspediciyasy 1541 zhyldyn zheltoksan ajynyn sonynda Brigantin men tort kanoeden turatyn Fransisko Orellana flotiliyasy Napo ozeninin bojymen muhitka tүse bastady Bir ajdan astam zhүzuden kejin olar tenizdej ken ozenge yagni Amazonkaga keldi Shygyska bara zhatkan zholda ispandyktar үndi auyldaryn kezdestirdi koptegen agyndardy kordi Suy siya siyakty kara bolatyn orasan zor sol ozendi olar Rio Negro kara ozen dep atady Tek 1542 zhyldyn tamyzynda olar ozennin sagasyna zhetti Zher bederiOntүstik Amerikanyn kartasy Ontүstik Amerikanyn batys boligin Kordilera tau zhүjesinin zhalgasy And taulary alyp zhatyr Ol katparlanyp sozylgan Soltүstik Ortalyk Ontүstik And zhotalarynan turady Soltүstiginde Venesuelanyn Karib Andysy 2 tizbek kurajdy Kolumbiya Kordilerasy Shygys Ortalyk Batys bolyp bolinedi Ekvador Andysynda Chimboraso 6310 m Kotopahi 5897 m Sangaj 5230 m zhanartaulary kezdesedi Ortalyk And endi ken 750 km Munda Titikaka koli batys zhagalauynda Atakama sholi Lyulyajlyako zhanartauy ornalaskan Ontүstik And Basty Kordilera men Zhagalyk Kordileradan turady En ontүstigindegi Patagoniya Andysy batyska karaj Patagoniya үstirtine ulasady Қurlyktyn soltүstik shygysyndagy Gviana tauly үstirti men shygysyndagy Braziliya tauly үstirtin dүnie zhүzindegi asa iri ojpattardyn biri Amazona ojpaty bolip zhatyr Ol Orinoko ozeninin sol zhagyndagy Orinoko Lyanosy ojpatymen zhalgaskan GeologiyasyOntүstik Amerika relefi Қurlyktyn shygysy negizinen zhazyk zhәne tauly үstirtti bolyp keledi bul bolik ezhelgi Gondvanalyk Ontүstik Amerikalyk platformada ornalaskan Platformanyn kazirgi irgetasy arhej proterezojlyk kalkandar tүrinde Gviana Batys zhәne Shygys Braziliya zher betine shygyp zhatyr Ol kristaldy taktatas granitti gnejs pen kvarcitten kuralgan Abstrakciyalyk zhasy 1 5 4 mlrd zhyl aralygynda Olardyn arasynda kat kabattyk intruziya men zhanartaulyk әreketter әserinen kalyptaskan konglomerattar Rorajma formaciyasy kezdesedi Әsirese Braziliya katparlygy ezhelgi kurylymdarga koptegen ozgerister zhasap kazirgi zher bederinde Ortalyk zhәne Shygys Braziliya kalkandaryndagy ortalyk massivter men tukyldy tauly үstirtter zhүjelerin kalyptastyrdy Olar bir birinen tektonikalyk Parnojbo San Fransisku zhәne Parana ojystary arkyly bolinip zhatyr Gviana men Braziliya tauly үstirtine sәjkes keletin tutastaj koterilgen ajmak aralygynda ote үlken alkapty alyp zhatkan Amazona Orinoko La Plata ojpatty zhazyktary kalyptasty Zher bederi birtegis kobinese batpakty kontinenttik shogindilermen zhabylgan kat kabatty akkumulyatti ojpattar tүrinde bolyp keledi Yura bor dәuirlerindegi Ontүstik Atlant muhity tabanyndagy tektonikalyk kozgalystar әserinen Parana ojysynda teren zhazyktar pajda boldy Batystagy And zhүjesinin kalyptasuy gercin katparlygynan bastalady birak negizgi tau zhasalu Tynyk muhittyk geosinklinaldy beldeudegi kejingi alpilik katparlanumen bajlanysty әli de zhalgasuda Zhanartaulardyn atkylauy ote kүshti bolgan Ortalyk And tauly kyratynda teren tektonikalyk zharyktar grabender men әreketti zhanartaular zhүjesi kalyptasty Tau zhүjesinin biikteui zhәne Antarktida kurlygymen zhakyn zhatuyna bajlanysty plejstocendik muz basu zhүrdi Patagoniya Andysynyn tau basy tүgeldej muzdyktarmen zhabylgan Sonyn әserinen Patagoniya Andysynyn batys zhagalauynda muzdyk zher bederi pishinderi men zhagalaudyn fordty zhәne shherli tipteri kezdesedi Pajdaly kazbalaryOntүstik Amerika kojnauy ken bajlyktaryna әsirese mys temir marganec molibden kalajy polimetall men sirek kezdesetin metal kenderine ote baj Temir kenin ondiruden Braziliya dүnie zhүzinde 2 oryndy Chili mys kenin ondiruden dүnie zhүzinde 1 oryndy ielenedi Peru Chili Boliviya zherinde Braziliyada altyn men almastyn iri ken oryndary kezdesedi Boliviyada soltүstikten ontүstikke karaj 940 km ge sozylyp zhatkan kalajy beldeui ornalaskan Tenizdin zhagalyk zhazyktary men sineklizalarynda munaj men gazdyn mol kory kezdesedi Marakajbo Orinoko Magdalena Guayakil ojystarynda munajdyn Amazona ojpaty men Braziliya tauly үstirtinin ontүstik shygysynda tas komirdin iri ken oryndary bar Kolumbiya Kordilerasyndagy zamartastyn Chilidin soltүstigindegi altynnyn zhәne selitranyn mol kory dүniezhүzilik manyzga ie KlimatyOntүstik Amerika dүnie zhүzindegi en ylgaldy kurlyk әri zherinin basym boligi tomengi endikterde ornalaskandyktan kүn sәulesin de mol alady Ontүstik Amerika 6 klimattyk beldeu dengejinde ornalaskan Klimattagy ozgerister әsirese zhauyn shashynnyn mausymdylygyna tikelej tәueldi Sol sebepti kurlyk үstinde kysym zhyl bojy korshiles muhit ajdyndarynan tomen bolady da aua massalary onyn ishinde ekvatorlyk zhәne mussondy passattyk cirkulyaciya basym tүrde kurlykka karaj bagyttalgan Ontүstik Amerikanyn orografiyalyk ereksheligi yagni batystagy And tau zhүjesi kurlykta meridian bagytynda aua kozgalysynyn kalyptasuyna әser etedi Atlant muhityna karaj zhazyk zher bederi basym bolgandyktan muhittyn klimatka әser etu dәrezhesi kүshejedi Қantar ajynda kurlyktyn basym boligi katty kyzady En katty ysityn zher Gran Chako zhazygy ondagy abstrakciyalyk maksimum temperatura 49 S Suyk Peru agysy shajyp otetin kurlyktyn batys zhagalaulyk boligi shygyspen salystyrganda әldekajda salkyn әri kurgak bolady bul Atakama sholinin kalyptasuyna sebepshi boldy Zhauyn shashynnyn molsheri men onyn taraluy kurlyk bojynsha birkelki emes Ylgaldyn en kop tүsetin zheri Kolumbiyanyn batysy men Chilidin ontүstigi 5000 8000 mm Amazoniyanyn batysy men ogan zhalgas zhatkan And etegi Gviana tauly үstirtinin batysy Braziliya tauly үstirtinin shygys betkejinde 2000 3000 mm zhәne odan da mol al kurlyktyn kalgan bolikteri 1000 2000 mm ge dejin ylgal alady Ishki sularyIguasu sarkyramasy zhagazhajy Ontүstik Amerika koptegen ozendermen su zholdarynyn otany ojtkeni Ontүstik Amerika dүnie zhүzindegi en suy mol kurlyk baska kurlyktarmen salystyrganda onda eki ese artyk zhauyn shashyn tүsedi Zher betindegi kurlyktyn 12 yn kurajtyn onyn aumagyna dүnie zhүzindegi ozender agynynyn 27 y tiesili Қurlyk pishini onyn klimattyk zhagdajy men orografiyalyk kurylymy zher bederi iri ozen zhүjelerinin kalyptasuyna mүmkindik beredi Iri ozenderdin kopshiligi Atlant muhityna kuyady Dүnie zhүzindegi suy en mol ozen Amazonka osy Ontүstik Amerikada ornalaskan Mundagy ozenderdin gidroenergetikalyk әlueti ote zhogary Amazon ozeninin tarmaktary degen zhalpy atauymen belgili bul su kozderine Argentine ozenderi Boliviya ozenderi Braziliya ozenderi Chili ozenderi Kolumbiya ozenderi Ekvador ozenderi Floklend araldary ozenderi Francuz Gvineyasy ozenderi Gajana ozenderi Paragvaj ozenderi Peru ozenderi Surinam ozenderi Urugvaj ozenderi zhәne Venesuella ozenderi zhatady Tort manyzdy sulandyru zhүjesi Amazon Rio de la Plata Paragvaj Parana zhәne Urugvaj ozenderi Orinoko zhәne San Francisko kurlyktyn tortten үsh boligin alyp zhatyr Ontүstik Amerikadagy Amazon ozeni Rio Amozonas әlemdegi en uzyn eki ozennin biri Ekinshisi Afrikadagy Nil ozeni Amazon ozeninin su kory dengeji Missisipi Nil zhәne Yanczy ozenderinin su koryn koskannan da asyp tүsedi Amazon suymen sulandyrylatyn zher aumagy da baska ozen zhүjelerimen sulandyrylatyn ajmaktardan әlde kajda үlken Rio de da plata negizinde ozen emes Parana men Urugvaj ozenderinin kosylgan zherinde pajda bolgan saga O A zherindegi kol kalyptasu zholyna karaj tektonikalyk muzdyk zhanartaulyk zhәne lagunalyk bolyp bolinedi Marakajbo Titikaka tektonikalyk kolderge Buenos Ajres Argentina San Martin muzdyk kolderge Patus Lagoa Mirin lagunalyk kolderge zhatady Zhalpy atpen salares dep atalatyn batpakty kolderge Uyuni Salinas Grandes zhatsa Poopo kaldyk kolge zhatady Topyragy men osimdigiOntүstik Amerikadagy orman Қurlyktyn topyrak osimdik zhamylgysynyn kalyptasuy men taraluy en aldymen ylgaldanu dәrezhesine tәueldi Ұzak uakyt kurlyk zheke dara damygan organikalyk dүnienin endemizmi ote zhogary Floralyk kuramy zhagynan kurlyktyn kopshilik boligi Neotropiktik kiyr ontүstik Golantarktikalyk әlemge zhatady Neotropiktik әlem bes floralyk oblyska bolinedi Karib Gviana Amazona Braziliya And zhәne mezozojdan beri kalyptaskan kop tүrli osimdikterdin endemik formalardyn koptigimen erekshelenedi Қazirgi flora bir kezdegi Gondvana kurlygyndagy ezhelgi konyrzhaj flora kaldygy men neotropiktik flora okilderinin aralasuynan kalyptaskan Өsimdik tүrlerinin 75 y endemikterge zhatady Olardyn ishinen ontүstik mәngi zhasyl shamshaty bal palmasy chili araukariji erekshe kozge tүsedi Өsimdik zhamylgysynyn taraluynda beldemdilik ajkyn bajkalady Қurlyktyn kopshilik boligin kuramy men aumagy zhoninen dүnie zhүzinde tendesi zhok ylgaldy tropiktik orman alyp zhatyr Orman ote tygyz tek kana agashtyn 4000 ga zhuyk tүri bar agashtary birneshe kabatty bolyp keledi biiktigi 80 m kejde 100 m ge dejin zhetedi Olarga sharap palmasy alyp sejba zhakaranda pau brazil guayakan geveya hinn agashy braziliya zhangagy kakao t b zhatady Bul orman lianalar men epifitterge ote baj әsirese әdemi gүl ashatyn hosh iisti orhideyalardyn 5 mynnan astam tүri bar Ylgaldy tropiktik ormandar tүr kuramy onsha ozgeriske ushyramastan 1000 1500 m biiktikke dejin koteriledi Braziliya tauly үstirtindegi kyzyl ferralitti topyraktagy savanna kampos dep atalady Onyn shoptesin boligi biik astyk tukymdastardan burshak tukymdastar men kүrdeli gүldilerden agashtar kolshatyr tәrizdi borikbasty mimozadan kaktusten sүttigennen kuralady Braziliyanyn soltүstik shygysynda balauyz beretin karnauba palmasy osedi Solt boliginin Orinoko ojpatyndagy palmaly savannany lyanos dejdi Қara shirikke baj kunarly savannanyn kop boligi kofe agashy makta banan kakao maniok siyakty mәdeni osimdikter osiriletin plantaciyalarga ajnalgan Patagoniya zheri konyrzhaj klimattyk beldeuge kiredi onyn batys zhelder zholynda zhatkan Patagoniya Andysynda mәngi zhasyl subantarktikalyk ylgaldy orman taralgan Sonymen katar liana mүk kyna agash tәrizdi paporotnik bambuk magnoliya kezdesedi Patagoniya үstirtindegi kurgak dala men sholejt beldeminde sur konyr tuzdy topyrakta biik shoptesin zhәne kserofitti butalar men alasa kaktus basym osedi Ontүstik Amerika koptegen bagaly agashtar men pajdaly osimdikterdin otany bolyp esepteledi Olarga kartop maniok arahis ananas kakao tomat askabak siyakty mәdeni osimdikter men bromeliya nasturciya kanna kaktus siyakty bolme zhәne baksha osimdikteri nakty dәlel bolady Zhanuarlary Zhanuarlar dүniesi aluan tүrliligimen zhәne endemizm dәrezhesinin zhogarylygymen erekshelenedi Ortalyk Amerikamen birge Neotropiktik faunalyk oblyska biriktiriledi Sүt korektilerden kaltaly tyshkandardyn 70 ten astam tүri kumyrska zhegishtin 3 tүri sauyttylardyn 20 dan astam tүri zhalkau annyn 5 tүri primattar zhәne iri zhyrtkyshtardan kabylan shibori ocelot pampa mysygy puma kozildirikti ayu zhaldy kaskyr t b tirshilik etedi Tuyaktylardan tapirdin 3 tүri pekari amazona bugysy kezdesedi Andtyn biik bolikterin terisi ote bagaly an shinshilla men amerikalyk orkeshsiz tүje lamanyn eki tүri guanako zhәne vikunya mekendejdi Қustardyn 2 5 mynnan asa tүri bar onyn 90 ynan astamy endemikter Әsirese baska eshbir zherde kezdespejtin nandu ara tinamu kondor kolibri 500 tүri bar tukan goacin t b bar Zhәndikter kosmekendiler zhәne bauyrymen zhorgalaushylar da aluan tүrli Galapagos araldarynyn pil tasbakalary salm 200 kg anakonda uzyndygy 11 m salamandra ayaksyz amfibiyalar iguana boa kajman sogan dәlel Munda kezdesetin zhәndikterdin 5600 den astam tүrinin 3400 ge zhuygy endemikter Tiri tabigat bajlyktaryn korgau men saktau maksatynda Ontүstik Amerikada koptegen ekologiyalyk zhәne biologiyalyk rezervattar men ulttyk sayabaktar kuryldy Zerttelu tarihyOntүstik Amerikanyn sayasi damuy 1498 zh H Kolumb Ontүstik Amerika zhagalauyndagy Orinoko ozeninin atyrauy Pariya shyganagy men tүbegi manyna kelip toktagan Amerigo Vespuchchi katyskan portugal ekspediciyasy 1501 1502 zh kurlyktyn solt zhagalauymen zhүzip onyn kurlyk ekendigin dәleldegen 1507 zh Lotaringiya geografy M Valdzemyuller Vespuchchi kurmetine ontүstik kurlykty Amerika dep atagan kejinnen 1541 zh bul atau batystagy eki kurlykka da berildi 1515 zhyldyn sonynda ispandyk H D Solis Ontүstik Amerikanyn shygys zhagalauyn zhүzip otip 1516 zh La Platany kejinnen Urugvaj men Parana ozenderinin tomengi agysyn ashty 1520 zh F Magellan baskargan ispan ekspediciyasy La Platadan Patagoniyaga dejin zhүzip Patagoniya Magellan bugazy arkyly Tynyk muhityna otti Қurlyktyn Tynyk muhit zhagalauyn 1522 1558 zh ispandyktar ashty Ontүstik Amerika tabigatynyn gylymi turgydan zerttelui 1735 1743 zhyldar aralygynda zhүrgizilgen francuz zhәne ispan Ekvatorlyk ekspediciyasy komegimen zhүzege asyryldy Orinoko ozeni men Soltүstik Batys zhәne Ekvatorlyk And taularynda keshendi zertteu zhүrgizgen nemis galymy A Gumboldt zhәne francuz E Bonplan boldy Kornekti orys geobotanigi N I Vavilov ekspediciyasy 1932 33 kurlyktyn koptegen dәrilik zhәne mәdeni osimdikterin olardyn taralu ajmaktaryn anyktady Sayasi bolinisiOntүstik Amerikanyn sayasi kartasy 12 egemendi memleket pen Franciya ieligindegi Gviana memleketi zhәne Ұlybritaniya men Argentina ieligindegi dauly aumaktar bolyp esepteletin Folklend Malvin araldarynan turady Memleketterdin barlygy derlik kurylymy zhagynan respublika onyn ishinde Argentina Braziliya men Venesuela federaciyalar respublikalar Halyktyn ortasha tygyzdygy 1 km ge 100 adamnan artyk Urbandalu dәrezhesi ote zhogary kurlykta 3 iri aglomeraciya San Paulu Rio de Zhanejro Buenos Ajres tүzilgen Ontүstik Amerika Ortalyk Amerika zhәne Vest Үndistan elderimen birge tildik tarihi erekshelikterine bajlanysty Latyn Amerikasy elderi dep atalady Industriyalandyru dengeji zhoninen bul elder Aziya men Afrika elderinen әldekajda alda tur Memleket zhәne territoriyasy Audany km Halky 1 mausym 2008 Halyk tygyzdygy km ka Argentina 2 766 890 40 677 348 14 3Boliviya 1 098 580 8 857 870 8 1Braziliya 8 514 877 191 908 598 22 0Venesuela 912 050 26 414 815 27 8Gajana 214 970 770 794 3 6Kolumbiya 1 138 910 45 013 674 37 7Paragvaj 406 750 6 347 884 15 6Peru 1 285 220 27 925 628 21 7Surinam 163 270 438 144 2 7Urugvaj 176 220 3 477 778 19 4Folklend araldary 12 173 2 967 0 24Francuz Gvianasy 91 000 209 000 2 1Chili 756 950 16 454 143 21 1Ekvador 283 560 13 927 650 47 1Ontүstik Georgiya zhәne Yuzhnye Sandvichevy araldary 3 093 20 0Barlygy 17 824 513 382 426 293 21 5Tildik kuramyOntүstik Amerika memleketterinin arasynda en kop koldanylatyn birneshe til bar Қoldanatyn adam sanyna bajlanysty Ontүstik Amerikadagy tilderdin ornalasu kestesi Tili Adam sanyispan tili 233 600 108portugal tili 191 480 630agylshyn tili 800 000golland tili 510 000francuz tili 230 000DerekkozderҚazak enciklopediyasy 7 tom 6 bolim Balalarga arnalgan tanymdyk enciklopediya Geografiyalyk ajmaktar 20 bet Balalarga arnalgan tanymdyk enciklopediya Geografiyalyk ajmaktar 20 betSyrtky siltemeOntүstik Amerika kartasyBul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet