Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Оңтүстік Африка Республикасы (қысқаша — ОАР) – Африка континентінің оңтүстік жартысындағы мемлекет. ОАР солтүстікте – Намибия, Ботсвана және Зимбабвемен, ал солтүстік-шығыста – Мозамбик және Эсватини елдерімен шектеседі. ОАР-дың ішінде Лесото ел-анклавы орналасқан. ОАР Африканың көпұлты мемлекеттердің қатарында. Ұлттық мейрамы – 27 сәуір – Бостандық күні (1994). БҰҰ-ның (1945), Африка Бірлік Ұйымының (ОАЕ) мүшесі (1994). Халқы 59 млн.
| Оңтүстік Африка Республикасы ағылш. Republic of South Africa африкаансша -{Republiek van Suid-Afrika}- Riphabuḽiki ya Afurika Tshipembe коса. iRiphabliki yomZantsi Afrika iRiphabhuliki yaseNingizimu Afrika iRiphabhulikhi yeNingizimu Afrika Rephaboliki ya Afrika Borwa Rephaboliki ya Aforika Borwa | |||||
| |||||
| Ұран: «Әртүрлі адамдар бірлеседі» | |||||
| Әнұран: (тыңдау ) | |||||
 | |||||
| Тарихы | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Құрылды | Оңтүстік Африка Одағы | ||||
| Тәуелсіздік күні | 31 мамыр 1961 жыл (Ұлыбританиядан) | ||||
| Мемлекеттік құрылымы | |||||
| Ресми тілдері | ағылшын тілі, африкаанс, , зулу, коса, , , , , , | ||||
| Елорда | Претория (әкімшілік) Кейптаун (заңды) Блумфонтейн (сотты) | ||||
| Ірі қалалары | Йоханнесбург, Кейптаун, Дурбан, Претория | ||||
| Үкімет түрі | Федаративті президенттік республика | ||||
| Географиясы | |||||
| Жер аумағы • Барлығы • % су беті | Әлем бойынша 24-ші орын 1 221 037 км² 0,380 | ||||
| Жұрты • Сарап (2018) • Санақ (2011) • Тығыздығы | ▲ 57 725 600 адам (24-ші) 51 770 560 адам 42,4 адам/км² (169-шы) | ||||
| Экономикасы | |||||
| ЖІӨ (АҚТ) • Қорытынды (2019) • Жан басына шаққанда | $819 млрд. $ (30-шы) 14,042 $ (90-шы) | ||||
| ЖІӨ (номинал) • Қорытынды (2019) • Жан басына шаққанда | 386 млрд. $ (35-ші) 6,609 $ (88-ші) | ||||
| АДИ (2017) | ▲ 0,699 (орташа) (113-ші) | ||||
| Валютасы | |||||
| Қосымша мәліметтер | |||||
| Интернет үйшігі | |||||
| ISO коды | ZA | ||||
| ХОК коды | RSA | ||||
| Телефон коды | +27 | ||||
| Уақыт белдеулері | UTC+2, UTC+3:00 және Africa/Johannesburg | ||||
ОАР – ядролық қаруды жасап, одан өз еркімен бас тартқан ел.
Табиғаты
ОАР Оңтүстік Африка таулы үстіртінің оңтүстік шетін ала орналасқан. Шығысын Айдаһар таулары (биіктігі 3482 м), Оңтүстік Африка жағалауын бойлай Кап таулары алып жатыр. Пайдалы қазбалары – алтын, уран, қалайы, марганец, хромит, хризотил-асбест, мыс. Климаты ыстық және ылғалды тропиктік, оңтүстік-шығысы субтропиктік. Жаз айларының орташа температурасы 18 – 27°С, қыс айларында 7 – 18°С. Үстірттің жылдық жауын-шашын мөлшері 150 – 750 мм. Оңтүстігінде жаз айларының орташа температурасы 13 – 21°С. Жылдық жауын-шашын мөлшері 650 – 700 мм; Айдаһар тауының шығыс беткейлерінде 1000 – 2000 мм, Атлант теңізі жағалауында 60 – 100 мм. Басты өзендері – Оранжевая (Вааль саласымен) және Лимпопо. Елдің шығысына қарай саванналар, Айдаһар тауларында мәңгі жасыл таулы субтропиктік бұталар, ішкі аудандарда тікенді бұталар өседі.
Тарихы
Қазіргі ОАР жерін адамдар көне тас дәуірінен бастап мекендеген. Негізгі халқы мен бантулар. Бірақ олардың ежелгі және орта ғасырлар тарихы жөніндегі деректер жоқтың қасы. 15 ғасырда португалдықтар, испандықтар және голландықтар жергілікті халықпен сауда қатынастарын орнатты. Еуропалықтар арасынан бұл аймақты отарлауды голландықтар мен ағылшындар бастады. Голландық Ост-Үнді компаниясы 1652 ж. Кап отарын құрды. 18 ғасырдың 70-жылдарынан бастап Голландия мен Франциядан бұл жерге көптеген келімсектер қоныстанып, жергілікті халықтарды қанау арқасында байи түсті. Олардың ұрпақтары бурлар, 19 – 20 ғасырларда африканерлер деп аталды.
Оңтүстік Африка аймағына талас 18 ғасырдың аяғында ағылшындардың пайдасына шешілді. 1806 жылы Кап отары ағылшындардың иелігіне өтті. 1838 жылы бурлар зулулардың жерін басып алып, Наталь Республикасын құрды. 1843 жылы Натальды ағылшындар өздеріне бағындырды. 19 ғасырдың жартысында бурлар екі ірі мемлекет – Трансвааль және Ерікті Қызғылт Республикаларын жариялады. Оларды Англия, Германия және Ресей мойындады. Ұлыбритания 19 ғасырдың 70-жылдары бурларды жаулауға кірісіп, нәтижесінде 1902 жылы Трансвааль мен Ерікті Қызғылт республикалары ағылшын отарына айналды. Еуропалықтардың Оңтүстік Африкаға ағылуына 19 ғасырдың 60 – 70-жылдары ашылған алмас, алтын қорлары себеп болды. Шетел компаниялары африкандықтарды қазба жұмыстарға, жол салуға пайдаланды, оларды арнайы аудандарға (резервацияларға) зорлықпен шоғырландырды. 1910 жылы Ұлыбритания отарларын біріктіріп, Оңтүстік Африка Одағын () құрып, ол доминион құқығын алды. ОАО-да басқа жерлерде кездеспейтін нәсілшілдік және апартеид тәртібі орнатылды.
Жергілікті африкалықтардан шыққан зиялылар мен ақсүйектер өкілдері 1912 жылы қаңтарда Оңтүстік-Африкалық түземді ұлттық конгресті ұйымдастырып, ол кейін Африка Ұлттық конгресі (АҰК) болып аталды. 1-дүниежүзілік соғыс кезінде ОАО-ның экономикасы алға басып, монополистік топтар құрылды. Соғыс кезінде Ұлыбританияны қолдаған ОАО немістердің бұрынғы отары болған Оңтүстік-Батыс Африканы (қазіргі Намибияны) басқарып, соғыстан кейін елде ұлт-азаттық қозғалыс басталды. 1920 жылы кәсіподақтар бірлестіктері, 1921 жылы Оңтүстік Африка коммунистік партиясы құрылды. 1924 – 1933 жылы жергілікті үкімет нәсілшілдік және апартеид тәртібін одан әрі жалғастырды.
2-дүниежүзілік соғыс жылдары ОАО Ұлыбритания жағында соғысқа қатысты. Соғыс кезінде ОАО-да өндіріс салалары дамып, экономика көтерілді. АҚШ капиталы Англия капиталын ығыстырды. 1961 жылы Оңтүстік Африка Республикасы жарияланып, ел Британ Достастығынан шықты. 1976 – 1978 жылы нәсілшілдікке қарсы ереуілдер күшейді. 1979 жылы үкімет кәсіподақтардың қызмет істеуіне рұқсат берді, қара нәсілдердің жұмысқа орналасуына мүмкіндік беретін жаңа заңдар қабылданды. 1984 жылы жаңа конституция бекітіліп, президенттік билік енгізілді. Парламентте еуропалықтар, үндістер, түрлі-түстілер палаталары құрылды. Бірақ жергілікті халық құқықсыз жағдайда қалды. Бұған қарсылық ретінде АҰК 1983 жылы Біріккен демократиялық майдан (БДМ) құрды. Елде жаппай ереуілдер басталды. 1988 жылы Бота үкіметі биліктен кетті. 1989 жылы Францияда де Клерк президент болды. 1993 жылы ОАР-дың жаңа Конституциясы қабылданды. 1994 жылы 27 сәуірде өткен сайлауда АҰК партиясы жеңіске жетіп, 9 мамырда Ұлттық Ассамблея Н.Манделаны ОАР-дың президенті етіп сайлады. 1999 жылы маусымда елде жаңа президенттік сайлау өтті.
ОАР дамыған индустриялы-аграрлы ел
Жан басына шаққандағы жылдық табыс мөлшері 10571 АҚШ доллары (2012 ж.) шамасында. Халықтың 85%-ы аграрлық салада жұмыс істейді. ОАР алтын, платина, хром, марганец, сурьма, алмас өндіруден дүние жүзінде алғашқы орындарда, уран өндіруден 2-орында. Өнеркәсібінің жетекші саласы – тау-кен өндірісі. Оңтүстік-батыс бөлігінде мұнай өндіріледі. Көмір өндірудің басты аудандары – Трансвааль, Наталь провинциялары, Қызғылт атырабы. Қара металлургияның басты орталықтары – Претория және Фандербейлпарк. Машина жасау, химия, мұнай айыру, мұнай-химия, тамақ өнеркәсіп салалары дамыған. Металл, металл өңдеу өнімдері, алтын, қымбат бағалы тастар, өнеркәсіп өнімдері, т.б. сыртқа шығарылса, механикалық аспаптар, киім, машиналар және жабдықтар, жеміс-жидектер, мұнай және мұнай өнімдері, т.б. сырттан әкелінеді.
Негізгі сауда серіктестері: АҚШ, Жапония, ГФР, Ұлыбритания, Франция, Италия, Швейцария.
Тұрғындар
ОАР-да 2017 жылғы сарап бойынша 57,725,600 млн адам тұрады. Ол әлемде 26-орын алады.
Өмірдің орташа ұзақтығы – ерлерде – 50 жыл, ал әйелдерде – 48 жыл
Нәсілдік құрамы
Қара нәсілдер – 79,4 % Ақтар – 9,2 % Түрлі-түсті (көбінесе мулаттар) – 8,8 % Үнділер және азиялықтар – 2,6%
ОАР-да бірінші халық санағы 1911 жылы болған. Сол кезде ақтар – 22% құраса, 1980 жылы ақтар 18%-ға дейін түсті.
15 жастан асқан тұрғындардың сауаттылығы 2003 жыл: Ерлер – 87% Әйелдер – 85,7%
Тілдері мен елдің әртүрлі тілдердегі ресми атаулары
Ресми тілдер саны бойынша ОАР Боливия (33 тіл) мен Үндістаннан (21 тіл) кейін 3-і орын алып жатыр. ОАР-да 11 ресми тілдер бар, олар:
Republic of South Africa (ағылшын)
Republiek van Suid-Afrika (африкаанс)
Riphabuḽiki ya Afurika Tshipembe (венда)
IRiphabliki yaseNingizimu Afrika (зулу)
IRiphabliki yaseMzantsi Afrika (коса)
IRiphabliki yeSewula Afrika (оңтүстік ндебеле)
IRiphabhulikhi yeNingizimu Afrika (свази)
Rephaboliki ya Afrika Borwa (сесото)
Rephaboliki ya Afrika-Borwa (солтүстік сото)
Rephaboliki ya Aforika Borwa (тсвана)
Riphabliki ra Afrika Dzonga (тсонга)
Кейбір оңтүстікафрикандықтар (көбініесе қара нәсілшілдер) елді Азания деп атайды.
ОАР – біртұтас мемлекет. Елдің аумағы 9 провинцияларға бөлінген:
| № | Провинция | Әкімшілік орталығы | Жер аумағы | Халық саны, 2011 жыл | Халық тығыздығы |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Батыс Кап | Кейптаун | 129 462 км² (4-і) | 5 822 734 (4-і) | 44,98 адам/км² (4-і) |
| 2 | Солтүстік Кап | Кимберли | 372 889 км² (1-і) | 1 145 861 (9-ы) | 3,07 адам/км² (9-ы) |
| 3 | Шығыс Кап | Бишо | 168 966 км² (2-і) | 6 562 053 адам (3-і) | 38,84 адам/км² (6-ы) |
| 4 | Квазулу-Натал | Питермарицбург | 94 361 км² (7-і) | 10 267 300 (2-і) | 108,81 адам/км² (2-і) |
| 5 | Фри-Стейт | Блумфонтейн | 129 825 км² (3-і) | 2 745 590 (8-і) | 21 адам/км² (8-і) |
| 6 | Солтүстік-Батыс | Мафикенг | 104 882 км² (6-ы) | 3 509 953 (7-і) | 33,47 адам/км² (7-і) |
| 7 | Гаутенг | Йоханнесбург | 18 178 км² (9-ы) | 12 272 263 (1-і) | 675,12 адам/км² (1-і) |
| 8 | Мпумаланга | Мбомбела | 76 495 км² (8-ы) | 4 039 939 (6-ы) | 52,81 адам/км² (3-і) |
| 9 | Лимполо | Полокване | 125 754 км² (5-і) | 5 404 868 (5-і) | 43 адам/км² (5-і) |
1994 жылға дейін ОАР-да федерация болатын және ол 4-ке бөлінді: Кап провинциясы, Қызғылт сары бос мемлекеті, Наталь провинциясы және Трансвааль провинциясы.
Астаналары
ОАР-да үш астана бар, соның біреуі Претория қаласы. Претория ОАР-дың негізгі астанасы болып саналады, өйткені бұл қалада елдің үкіметі орналасқан. Ал парламент болса, елдің басқа астанасында орналасқан: Кейптаун. Үшінші астана Блумфонтейнде – Жоғарғы Сот орналасқан. Себебі, ОАР басында конфедеративті мемлекет болған және оның атауы Оңтүстік Африка Одағы болған. Одақта үш мемлекет болған, әрқайсысында үш астана болған: британ иеліктерінде – Кейптаун, Қызғылт сары бос мемлекетінде – Блумфонтейн және Оңтүстікафрикандық республикада – Претория.
Экономикасы
ОАР – Африка континентіндегі ең дамыған ел және континентте Үшінші әлемге қосатын жалғыз ел. Елдің ЖІӨ-і 2012 жылда 576 млрд. АҚШ доллары болатын (26-ы орын). Сол жылы ЖІӨ өсімі – 5 %, ал 2008 жылы – 3% болатын. Елдің нарығы белсенді кеңейтіліп жатыр, бірақ оған қарамастан ел әлі де әлемнің ең дамығын елдерге жатпайды. Сатып алу қабілетінің тепе-теңдігі бойынша әлемде 78-і орынға ие (МВФ мәліметтері бойынша), Дүниежізілік банк бойынша 65-і орын, ал ЦРУ бойынша 85-і орын. Елдің табиғи қоры өте мол. Телебайланысы, элект қуаты және қарсы сферасы кеңінең дамыған.
Валютасы: Оңтүстікафрикандық рэнд, 100 центке тең. 1, 2, 5, 10, 20, 50 цент және 1, 2, 5 рэнд тиындары, 10, 20, 50, 100 және 200 рэнд банкноттары бар.
Импорттары: мұнай, азық-түлік, химикалық тауарлар; экспорттары: алмас, алтын, ақ алтын, көліктер, автокөліктер және жабдықтар. Импорт (91 млн. АҚШ доллары 2008 жылы) экспорттан (86 млн. АҚШ доллары) асады.
Бизнесті жүргізу ыңғайлығы бойынша әлемде 39-ы орын алады (Forbes журналының мәліметтері бойынша).
АКТ елдері халықаралық ұйымына кіреді.
Жұмыс
ОАР-да 49 млн. адамның тек 18 млн. адамы ғана жұмыс істейді. 23% – жұмыссыз адамдар.
Жұмыс істейтіндердің 65%-ы қызмет сферасында, 26%-ы өнеркәсіп саласында, ал қалған 9%-ы ауыл шаруашылығында жұмысбасты.
Дереккөздер
- Mid-year population estimates (23 шілде 2018).
- South Africa. International Monetary Fund. Тексерілді, 21 наурыз 2019.
- 2018 Human Development Report. United Nations Development Programme (2018). Тексерілді, 14 қыркүйек 2018.
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Ontүstik Afrika Respublikasy kyskasha OAR Afrika kontinentinin ontүstik zhartysyndagy memleket OAR soltүstikte Namibiya Botsvana zhәne Zimbabvemen al soltүstik shygysta Mozambik zhәne Esvatini elderimen shektesedi OAR dyn ishinde Lesoto el anklavy ornalaskan OAR Afrikanyn kopulty memleketterdin katarynda Ұlttyk mejramy 27 sәuir Bostandyk kүni 1994 BҰҰ nyn 1945 Afrika Birlik Ұjymynyn OAE mүshesi 1994 Halky 59 mln Ontүstik Afrika Respublikasy agylsh Republic of South Africa afrikaanssha Republiek van Suid Afrika Riphabuḽiki ya Afurika Tshipembe kosa iRiphabliki yomZantsi Afrika iRiphabhuliki yaseNingizimu Afrika iRiphabhulikhi yeNingizimu Afrika Rephaboliki ya Afrika Borwa Rephaboliki ya Aforika BorwaҰran Әrtүrli adamdar birlesedi Әnuran tyndau akp TarihyҚuryldy Ontүstik Afrika OdagyTәuelsizdik kүni 31 mamyr 1961 zhyl Ұlybritaniyadan Memlekettik kurylymyResmi tilderi agylshyn tili afrikaans zulu kosa Elorda Pretoriya әkimshilik Kejptaun zandy Blumfontejn sotty Iri kalalary Johannesburg Kejptaun Durban PretoriyaҮkimet tүri Fedarativti prezidenttik respublikaGeografiyasyZher aumagy Barlygy su beti Әlem bojynsha 24 shi oryn 1 221 037 km 0 380Zhurty Sarap 2018 Sanak 2011 Tygyzdygy 57 725 600 adam 24 shi 51 770 560 adam 42 4 adam km 169 shy EkonomikasyZhIӨ AҚT Қorytyndy 2019 Zhan basyna shakkanda 819 mlrd 30 shy 14 042 90 shy ZhIӨ nominal Қorytyndy 2019 Zhan basyna shakkanda 386 mlrd 35 shi 6 609 88 shi ADI 2017 0 699 ortasha 113 shi ValyutasyҚosymsha mәlimetterInternet үjshigiISO kody ZAHOK kody RSATelefon kody 27Uakyt beldeuleri UTC 2 UTC 3 00 zhәne Africa Johannesburg OAR yadrolyk karudy zhasap odan oz erkimen bas tartkan el TabigatyOAR Ontүstik Afrika tauly үstirtinin ontүstik shetin ala ornalaskan Shygysyn Ajdaһar taulary biiktigi 3482 m Ontүstik Afrika zhagalauyn bojlaj Kap taulary alyp zhatyr Pajdaly kazbalary altyn uran kalajy marganec hromit hrizotil asbest mys Klimaty ystyk zhәne ylgaldy tropiktik ontүstik shygysy subtropiktik Zhaz ajlarynyn ortasha temperaturasy 18 27 S kys ajlarynda 7 18 S Үstirttin zhyldyk zhauyn shashyn molsheri 150 750 mm Ontүstiginde zhaz ajlarynyn ortasha temperaturasy 13 21 S Zhyldyk zhauyn shashyn molsheri 650 700 mm Ajdaһar tauynyn shygys betkejlerinde 1000 2000 mm Atlant tenizi zhagalauynda 60 100 mm Basty ozenderi Oranzhevaya Vaal salasymen zhәne Limpopo Eldin shygysyna karaj savannalar Ajdaһar taularynda mәngi zhasyl tauly subtropiktik butalar ishki audandarda tikendi butalar osedi TarihyҚazirgi OAR zherin adamdar kone tas dәuirinen bastap mekendegen Negizgi halky men bantular Birak olardyn ezhelgi zhәne orta gasyrlar tarihy zhonindegi derekter zhoktyn kasy 15 gasyrda portugaldyktar ispandyktar zhәne gollandyktar zhergilikti halykpen sauda katynastaryn ornatty Europalyktar arasynan bul ajmakty otarlaudy gollandyktar men agylshyndar bastady Gollandyk Ost Үndi kompaniyasy 1652 zh Kap otaryn kurdy 18 gasyrdyn 70 zhyldarynan bastap Gollandiya men Franciyadan bul zherge koptegen kelimsekter konystanyp zhergilikti halyktardy kanau arkasynda baji tүsti Olardyn urpaktary burlar 19 20 gasyrlarda afrikanerler dep ataldy Ontүstik Afrika ajmagyna talas 18 gasyrdyn ayagynda agylshyndardyn pajdasyna sheshildi 1806 zhyly Kap otary agylshyndardyn ieligine otti 1838 zhyly burlar zululardyn zherin basyp alyp Natal Respublikasyn kurdy 1843 zhyly Nataldy agylshyndar ozderine bagyndyrdy 19 gasyrdyn zhartysynda burlar eki iri memleket Transvaal zhәne Erikti Қyzgylt Respublikalaryn zhariyalady Olardy Angliya Germaniya zhәne Resej mojyndady Ұlybritaniya 19 gasyrdyn 70 zhyldary burlardy zhaulauga kirisip nәtizhesinde 1902 zhyly Transvaal men Erikti Қyzgylt respublikalary agylshyn otaryna ajnaldy Europalyktardyn Ontүstik Afrikaga agyluyna 19 gasyrdyn 60 70 zhyldary ashylgan almas altyn korlary sebep boldy Shetel kompaniyalary afrikandyktardy kazba zhumystarga zhol saluga pajdalandy olardy arnajy audandarga rezervaciyalarga zorlykpen shogyrlandyrdy 1910 zhyly Ұlybritaniya otarlaryn biriktirip Ontүstik Afrika Odagyn kuryp ol dominion kukygyn aldy OAO da baska zherlerde kezdespejtin nәsilshildik zhәne aparteid tәrtibi ornatyldy Zhergilikti afrikalyktardan shykkan ziyalylar men aksүjekter okilderi 1912 zhyly kantarda Ontүstik Afrikalyk tүzemdi ulttyk kongresti ujymdastyryp ol kejin Afrika Ұlttyk kongresi AҰK bolyp ataldy 1 dүniezhүzilik sogys kezinde OAO nyn ekonomikasy alga basyp monopolistik toptar kuryldy Sogys kezinde Ұlybritaniyany koldagan OAO nemisterdin buryngy otary bolgan Ontүstik Batys Afrikany kazirgi Namibiyany baskaryp sogystan kejin elde ult azattyk kozgalys bastaldy 1920 zhyly kәsipodaktar birlestikteri 1921 zhyly Ontүstik Afrika kommunistik partiyasy kuryldy 1924 1933 zhyly zhergilikti үkimet nәsilshildik zhәne aparteid tәrtibin odan әri zhalgastyrdy 2 dүniezhүzilik sogys zhyldary OAO Ұlybritaniya zhagynda sogyska katysty Sogys kezinde OAO da ondiris salalary damyp ekonomika koterildi AҚSh kapitaly Angliya kapitalyn ygystyrdy 1961 zhyly Ontүstik Afrika Respublikasy zhariyalanyp el Britan Dostastygynan shykty 1976 1978 zhyly nәsilshildikke karsy ereuilder kүshejdi 1979 zhyly үkimet kәsipodaktardyn kyzmet isteuine ruksat berdi kara nәsilderdin zhumyska ornalasuyna mүmkindik beretin zhana zandar kabyldandy 1984 zhyly zhana konstituciya bekitilip prezidenttik bilik engizildi Parlamentte europalyktar үndister tүrli tүstiler palatalary kuryldy Birak zhergilikti halyk kukyksyz zhagdajda kaldy Bugan karsylyk retinde AҰK 1983 zhyly Birikken demokratiyalyk majdan BDM kurdy Elde zhappaj ereuilder bastaldy 1988 zhyly Bota үkimeti bilikten ketti 1989 zhyly Franciyada de Klerk prezident boldy 1993 zhyly OAR dyn zhana Konstituciyasy kabyldandy 1994 zhyly 27 sәuirde otken sajlauda AҰK partiyasy zheniske zhetip 9 mamyrda Ұlttyk Assambleya N Mandelany OAR dyn prezidenti etip sajlady 1999 zhyly mausymda elde zhana prezidenttik sajlau otti OAR damygan industriyaly agrarly elZhan basyna shakkandagy zhyldyk tabys molsheri 10571 AҚSh dollary 2012 zh shamasynda Halyktyn 85 y agrarlyk salada zhumys istejdi OAR altyn platina hrom marganec surma almas ondiruden dүnie zhүzinde algashky oryndarda uran ondiruden 2 orynda Өnerkәsibinin zhetekshi salasy tau ken ondirisi Ontүstik batys boliginde munaj ondiriledi Komir ondirudin basty audandary Transvaal Natal provinciyalary Қyzgylt atyraby Қara metallurgiyanyn basty ortalyktary Pretoriya zhәne Fanderbejlpark Mashina zhasau himiya munaj ajyru munaj himiya tamak onerkәsip salalary damygan Metall metall ondeu onimderi altyn kymbat bagaly tastar onerkәsip onimderi t b syrtka shygarylsa mehanikalyk aspaptar kiim mashinalar zhәne zhabdyktar zhemis zhidekter munaj zhәne munaj onimderi t b syrttan әkelinedi Negizgi sauda seriktesteri AҚSh Zhaponiya GFR Ұlybritaniya Franciya Italiya Shvejcariya TurgyndarOAR da 2017 zhylgy sarap bojynsha 57 725 600 mln adam turady Ol әlemde 26 oryn alady Өmirdin ortasha uzaktygy erlerde 50 zhyl al әjelderde 48 zhyl Nәsildik kuramy Қara nәsilder 79 4 Aktar 9 2 Tүrli tүsti kobinese mulattar 8 8 Үndiler zhәne aziyalyktar 2 6 OAR da birinshi halyk sanagy 1911 zhyly bolgan Sol kezde aktar 22 kurasa 1980 zhyly aktar 18 ga dejin tүsti 15 zhastan askan turgyndardyn sauattylygy 2003 zhyl Erler 87 Әjelder 85 7 Tilderi men eldin әrtүrli tilderdegi resmi ataularyResmi tilder sany bojynsha OAR Boliviya 33 til men Үndistannan 21 til kejin 3 i oryn alyp zhatyr OAR da 11 resmi tilder bar olar Republic of South Africa agylshyn Republiek van Suid Afrika afrikaans Riphabuḽiki ya Afurika Tshipembe venda IRiphabliki yaseNingizimu Afrika zulu IRiphabliki yaseMzantsi Afrika kosa IRiphabliki yeSewula Afrika ontүstik ndebele IRiphabhulikhi yeNingizimu Afrika svazi Rephaboliki ya Afrika Borwa sesoto Rephaboliki ya Afrika Borwa soltүstik soto Rephaboliki ya Aforika Borwa tsvana Riphabliki ra Afrika Dzonga tsonga Kejbir ontүstikafrikandyktar kobiniese kara nәsilshilder eldi Azaniya dep atajdy Әkimshilik aumaktyk bolinisiOAR birtutas memleket Eldin aumagy 9 provinciyalarga bolingen Provinciya Әkimshilik ortalygy Zher aumagy Halyk sany 2011 zhyl Halyk tygyzdygy1 Batys Kap Kejptaun 129 462 km 4 i 5 822 734 4 i 44 98 adam km 4 i 2 Soltүstik Kap Kimberli 372 889 km 1 i 1 145 861 9 y 3 07 adam km 9 y 3 Shygys Kap Bisho 168 966 km 2 i 6 562 053 adam 3 i 38 84 adam km 6 y 4 Kvazulu Natal Pitermaricburg 94 361 km 7 i 10 267 300 2 i 108 81 adam km 2 i 5 Fri Stejt Blumfontejn 129 825 km 3 i 2 745 590 8 i 21 adam km 8 i 6 Soltүstik Batys Mafikeng 104 882 km 6 y 3 509 953 7 i 33 47 adam km 7 i 7 Gauteng Johannesburg 18 178 km 9 y 12 272 263 1 i 675 12 adam km 1 i 8 Mpumalanga Mbombela 76 495 km 8 y 4 039 939 6 y 52 81 adam km 3 i 9 Limpolo Polokvane 125 754 km 5 i 5 404 868 5 i 43 adam km 5 i 1994 zhylga dejin OAR da federaciya bolatyn zhәne ol 4 ke bolindi Kap provinciyasy Қyzgylt sary bos memleketi Natal provinciyasy zhәne Transvaal provinciyasy AstanalaryOAR da үsh astana bar sonyn bireui Pretoriya kalasy Pretoriya OAR dyn negizgi astanasy bolyp sanalady ojtkeni bul kalada eldin үkimeti ornalaskan Al parlament bolsa eldin baska astanasynda ornalaskan Kejptaun Үshinshi astana Blumfontejnde Zhogargy Sot ornalaskan Sebebi OAR basynda konfederativti memleket bolgan zhәne onyn atauy Ontүstik Afrika Odagy bolgan Odakta үsh memleket bolgan әrkajsysynda үsh astana bolgan britan ielikterinde Kejptaun Қyzgylt sary bos memleketinde Blumfontejn zhәne Ontүstikafrikandyk respublikada Pretoriya EkonomikasyOAR Afrika kontinentindegi en damygan el zhәne kontinentte Үshinshi әlemge kosatyn zhalgyz el Eldin ZhIӨ i 2012 zhylda 576 mlrd AҚSh dollary bolatyn 26 y oryn Sol zhyly ZhIӨ osimi 5 al 2008 zhyly 3 bolatyn Eldin narygy belsendi kenejtilip zhatyr birak ogan karamastan el әli de әlemnin en damygyn elderge zhatpajdy Satyp alu kabiletinin tepe tendigi bojynsha әlemde 78 i orynga ie MVF mәlimetteri bojynsha Dүniezhizilik bank bojynsha 65 i oryn al CRU bojynsha 85 i oryn Eldin tabigi kory ote mol Telebajlanysy elekt kuaty zhәne karsy sferasy keninen damygan Valyutasy Ontүstikafrikandyk rend 100 centke ten 1 2 5 10 20 50 cent zhәne 1 2 5 rend tiyndary 10 20 50 100 zhәne 200 rend banknottary bar Importtary munaj azyk tүlik himikalyk tauarlar eksporttary almas altyn ak altyn kolikter avtokolikter zhәne zhabdyktar Import 91 mln AҚSh dollary 2008 zhyly eksporttan 86 mln AҚSh dollary asady Biznesti zhүrgizu yngajlygy bojynsha әlemde 39 y oryn alady Forbes zhurnalynyn mәlimetteri bojynsha AKT elderi halykaralyk ujymyna kiredi ZhumysOAR da 49 mln adamnyn tek 18 mln adamy gana zhumys istejdi 23 zhumyssyz adamdar Zhumys istejtinderdin 65 y kyzmet sferasynda 26 y onerkәsip salasynda al kalgan 9 y auyl sharuashylygynda zhumysbasty DerekkozderMid year population estimates 23 shilde 2018 South Africa International Monetary Fund Tekserildi 21 nauryz 2019 2018 Human Development Report United Nations Development Programme 2018 Tekserildi 14 kyrkүjek 2018 Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet