Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов (шын есімі Мұхаммед Қанафия; 1835, Қостанай облысы, Сарыкөл ауданы, Құсмұрын жері — 10 сәуір 1865, Көшентоған, Жетісу) — қазақтың ұлы ғалымы, XIX ғасырдың екінші жартысында Қазақстанда туған демократтық, ағартушылық мәдениеттің тұңғыш өкілдерінің бірі, шығыстанушы, тарихшы, фольклоршы, этнограф, географ, ағартушы. Әжесі бала күнінде «Шоқаным» деп еркелетіп айтуымен «Шоқан» аталып кеткен.
| Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов | |
 | |
| Туған күні | |
|---|---|
| Туған жері | Қостанай облысы, Сарыкөл ауданы, Құсмұрын жері |
| Қайтыс болған күні | |
| Қайтыс болған жері | |
| Азаматтығы | |
| Ұлты | қазақ |
| Қызметі | шығыстанушы, тарихшы, , , , ағартушы |
| Әкесі | |
| Анасы | |
| Жұбайы | Айсары Уәлиханова |
| Балалары | жоқ |
Өмірбаяны
Шоқан 1835 жылдың қараша айында Құсмұрын бекетінде қазіргі Қостанай облысы Әулиекөл ауданындағы Құсмұрын жерінде атақты аға сұлтан Шыңғыс Уәлиханов отбасында дүниеге келген. Әкесі Шыңғыс Уәлиханұлы сол кезде Аманқарағай дуанының (орталығы Қараоба мекені) аға сұлтаны болған. Округ орталығы 1844 жылы Құсмұрын қамалына ауысқаннан кейін дуан аты Құсмұрын болып өзгертілді. Шоқанның өз атасы Уәли Орта жүздің ханы болған. Арғы атасы Қазақ Ордасының Ұлы ханы Абылай, Шоқан оның шөбересі. Шоқанның балалық шағы қыс кезінде Обаған бойындағы Күнтимес ордасында, жазда Есілдің оң саласы Аққанбұрлық алабындағы ата жайлауда өткен. Әжесі Айғаным тұратын Сырымбеттегі хан ордасында да балдәурен күндерін өткізген.«Жеті жұрттың тілін білуге тиісті» хан тұқымы болғандықтан, Күнтимес ордасындағы әкесі ашқан ауыл мектебінде хат таныған Шоқан сол мектепте ортағасырлық қыпшақ-шағатай тілін меңгереді, парсыша, арабша тіл сындырады.Шоқанның жақын туыстарының естеліктеріне қарағанда, ол бала кезінен білімге бейім әрі құмар болған. Шоқан тарихи аңыз-әңгімелерге ерте бастан-ақ қызыққан. Ол жастайынан данагөй билердің әңгімелерін, акындардың өлең- жырларын зор ықыласпен тыңдап өсті. Оған тәрбие беруде сұлтан әулетінен шыққан әжесі Айғанымның ықпалы күшті болды. Ол жас Шоқанға ежелгі қазақ аңыздарын, аңыз-әңгімелерін, мақал-мәтелдері мен даналық сөздерін жиі айтып отыратын. Шоқан 12 жасына дейін Құсмұрындағы мектепте оқып, мұсылман діні ілімімен танысты. Шоқан ауылдық бастауыш мектепте оқып жүріп-ақ араб, парсы, шағатай тілдерінің негізін үйреніп алды. Шоқанның жақын туыстарының естеліктеріне қарағанда, ол бала кезінен білімге бейім әрі құмар болған. Шоқан тарихи аңыз-әңгімелерге ерте бастан-ақ қызыққан. Ол жастайынан данагөй билердің әңгімелерін, акындардың өлең-жырларын зор ықыласпен тыңдап өсті. Оған тәрбие беруде сұлтан әулетінен шыққан әжесі Айғанымның ықпалы күшті болды. Ол жас Шоқанға ежелгі қазақ аңыздарын, аңыз-әңгімелерін, мақал-мәтелдері мен даналық сөздерін жиі айтып отыратын. Шоқан 12 жасына дейін Құсмұрындағы мектепте оқып, мұсылман діні ілімімен танысты. Шоқан ауылдық бастауыш мектепте оқып жүріп-ақ араб, парсы, шағатай тілдерінің негізін үйреніп алды.
Шоқанның ата-бабалары атақты сұлтандар әулетіне жатады. Оның арғы бабасы Абылай хан XVII ғасырдағы айбынды қазақ билеушілерінің бірі болды. Ал атасы Уәли хан патша үкіметі ресми түрде бекіткен қазақтың соңғы ханы еді. Шоқанның әкесі - Шыңғыс Уәлиханов білімді адам болған. Ол 1834 жылы Омбыда Сібірдің казак әскери училищесін бітіріп, орыс армиясында жоғары әскери шен - полковник атағын алды және Қазақстанды басқару аппаратында бірсыпыра жауапты қызметтер атқарды: Құсмұрын округінің аға сұлтаны, Сібір қырғыздарының облыстық басқармасының кеңесшісі, Көкшетау округінің аға сұлтаны болды. Россияның алдында сіңірген еңбегі үшін оған өмірлік мұра ретінде дворян атағы берілді. Шоқаннын анасы жағынан туыс нағашылары — Баянауыл өлкесіндегі атақты Шормановтар әулеті болатын. Шорманов Мұса орыс армиясының полковнигі, белгілі қазақ биі, Баянауыл сыртқы округының аға сұлтаны еді.
Кадет корпусы
1847 жылы 12 жасар Шоқанды әкесі сол кездегі ең таңдаулы оқу орны болып есептелген Сібір кадеті корпусына оқуға орналастырады. Шоқанның бүкіл келешегі мен ғылым, өнер жолындағы талантын ашуда бұл оқу орнының маңызы ерекше болды. Мұнда жабық әскери оқу орны болғанымен, көптеген пәндер әскери сабақтарға қоса орыс, батыс әдебиеті, географиясы мен тарихы, философия, физика, математика негіздері, шетел тілдері оқытылып, орыстың озық ойлы интеллигенттерінің өкілдері сабақ берген. Оқытушылар құрамында білімді және прогресшіл ой-пікірлі адамдар көп болған.
Кадет корпусына алғаш оқуға түскен кезде Шоқан орыс тілін білмесе де өзінің зеректігімен тілді тез үйренді. Шоқанның корпуста бірге оқыған Г.Н. Потанин: «Өзінің орыс жолдастарын басып озып, Шоқан тез жетілді… Оған талайлар-ақ назар аударды. Ол сондай қабілетті еді және оқу орнына түспей тұрып ақ сурет сала білетін», дейді. Оған әсіресе орыс тілі мен әдебиеті оқытушысы, шығыстанушы Костылецкий мен тарих пәнінің оқытушысы Гонсевский күшті ықпал етті. Пушкин, Гоголь, Лермонтов, Герцен, Белинский т.б. орыс классиктерін және батыс әдебиетінен Диккенс, Теккерей, Руссо шығармаларын, «Современник» журналын үзбей оқып, әлеуметтік өмірдің және әдебиет ағымының қай бағытта, қалай дамып бара жатқандығын аңғара алатын, өз кезінің саналы азаматының бірі болған.
Сібір кадеті корпусында оқудың соңғы жылдарында-ақ, Шоқан саналы, терең ойлы, жан-жақты білімді, өзіндік қөзқарасы қалыптасқан, туған халқының қажет-мұқтаждарын пайымдап, түсіне алатын, оған барынша пайдалы қызмет етуге әзір екендігін танытты. Ол Косоплецкий, Тонеевский сияқты (орыс әдебиеті мен тілі, тарих пәні) оқытушыларының игі ықпалымен өзінің жоғары қабілеті мен дарындылығының арқасында орыс және дүние жүзі әдебиетінің озық үлгілерін оқып танысып, ғылыми пайымдау, тұжырымдар жасай білді. Оның зерттеушілік қабілеті де осы корпуста оқып жүргенде біртіндеп қалыптасып, дами түсті. Ол, әсіресе, жазғы демалыс кездерінде ел ішіндегі халық жырлары мен дастандарын жазып алып, аңыз-әңгімелерді жинауға қызықты. Мысалы, "Қозы Көрпеш-Баян сұлу жыры Шоқанның алғашқы жазған шығармаларының бірі болды. Шоқан жинаған қазақтың ауыз әдебиеті үлгілері нұсқаларын, "Қозы Көрпеш-Баян сұлу" жырын көрнекті шығыс зерттеушісі, Петербург университетінің профессоры И.И.Березин бұл зерттеулерге назар аударып, жазып алған. Шоқанның зерттеушілік қабілетін байқаған ғалым оны өз тарапынан ескі жазу ескерткіштерін зерттеу ісіне тартқан.
Шоқанның "Профессор И.Н.Березинге хат", "Профессор И.И.Березиннің "хан жорықтары" кітабына рецензия" т.б. алғашқы ғылыми жұмыстарының өзінен-ақ, оның болашағы зор ғалым, зерттеуші болатындығы аңғарылатын. Шоқанның біліміне мұғалімдері мен құрбылары ерекше қызыққан, сол кездің алдыңғы қатарлы ой-пікірлерімен таныстығын жолдастарының көбі үлгі тұтып, мойындаған. Шоқан олардың Еуропа мәдениетіне бет бұруына себепші болған. "Бізден жасы кіші болса да, өзімізбен салыстырғанда, ол үлкен сықылды еді де, біздер оған қарағанда бала тәрізді едік, өзінің бізден артық білетіндігін не біздерден білімі жағынан жоғарлылығын білдіруге тырыспаса да, жай әңгіменің өзінде-ақ, оның білімінің бізден артықтығы танылып қалатын. Жалпы жолдастарына, соның ішінде маған, ол еріксіз "Еуропаға ашқан терезе" сықылды болды", – деп жазады Г.И.Потанин. Мұның өзі Шоқанның жолдастары арасында беделі ерекше зор болып, оның биік тұрғанын көрсетеді.
Қырағы да зейінді Шоқанға сурет салу өнері сол кездің өзінде-ақ; халық өмірін бейнелеудің тамаша бір құралы болып табылады. Туған жері Сырымбеттің жазғы жайлаулар мен мекен қоныстарының суретін салумен шұғылданады. 1847-1852 жылдарда салған суреттерін Шоқан "корпустан елге демалысқа барған кезде салған суреттер" – деп атайды. Г.Н.Потанин: "Кадет корпусының соңғы курстарында оқып жүрген кезімізде Шоқан өзінің әңгімелерімен менің дәптерімді толтырды. Біз қазақтардың сұңқар салып, саят құру салтын толық жазып алдық. Шоқан сұңқарды қалай баптап күтудің әдісін өте жақсы білетін. Дауылпаз бен сұңқардың т.б. суреттерін салып, ол менің жазбамды толықтыра түсетін", – деп жазды. Мұның өзі Шоқан өнерінің жан-жақты екенін, оған курстастарының қызығып, ерекше құрметпен қарағанын дәлелдей түседі. Шоқан кадет корпусында оқып жүргенде-ақ, саяхатшылардың өмірі мен ісі туралы жазылған еңбектерге аса қызығушылықпен қарап, танысты. Осы еңбектердің ықпал әсерінен ол саяхатшы болуды, Орта Азияны арлап жан-жақты танысуды армандады. Демек, саяхатшылар өмірі жайлы жазылған еңбектер болашақ саяхатшыға бастау көзі болып, жол нұсқады.
Қызмет жолы
Кадет корпусын 1853 жылы он жеті жасында бітірген Шоқан Батыс Сібір генерал губернаторының кеңсесінде қызметке қалдырылады. Бір жылдан кейін Батыс Сібір мен Қазақстанның солтүстік шығыс аудандарын басқаратын генерал губернатор Гасфорттың адьютанты болып тағайындалады. Осы қызметті атқара жүріп, ол Орта Азия халықтарының тарихын, этнографиясы мен жағрафиясын зерттеуге белсене араласады. 1854 жылы кадет корпусындағы ұстазы Костылецкийдің өтініші бойынша көрнекті шығыстанушы, Қазан университетінің профессоры Н.И.Березиннің тапсырмаларын орындайды. Березин Шоқан жинаған қазақтың ауыз әдебиеті нұсқалары, «Қозы Көрпеш Баян сұлу» жырымен таныс еді. Жас ғалым әйгілі профессор Березин бастырып шығарған "Тоқтамыс ханның жарлығы мен басқа да хан жарлықтары туралы еңбектерге тыңғылықты талдау жасайды. Бұл оның алғашқы ғылыми зерттеулерінің бірі еді. Жастығына қарамай, оның білімдарлығын, әсіресе, шығыс әдебиеті мен тарихын жақсы білетіндігін сол кездегі орыс ғалымдары да жоғары бағалап, мойындай бастайды.Өсімдіктер әлемінің қолайлы жағдайды талап ететіні сияқты қоғам да өзінің кедергісіз дамуы үшін қолайлы жағдайды талап етеді. Алайда ғалым табиғат зандары мен қоғам арасындағы айырмашылықты ажыратып көрсетеді. Табиғаттың дамуы физикалық зандарға негізделсе, қоғамда олар әлеуметтік зандардың күшімен, яғни қоғамдық өмірдің әртұрлі жақтарымен, тайпалық организм өмірінің шарттарымен толығады.
Орынбор
1855 жылы Батыс Сібір генерал-губернаторымен бірге Семей, Аягөз, Қапал арқылы Алматыға дейін келіп қайтады. Осы сапарында қазақ, қырғыз, ауыз әдебиетінің үлгілерін, тарихы мен этнографиясының материалдарын жинай жүреді. Бұл материалдар негізінде кейін ол «Тәңірі (құдай)», «Қазақтардағы шамандықтың қалдығы» деген еңбектер жазады. Сол сапардан кейін оның әскери лауазымы бір сатыға жоғарылап, поручик шенін алады.
1856 жылы полковник М.М. Хоментовский басқарған әскери-ғылыми Ыстықкөл экспедициясына қатысып, қырғыз елін жете зерттейді. Қырғыздар мен Ұлы жүз қазақтарының тарихы, этнографиясы жайлы мәліметтер жинайды, ауыз әдебиетінің нұсқаларын жазып алады. Әлем ғалымдары арасында тұңғыш рет "Манас" эпосының ең шұрайлы бөлігі "Көкетай ханның ертегісі" жырын жазып алады. Манас - халық даналығының туындысы, барша халық ертегілерінің, хикаялары мен аңыздарының, география, дін және салт-сана, әдет-ғұрпы жөніндегі түсініктерінің энциклопедиялық жинағы - дала Илиадасы" деп бағалады. Қырғыздардың көне тарихы жөнінде жазған К.Риттердің, А. Гумбольттің, шығыстанушы ғалымдар Шотт пен Клапроттың еңбектеріне сын айтады, Бұдан кейін Құлжа қаласында болып, оның қорытындысында Шығыс Түркістанның өткені мен бүгіні туралы зерттеулер жазады.
Осы сапарларда жинаған материалдарды ол «Жоңғария очерктері», «Қырғыздар туралы жазбалар», «Қазақтың халық поэзиясының түрлері туралы», «Ыстықкөл сапарының күнделігі», «Қытай империясының батыс өлкесі және Құлжа қаласы» атты еңбектерін жазуға пайдаланады. Табиғатты және ел тұрмысын Шоқан жазушылық шеберлікпен суреттейді. Осыдан барып оны орыс достары «Қазақ тақырыбына жазатын орыс жазушысы» деп атаған. Тарих, география саласындаы даңқы Петербург ғалымдарына да жетіп, жиырмадан жаңа асқан жас Шоқанды Орыс География қоғамының толық мүшесі етіп сайлайды.
Тамаша білім алып шыққан жас ғалым түрлі ғылыми экспедицияларға белсене қатысты. Бұл жөнінде ол Омбыда оқып жүрген жылдарында армандайтын. Қазақ даласын және онымен шекаралас жатқан елдердің аумағын, ондағы халықтардың тарихы мен жағдайын жаксы білетін Шоқанға орыс зерттеушілері де қатты қызығып, оның көмегіне мұқтаж болатын. 1855 жылы Шоқан Батыс Сібір генерал-губернаторы Г.Х. Гасфорттың Орталық Қазақстан, Тарбағатай мен Жетісу жеріне жасаған сапарына қатысады. Бұл сапарда қарапайым халықтың өмірімен танысып, қырғыздардын тарихи аңыз-әңгімелері мен жырларын жазып алды.
Ш. Уәлиханов 1856 жылы аса көрнекті ғалым, белгілі географ П.С. Семенов-Тян-Шанскиймен танысты. Ол жас қазақ ғалымның қабілетіне шын ниетімен сүйсіне қайран қалды. 1857 жылы П.С. Семенов-Тян-Шанскийдің ұсынуымен Ш. Уәлиханов Орыс географиялық қоғамының толық мүшелігіне қабылданды. Шығыс Қазақстан мен Жетісуға, қырғыз еліне жасаған сапары Шоқанның ғалым ретіндегі даңқын арттырды. 1857 жылы Шоқан Алатау қырғыздарына сапар шегіп, оның тарихын, этнографиясын және халықтық поэзиясын зерттеді. Кырғыз халқының энциклопедиялық дастаны «Манасты» жазып алды.
1858-1859 жылдары Шоқан атақты Қашғария сапарына барып қайтты. Шоқанға дейін ол өлкеде бірде-бір зерттеушінің болып қайтуының сәті түспеген еді. Неміс ғалымы Р. Шлагингвейттің еуропалықтар үшін мүлде жабық өлкеге барып қайтпақ болған сапары қайғылы аяқталып, ол қатыгездікпен өлім жазасына душар болған-ды. Шоқан аса қиын құпия жағдайда өз өміріне қатер төндіре жүріп, Қашғария өлкесінің тарихы, этнографиясы, мәдениеті мен геологиясы, географиялық жағдайы жайлы Бұған дейін мүлде белгісіз аса құнды деректер жинап қайтты. Соның негізінде «Алтышардың немесе Қытайдың Нан-JIy провинциясының (Кіші Бұхараның) шығыстағы алты қаласының жағдайы туралы» деген атақты еңбегін жазды. Еңбекті Ресейде де, одан тыс жерлерде де шығысты зерттеуші ғалымдар жоғары бағалады.
Патша үкіметі жас ғалымның ғылыми ерлік еңбегін жоғары бағалады. 1860 жылы Санкт-Петербургте ол орденмен марапатталып, әскери шені де жоғарылатылды. Оны орыс патшасы өзі қабылдады. Осы кездесу кезінде Шоқан патшаға орыс шенеуніктерінің қазақ халқына жақсы қарауы жайлы өз өтінішін батыл жеткізді.
Петербургте болған кезінде (1859—1861 жылдары) Шоқан Уәлиханов әр түрлі әскери және ғылыми мекемелерде жұмыс істеді. Ол ресейлік шығыстанушылар мен дипломаттардың, жазушылар мен ақындардың сиынатын нағыз піріне айналды. Шоқан Қазақстан мен Орта Азияның және Шығыс Түркістанның карталарын жасаумен айналысып, қажымай-талмай еңбек етті. Шығыс елдерінің қолжазбаларын мұқият зерттеуді де жалғастырды. Оны Орыс географиялық қоғамы Шығыс тарихы туралы лекциялар оқуға шақырып тұрды.
Алайда Петербургтың ылғалды ауа райы оның денсаулығына жақпады. Денсаулығының нашарлауына байланысты Отанына оралуға мәжбүр болды. Ол Омбыға барып, даладағы жергілікті баскару ісін қайта ұйымдастыру жөніндегі шараларға қатысты. Оның негізгі ойлары «Қырдағы мұсылманшылық туралы», «Қырғыздардың көші-қоны туралы», «Сот реформасы туралы жазбаларда» баяндалады.
1864 жылы Шоқан генерал Черняевтың Оңтүстік Қазақстанға жасаған әскери экспедициясына қатысады. Бірақ әскери қызметі ұзаққа созылмады, генералдың жергілікті халыққа шектен тыс қатыгездік жасауы салдарынан әскер қатарынан өз еркімен кетті.
Қашғарияға сапары
1858 — 1859 жылдардағы Шоқанның Қашғарияға сапары ғалымдық, ағартушылық саласындағы еңбегінің жаңа белеске көтерілуіне жол ашты. Қашғария ол кезде Ресей тарапынан зерттелмеген өлке болатын. Саудагер ретінде Қашғарияға құпия барған Шоқан, өлкенің экономикалық саяси құрылымын зерттеп, оның тарихы мен этнографиясынан көптеген материалдар жинайды. Қашқарияға сапарынан «Алтышаһардың, яғни Қытайдың Нан лу уәлаятының шығыстағы алты қаласының жайы» атты еңбегі дүниеге келді. Бұл Шығыс Түркістан халықтарының тарихына, әлеуметтік құрылысына арналып, сол заман ғылымының биік деңгейінде жазылған әлемдегі тұңғыш зерттеу жұмысы еді.
Қашғарияға сапарынан кейін Сыртқы істер министрлігі Азия департаментінің арнайы шақыруымен Петербургте келіп, сонда бір жылдай тұрып ғылыми жұмыстармен айналысады. Алайда туберкулез ауруы меңдегендіктен Петербургтен елге, Сырымбетке оралады. Туған халқының екі жақты қанауда езілгенін көріп, 1862 жылғы сайлауда Атбасар округының аға сұлтаны болуға талпынады. «Елдестеріме пайдамды тигізу үшін аға сұлтан болғым келді. Оларды шенеуніктерден, қазақ байларынан қорғамақ болдым. Сондағы ең алдымен көздегенім өз басымның мысалы арқылы жерлестеріме оқыған аға сұлтанның пайдалы екенін көрсету еді» деп жазады ол бұл туралы досы Достоевскийге. Бірақ ол бұл мақсатын орындай алмайды. Шоқан қарсыласынан көп дауыс алып жеңіске жеткенімен, генерал-губернатор оның халық арасында ықпалы мен беделі зор болып кетеді деп сескеніп, «науқасына байланысты қызметтен бас тартты» деген өтірік сылтаумен аға сұлтандыққа бекітпей қояды.
1864 жылы наурыз айында Шоқан полковник Черняевтің шақыруымен Әулиеата жорығына қосылады. Орыс империясының Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азияны Ресей қарамағына бағындыру мақсатын көздеген бұл жорыққа аудармашы, жергілікті халықпен бейбіт мәмілегерлік келісімдер жасау үшін қатысқан ол, полковник Черняевтің Әулиеатаны (қазіргі Таразды) алу кезінде шәһар халқына жасаған жауыздығын көргесін, ренжіп, кейін қайтады. Содан Верный (қазіргі Алматы) қаласына келіп, одан әрі Тезек төренің ауылында (бұрынғы Талдықорған облысы, жазда Күреңбел жайлауы, қыс кезінде Алтынемел асуының күнгейі) тұрақтап қалады. Сонда Тезектің немере қарындасы Айсарыға үйленеді. Сөйтіп жүргенде ескі өкпе ауруы қайта қозып, Шоқан 1865 жылдың сәуірінде қайтыс болады. Оның сүйегі Алтынемел тауының баурайындағы Көшентоған деген жерге қойылады.
Өлкетану өрісі
Ұлытау-Жезқазған өңіріне сапар шегіп, Алаша хан мазары, Жұбан ана кесенесі, Аяққамыр күмбезі секілді сәулет ескерткіштеріне сипаттма берген. Ер Едіге, Қойлыбай бақсы, Байғозы, Жаулыбай және Оразымбет (Оразай) батырлар жайлы құнды тарихи деректер қалдырған.
Шоқан және Достоевский
Шоқан және Абай
Қазақтың ұлы ойшыл-ағартушылары Шоқан мен Абайдың дүниетанымы мен шығармашылық бағытында, тарих пен заман мәселелерін түсінуі мен талдауыңа, әсіресе, мәдени мұраны меңгеру, дамыту, оны елдің рухани қажетіне жарату әрекетінде мол үндестік байқалады. Бұл Абай мен Шоқанның ауыз әдебиетінің асыл үлгілерін жас кезінен санаға сіңіріп, өшпес тағлым алуынан да, небір шешендер мен ақындардың тапқыр сөздерін естіп есуінен де, арғы түбі шығыс елдерінен таралған, араб, парсы, түркі тілдеріндегі қисса, дастан, аңыз, әпсана, ғазел мүлкін өздігінше ізденіп оқып, білімін байытуынан да, орыс және Еуропа кітаптары, соның ішінде олардағы фольклорлық нұсқалармен терең таныстығынан да көрінеді. Шоқан халық әдебиетін тарихты танудың аса бағалы ескерткіштері деп қараса, Абай көркемсөз байлығын жамағатты кәміл адамдық жолдарға баулып, тәрбиелеудің, жақсылықтарды өнеге етіп көрсетіп, зұлымдық, надандық атаулыны әшкерелеуің құралы санады. Абай осы мақсатты көздеп, езінің шығармаларында ауыз әдебиетінде қалыптасқан неше алуан нақыл сөздерді, мақал-мәтелдерді, тұрақты тіркестерді жаңғырта пайдаланды. Абайдың халық елеңдеріндегі дәстүрлі ұйқастар мен буындық өлшемдерді, арнау, толғау, жоқтау, жұбату секілді фольклорлық жанрларды қолдануы осыны көрсетеді. Шығыс фольклорындағы фабулаларға сүйеніп, «Ескендір», «Масғұт», «Әзімнің әңгімесі» тәрізді келемді туындылар жаратуы да ақынның жаһан халықтарының рухани қазынасын кең игергендігін дәлелдейді.
Шоқан мен Абайдың қазақ тарихы туралы толғамдары өткеннің тәжірибесін қорыту, халықтың сенімді болашағы үшін жол іздеу талабынан туған. Шоқан секілді Абай да шығыс пен батыстың тарихи шежірелерімен жақсы таныс болған, тарихи құбылыстарды бірі ғалым сипатында, екіншісі суреткер кезімен бағалап отырғанымен, бұрынғы замандардың қалдырған сабақтарымен мүддесіне тарату мұраттары жақын, халықты ғасырлар бойында тұмшалап келген қараңғылық тұманынан арылтып, өркениеттің даңғыл жолына түсіру қажеттіктері мәселелерінде екеуінің ойлары өте орайлас шығады. Шоқан өзінің тарихи-этнографиялық, фольклорлық еңбектерінде қазақ халқын көркейтудің амалы оқу-білім жүйесін жақсартуда деп көрсетсе, бұл аң бар Абай шығармаларының өзекті жемісіне айналған. Түрік халықтарының генетикалық, мәдени бірлігін, тарихи тағдырластығын айтқанда ұлы ойшылдар үні бірдей шығады. Мұның бәрін Шоқан мен Абай өмір кешкен дәуірдің тарихи-әлеуметтік мұқтаждары мен сауаптарының сабақтастығынан туындаған құбылыстар деп те қарауға болады.
Қазақ халқының тәуелсіздіктен айрылып, Ресейге бағынышты, кіріптар күн кешкен заманында қоғам көкжиегінде жарқырап шыққан қайраткерлердің қалдырған мұрасы өзінің тақырып кеңдігі, талдау тереңдігі, ойларының биіктігі жағынан 19 ғасырдағы әлемдік озық ескерткіштер қатарына қосылады
Шоқан Уәлиханов шығармалары
Шоқанның шығармаларын жинап бастыруда орыс ғалымдарының еңбегі аса зор. Орыс географиялық қоғамы басып шығарған Шоқан шығармаларына жазған алғы сөзінде академик Николай Иванович Веселовский:
«Шоқан Уәлиханов Шығыстану әлемінде құйрықты жұлдыздай жарық етіп шыға келгенде, орыстың Шығысты зерттеуші ғалымдары оны ерекше құбылыс деп түгел мойындап, түркі халқының тағдыры туралы онан маңызы зор, ұлы жаңалықтар ашуды күткен еді. Бірақ Шоқанның мезгілсіз өлімі біздің бұл үмітімізді үзіп кетті!» деп жазды.
Бірақ ол сол аз ғұмырында адам қабілетінің ғажайып мүмкіндіктерін, гуманизмнің биік өресін, ұлтжандылықтың жалтақсыз үлгісін, ғылыми қабілет пен алғырлықтың қайран қаларлық өнегесін барша болмысымен, нақтылы іс әрекетімен дәлелдеп үлгерді.
Шоқаннан қалған мұраның бірі бейнелеу өнері туындылары. Олар Шоқанның осы өнер саласында қазақтың тұңғыш профессионал суретшісі болғанын дәлелдейді. Ғалым негізінен портрет, пейзаж және халықтың тұрмыс салтын бейнелеумен айналысты. Одан 150—дей сурет қалған.
Психологияда қалдырған ізі
Шоқан еңбектерінде психологиялық мәселелерге байланысты әр түрлі сипаттағы деректер баршылық. Осылардың ішінде басқа мәселелерден көбірек сөз болғаны — халқымыздың ұлттық санасы, оның ішінде өзіндік психологиялық ерекшеліктері туралы мәселе еді. Қазан төңкерісіне дейінгі Қазақстан тарихы мен этнографиясын зерттеген шовинистік рухтағы орыс ғалымдарының еңбектерінде халқымыздың ондаған ғасырлық тарихы бар мәдениетіне қиянат жасалып, тіпті ұлттық психологиямызға күйе жағылып, екінші сорттағы халық деп келгені белгілі. Осындай келеңсіз көзқарасқа қыр жағдайында туған халқының ұлттық ар-намысын қызғыштай қорғап, қазақ халқын "тағы халық" деп қарау мүлде қате, бұл білместіктен айтылған сөз, халқымыз ертеден елдігі, өзіндік өнері бар, ылғи да көшіп-қонудың салдарынан оқу-білімнен кенжелеу қалса да, рухани дүниесі бай, прогресс атаулыға ұмтылғыш, жаңалыққа бейім халық деп тебіренеді. Ол Шығыстың эпосына емес, индогермандық эпосқа ұқсайды", — деп ол түйіндей келе, ол қазақтардың рухани байлығын өркениеті аса бай ірі елдермен төркіндестіре қарайды Шоқан қазақ ақындарының төгілдіре жырлау қабілетін олардың негізгі ерекшеліктерінің бірі деп бағалады.
Шоқан Уәлихановтың пікірінше, халықтық психологиясын көрсететін белгілердің бірі — сол халықтың тіл байлығы, сөз өнері, шешендік қасиеттері. Ол сөз өнері халық бойына біткен зор таланттың, керемет қабілеттің, ақындық қуаттың белгісі деп санады. "Халықтың тұрмысы мен әдет-ғұрпы, — деп жазды ол, — бәрінен де артық көрініс табады. Өткенді қастерлеу мен аңыздардың молдылығы — терістік және Орта Азия көшпелі халықтарының ерекше қасиеті. Қазақ тілінде араб тіліндегідей жасама бояу сөздер жоқ, ол нағыз таза тіл". Ғұлама ғалымның осы пікірлерін кең-байтақ өлкемізде болған орыс, украин, поляк зиялылары да қостайды. Шоқанның психологиялық пікірлерінің екінші бір арнасы оның дін жөніндегі толғаныстарымен астарласып жатады.
Ғұлама ғалым алғашқы адамның қиялы мен діни сенімдері оның табиғатқа тікелей қатынастарының бейнесі ретінде пайда болғандығын айтады. Шоқан қазақ халқындағы шамандық ұғымдардың шығу тегін түсіндіргенде де, оның психологиялық жақтарын ашқанда да, материалистік позицияны берік ұстады. Шоқан туған халқының әдет-ғұрпының түрлі жақтарын таңдай келіп, қазақ арасындағы кейбір жағымсыз әдеттерді де мейлінше сынап, олардың психологиялық астарларына үңіліп, осы айтылғандардың қазақ қауымын ілгері бастырмай келе жатқан мерездер деп қарады. Мәселен, осындай кінәраттың бірі барымта екендігін, оны жұрттың көпшілігі баюдың мал жинаудың ең жеңіл әдісі деп қате түсініп жүргенін баса айтты. Ол мұндай "кәсіппен" айналысқан адамның еңбекке ынтасы болмайды, жан-жүйесі жұғымсыз, ұсқынсыз келеді. Белгілі бір кәсіппен айналысу уақытты, зор ынтаны керек етеді деп дұрыс тұжырымдады. Осылайша ол жастарды сұрқия кәсіптен бойын аулақ салуға шақырып, осынау жексұрын қасиеттің адамды арамтамақтыққа, еріншектікке итермелейтінін айта келіп, осы жаман әдеттің сайып келгенде қазақ даласында түрлі кәсіптің дамуына кедергі келтіретініне тоқталды.
Шоқан Уәлиханов атындағы
- Қазақстан Республикасының Ғылым академиясы, Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнография институты
Библиография
- Шоқан Уәлиханов - шығыстанушы, Р.Б.Сүлейменов, В.А.Моисеев, "Ғылым" баспасы, Алматы, 1985 жыл
- Ф.М. Достоеевский и Чокан Валиханов - Ауезов М.О., Москва, 1960
- Шоқан (Мұхаммед-Ханафия) Шыңғысұлы Уәлихановтың өмірі мен қызметі
Дереккөздер
- Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005 ISBN 9965-26-095-8
- Абай. Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» баспасы, ISBN 5-7667-2949-9
- Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2
- Жетісу энциклопедия. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2004 жыл. — 712 бет + 48 бет түрлі түсті суретті жапсырма. ISBN 9965-17-134-3
- Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. – Алматы. “Алматыкітап баспасы”, 2009 ISBN 978-601-01-0268-2
- Жантану атауларының түсіндірме сөздігі. — Алматы: "Сөздік-Словарь", 2006. - 384 бет. ISBN 9965-409-98-6
| Ортаққорда бұған қатысты медиа файлдар бар: Category:Shokan Valikhanov |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Shokan Shyngysuly Uәlihanov shyn esimi Muhammed Қanafiya 1835 Қostanaj oblysy Sarykol audany Қusmuryn zheri 10 sәuir 1865 Koshentogan Zhetisu kazaktyn uly galymy XIX gasyrdyn ekinshi zhartysynda Қazakstanda tugan demokrattyk agartushylyk mәdeniettin tungysh okilderinin biri shygystanushy tarihshy folklorshy etnograf geograf agartushy Әzhesi bala kүninde Shokanym dep erkeletip ajtuymen Shokan atalyp ketken Shokan Shyngysuly UәlihanovTugan kүni1835 1835 Tugan zheriҚostanaj oblysy Sarykol audany Қusmuryn zheriҚajtys bolgan kүni10 sәuir 1865 1865 04 10 Қajtys bolgan zheriKoshentogan ZhetisuAzamattygyResej imperiyasyҰltykazakҚyzmetishygystanushy tarihshy agartushyӘkesiShyngys UәlihanovAnasyZejnep ShormanovaZhubajyAjsary UәlihanovaBalalaryzhokӨmirbayanyShokan 1835 zhyldyn karasha ajynda Қusmuryn beketinde kazirgi Қostanaj oblysy Әuliekol audanyndagy Қusmuryn zherinde atakty aga sultan Shyngys Uәlihanov otbasynda dүniege kelgen Әkesi Shyngys Uәlihanuly sol kezde Amankaragaj duanynyn ortalygy Қaraoba mekeni aga sultany bolgan Okrug ortalygy 1844 zhyly Қusmuryn kamalyna auyskannan kejin duan aty Қusmuryn bolyp ozgertildi Shokannyn oz atasy Uәli Orta zhүzdin hany bolgan Argy atasy Қazak Ordasynyn Ұly hany Abylaj Shokan onyn shoberesi Shokannyn balalyk shagy kys kezinde Obagan bojyndagy Kүntimes ordasynda zhazda Esildin on salasy Akkanburlyk alabyndagy ata zhajlauda otken Әzhesi Ajganym turatyn Syrymbettegi han ordasynda da baldәuren kүnderin otkizgen Zheti zhurttyn tilin biluge tiisti han tukymy bolgandyktan Kүntimes ordasyndagy әkesi ashkan auyl mektebinde hat tanygan Shokan sol mektepte ortagasyrlyk kypshak shagataj tilin mengeredi parsysha arabsha til syndyrady Shokannyn zhakyn tuystarynyn estelikterine karaganda ol bala kezinen bilimge bejim әri kumar bolgan Shokan tarihi anyz әngimelerge erte bastan ak kyzykkan Ol zhastajynan danagoj bilerdin әngimelerin akyndardyn olen zhyrlaryn zor ykylaspen tyndap osti Ogan tәrbie berude sultan әuletinen shykkan әzhesi Ajganymnyn ykpaly kүshti boldy Ol zhas Shokanga ezhelgi kazak anyzdaryn anyz әngimelerin makal mәtelderi men danalyk sozderin zhii ajtyp otyratyn Shokan 12 zhasyna dejin Қusmuryndagy mektepte okyp musylman dini ilimimen tanysty Shokan auyldyk bastauysh mektepte okyp zhүrip ak arab parsy shagataj tilderinin negizin үjrenip aldy Shokannyn zhakyn tuystarynyn estelikterine karaganda ol bala kezinen bilimge bejim әri kumar bolgan Shokan tarihi anyz әngimelerge erte bastan ak kyzykkan Ol zhastajynan danagoj bilerdin әngimelerin akyndardyn olen zhyrlaryn zor ykylaspen tyndap osti Ogan tәrbie berude sultan әuletinen shykkan әzhesi Ajganymnyn ykpaly kүshti boldy Ol zhas Shokanga ezhelgi kazak anyzdaryn anyz әngimelerin makal mәtelderi men danalyk sozderin zhii ajtyp otyratyn Shokan 12 zhasyna dejin Қusmuryndagy mektepte okyp musylman dini ilimimen tanysty Shokan auyldyk bastauysh mektepte okyp zhүrip ak arab parsy shagataj tilderinin negizin үjrenip aldy Shokannyn ata babalary atakty sultandar әuletine zhatady Onyn argy babasy Abylaj han XVII gasyrdagy ajbyndy kazak bileushilerinin biri boldy Al atasy Uәli han patsha үkimeti resmi tүrde bekitken kazaktyn songy hany edi Shokannyn әkesi Shyngys Uәlihanov bilimdi adam bolgan Ol 1834 zhyly Ombyda Sibirdin kazak әskeri uchilishesin bitirip orys armiyasynda zhogary әskeri shen polkovnik atagyn aldy zhәne Қazakstandy baskaru apparatynda birsypyra zhauapty kyzmetter atkardy Қusmuryn okruginin aga sultany Sibir kyrgyzdarynyn oblystyk baskarmasynyn kenesshisi Kokshetau okruginin aga sultany boldy Rossiyanyn aldynda sinirgen enbegi үshin ogan omirlik mura retinde dvoryan atagy berildi Shokannyn anasy zhagynan tuys nagashylary Bayanauyl olkesindegi atakty Shormanovtar әuleti bolatyn Shormanov Musa orys armiyasynyn polkovnigi belgili kazak bii Bayanauyl syrtky okrugynyn aga sultany edi Aga sultan Shyngys Uәlihanov kazaktyn igi zhaksylarymen birgeKadet korpusy 1847 zhyly 12 zhasar Shokandy әkesi sol kezdegi en tandauly oku orny bolyp eseptelgen Sibir kadeti korpusyna okuga ornalastyrady Shokannyn bүkil keleshegi men gylym oner zholyndagy talantyn ashuda bul oku ornynyn manyzy erekshe boldy Munda zhabyk әskeri oku orny bolganymen koptegen pәnder әskeri sabaktarga kosa orys batys әdebieti geografiyasy men tarihy filosofiya fizika matematika negizderi shetel tilderi okytylyp orystyn ozyk ojly intelligentterinin okilderi sabak bergen Okytushylar kuramynda bilimdi zhәne progresshil oj pikirli adamdar kop bolgan Kadet korpusyna algash okuga tүsken kezde Shokan orys tilin bilmese de ozinin zerektigimen tildi tez үjrendi Shokannyn korpusta birge okygan G N Potanin Өzinin orys zholdastaryn basyp ozyp Shokan tez zhetildi Ogan talajlar ak nazar audardy Ol sondaj kabiletti edi zhәne oku ornyna tүspej turyp ak suret sala biletin dejdi Ogan әsirese orys tili men әdebieti okytushysy shygystanushy Kostyleckij men tarih pәninin okytushysy Gonsevskij kүshti ykpal etti Pushkin Gogol Lermontov Gercen Belinskij t b orys klassikterin zhәne batys әdebietinen Dikkens Tekkerej Russo shygarmalaryn Sovremennik zhurnalyn үzbej okyp әleumettik omirdin zhәne әdebiet agymynyn kaj bagytta kalaj damyp bara zhatkandygyn angara alatyn oz kezinin sanaly azamatynyn biri bolgan Sibir kadeti korpusynda okudyn songy zhyldarynda ak Shokan sanaly teren ojly zhan zhakty bilimdi ozindik kozkarasy kalyptaskan tugan halkynyn kazhet muktazhdaryn pajymdap tүsine alatyn ogan barynsha pajdaly kyzmet etuge әzir ekendigin tanytty Ol Kosopleckij Toneevskij siyakty orys әdebieti men tili tarih pәni okytushylarynyn igi ykpalymen ozinin zhogary kabileti men daryndylygynyn arkasynda orys zhәne dүnie zhүzi әdebietinin ozyk үlgilerin okyp tanysyp gylymi pajymdau tuzhyrymdar zhasaj bildi Onyn zertteushilik kabileti de osy korpusta okyp zhүrgende birtindep kalyptasyp dami tүsti Ol әsirese zhazgy demalys kezderinde el ishindegi halyk zhyrlary men dastandaryn zhazyp alyp anyz әngimelerdi zhinauga kyzykty Mysaly Қozy Korpesh Bayan sulu zhyry Shokannyn algashky zhazgan shygarmalarynyn biri boldy Shokan zhinagan kazaktyn auyz әdebieti үlgileri nuskalaryn Қozy Korpesh Bayan sulu zhyryn kornekti shygys zertteushisi Peterburg universitetinin professory I I Berezin bul zertteulerge nazar audaryp zhazyp algan Shokannyn zertteushilik kabiletin bajkagan galym ony oz tarapynan eski zhazu eskertkishterin zertteu isine tartkan Shokannyn Professor I N Berezinge hat Professor I I Berezinnin han zhoryktary kitabyna recenziya t b algashky gylymi zhumystarynyn ozinen ak onyn bolashagy zor galym zertteushi bolatyndygy angarylatyn Shokannyn bilimine mugalimderi men kurbylary erekshe kyzykkan sol kezdin aldyngy katarly oj pikirlerimen tanystygyn zholdastarynyn kobi үlgi tutyp mojyndagan Shokan olardyn Europa mәdenietine bet buruyna sebepshi bolgan Bizden zhasy kishi bolsa da ozimizben salystyrganda ol үlken sykyldy edi de bizder ogan karaganda bala tәrizdi edik ozinin bizden artyk biletindigin ne bizderden bilimi zhagynan zhogarlylygyn bildiruge tyryspasa da zhaj әngimenin ozinde ak onyn biliminin bizden artyktygy tanylyp kalatyn Zhalpy zholdastaryna sonyn ishinde magan ol eriksiz Europaga ashkan tereze sykyldy boldy dep zhazady G I Potanin Munyn ozi Shokannyn zholdastary arasynda bedeli erekshe zor bolyp onyn biik turganyn korsetedi Қyragy da zejindi Shokanga suret salu oneri sol kezdin ozinde ak halyk omirin bejneleudin tamasha bir kuraly bolyp tabylady Tugan zheri Syrymbettin zhazgy zhajlaular men meken konystarynyn suretin salumen shugyldanady 1847 1852 zhyldarda salgan suretterin Shokan korpustan elge demalyska bargan kezde salgan suretter dep atajdy G N Potanin Kadet korpusynyn songy kurstarynda okyp zhүrgen kezimizde Shokan ozinin әngimelerimen menin dәpterimdi toltyrdy Biz kazaktardyn sunkar salyp sayat kuru saltyn tolyk zhazyp aldyk Shokan sunkardy kalaj baptap kүtudin әdisin ote zhaksy biletin Dauylpaz ben sunkardyn t b suretterin salyp ol menin zhazbamdy tolyktyra tүsetin dep zhazdy Munyn ozi Shokan onerinin zhan zhakty ekenin ogan kurstastarynyn kyzygyp erekshe kurmetpen karaganyn dәleldej tүsedi Shokan kadet korpusynda okyp zhүrgende ak sayahatshylardyn omiri men isi turaly zhazylgan enbekterge asa kyzygushylykpen karap tanysty Osy enbekterdin ykpal әserinen ol sayahatshy boludy Orta Aziyany arlap zhan zhakty tanysudy armandady Demek sayahatshylar omiri zhajly zhazylgan enbekter bolashak sayahatshyga bastau kozi bolyp zhol nuskady Қyzmet zholyKadet korpusyn 1853 zhyly on zheti zhasynda bitirgen Shokan Batys Sibir general gubernatorynyn kensesinde kyzmetke kaldyrylady Bir zhyldan kejin Batys Sibir men Қazakstannyn soltүstik shygys audandaryn baskaratyn general gubernator Gasforttyn adyutanty bolyp tagajyndalady Osy kyzmetti atkara zhүrip ol Orta Aziya halyktarynyn tarihyn etnografiyasy men zhagrafiyasyn zertteuge belsene aralasady 1854 zhyly kadet korpusyndagy ustazy Kostyleckijdin otinishi bojynsha kornekti shygystanushy Қazan universitetinin professory N I Berezinnin tapsyrmalaryn oryndajdy Berezin Shokan zhinagan kazaktyn auyz әdebieti nuskalary Қozy Korpesh Bayan sulu zhyrymen tanys edi Zhas galym әjgili professor Berezin bastyryp shygargan Toktamys hannyn zharlygymen baska da han zharlyktary turaly enbekterge tyngylykty taldau zhasajdy Bul onyn algashky gylymi zertteulerinin biri edi Zhastygyna karamaj onyn bilimdarlygyn әsirese shygys әdebieti men tarihyn zhaksy biletindigin sol kezdegi orys galymdary da zhogary bagalap mojyndaj bastajdy Өsimdikter әleminin kolajly zhagdajdy talap etetini siyakty kogam da ozinin kedergisiz damuy үshin kolajly zhagdajdy talap etedi Alajda galym tabigat zandary men kogam arasyndagy ajyrmashylykty azhyratyp korsetedi Tabigattyn damuy fizikalyk zandarga negizdelse kogamda olar әleumettik zandardyn kүshimen yagni kogamdyk omirdin әrturli zhaktarymen tajpalyk organizm omirinin sharttarymen tolygady Orynbor Uәlihanov soldan pen Dostoevskij onnan 1858 zhylda 1855 zhyly Batys Sibir general gubernatorymen birge Semej Ayagoz Қapal arkyly Almatyga dejin kelip kajtady Osy saparynda kazak kyrgyz auyz әdebietinin үlgilerin tarihy men etnografiyasynyn materialdaryn zhinaj zhүredi Bul materialdar negizinde kejin ol Tәniri kudaj Қazaktardagy shamandyktyn kaldygy degen enbekter zhazady Sol sapardan kejin onyn әskeri lauazymy bir satyga zhogarylap poruchik shenin alady 1856 zhyly polkovnik M M Homentovskij baskargan әskeri gylymi Ystykkol ekspediciyasyna katysyp kyrgyz elin zhete zerttejdi Қyrgyzdar men Ұly zhүz kazaktarynyn tarihy etnografiyasy zhajly mәlimetter zhinajdy auyz әdebietinin nuskalaryn zhazyp alady Әlem galymdary arasynda tungysh ret Manas eposynyn en shurajly boligi Koketaj hannyn ertegisi zhyryn zhazyp alady Manas halyk danalygynyn tuyndysy barsha halyk ertegilerinin hikayalary men anyzdarynyn geografiya din zhәne salt sana әdet gurpy zhonindegi tүsinikterinin enciklopediyalyk zhinagy dala Iliadasy dep bagalady Қyrgyzdardyn kone tarihy zhoninde zhazgan K Ritterdin A Gumbolttin shygystanushy galymdar Shott pen Klaprottyn enbekterine syn ajtady Budan kejin Қulzha kalasynda bolyp onyn korytyndysynda Shygys Tүrkistannyn otkeni men bүgini turaly zertteuler zhazady Osy saparlarda zhinagan materialdardy ol Zhongariya ocherkteri Қyrgyzdar turaly zhazbalar Қazaktyn halyk poeziyasynyn tүrleri turaly Ystykkol saparynyn kүndeligi Қytaj imperiyasynyn batys olkesi zhәne Қulzha kalasy atty enbekterin zhazuga pajdalanady Tabigatty zhәne el turmysyn Shokan zhazushylyk sheberlikpen surettejdi Osydan baryp ony orys dostary Қazak takyrybyna zhazatyn orys zhazushysy dep atagan Tarih geografiya salasynday danky Peterburg galymdaryna da zhetip zhiyrmadan zhana askan zhas Shokandy Orys Geografiya kogamynyn tolyk mүshesi etip sajlajdy Tamasha bilim alyp shykkan zhas galym tүrli gylymi ekspediciyalarga belsene katysty Bul zhoninde ol Ombyda okyp zhүrgen zhyldarynda armandajtyn Қazak dalasyn zhәne onymen shekaralas zhatkan elderdin aumagyn ondagy halyktardyn tarihy men zhagdajyn zhaksy biletin Shokanga orys zertteushileri de katty kyzygyp onyn komegine muktazh bolatyn 1855 zhyly Shokan Batys Sibir general gubernatory G H Gasforttyn Ortalyk Қazakstan Tarbagataj men Zhetisu zherine zhasagan saparyna katysady Bul saparda karapajym halyktyn omirimen tanysyp kyrgyzdardyn tarihi anyz әngimeleri men zhyrlaryn zhazyp aldy Sh Uәlihanov 1856 zhyly asa kornekti galym belgili geograf P S Semenov Tyan Shanskijmen tanysty Ol zhas kazak galymnyn kabiletine shyn nietimen sүjsine kajran kaldy 1857 zhyly P S Semenov Tyan Shanskijdin usynuymen Sh Uәlihanov Orys geografiyalyk kogamynyn tolyk mүsheligine kabyldandy Shygys Қazakstan men Zhetisuga kyrgyz eline zhasagan sapary Shokannyn galym retindegi dankyn arttyrdy 1857 zhyly Shokan Alatau kyrgyzdaryna sapar shegip onyn tarihyn etnografiyasyn zhәne halyktyk poeziyasyn zerttedi Kyrgyz halkynyn enciklopediyalyk dastany Manasty zhazyp aldy 1858 1859 zhyldary Shokan atakty Қashgariya saparyna baryp kajtty Shokanga dejin ol olkede birde bir zertteushinin bolyp kajtuynyn sәti tүspegen edi Nemis galymy R Shlagingvejttin europalyktar үshin mүlde zhabyk olkege baryp kajtpak bolgan sapary kajgyly ayaktalyp ol katygezdikpen olim zhazasyna dushar bolgan dy Shokan asa kiyn kupiya zhagdajda oz omirine kater tondire zhүrip Қashgariya olkesinin tarihy etnografiyasy mәdenieti men geologiyasy geografiyalyk zhagdajy zhajly Bugan dejin mүlde belgisiz asa kundy derekter zhinap kajtty Sonyn negizinde Altyshardyn nemese Қytajdyn Nan JIy provinciyasynyn Kishi Buharanyn shygystagy alty kalasynyn zhagdajy turaly degen atakty enbegin zhazdy Enbekti Resejde de odan tys zherlerde de shygysty zertteushi galymdar zhogary bagalady Patsha үkimeti zhas galymnyn gylymi erlik enbegin zhogary bagalady 1860 zhyly Sankt Peterburgte ol ordenmen marapattalyp әskeri sheni de zhogarylatyldy Ony orys patshasy ozi kabyldady Osy kezdesu kezinde Shokan patshaga orys sheneunikterinin kazak halkyna zhaksy karauy zhajly oz otinishin batyl zhetkizdi Peterburgte bolgan kezinde 1859 1861 zhyldary Shokan Uәlihanov әr tүrli әskeri zhәne gylymi mekemelerde zhumys istedi Ol resejlik shygystanushylar men diplomattardyn zhazushylar men akyndardyn siynatyn nagyz pirine ajnaldy Shokan Қazakstan men Orta Aziyanyn zhәne Shygys Tүrkistannyn kartalaryn zhasaumen ajnalysyp kazhymaj talmaj enbek etti Shygys elderinin kolzhazbalaryn mukiyat zertteudi de zhalgastyrdy Ony Orys geografiyalyk kogamy Shygys tarihy turaly lekciyalar okuga shakyryp turdy Alajda Peterburgtyn ylgaldy aua rajy onyn densaulygyna zhakpady Densaulygynyn nasharlauyna bajlanysty Otanyna oraluga mәzhbүr boldy Ol Ombyga baryp daladagy zhergilikti baskaru isin kajta ujymdastyru zhonindegi sharalarga katysty Onyn negizgi ojlary Қyrdagy musylmanshylyk turaly Қyrgyzdardyn koshi kony turaly Sot reformasy turaly zhazbalarda bayandalady 1864 zhyly Shokan general Chernyaevtyn Ontүstik Қazakstanga zhasagan әskeri ekspediciyasyna katysady Birak әskeri kyzmeti uzakka sozylmady generaldyn zhergilikti halykka shekten tys katygezdik zhasauy saldarynan әsker katarynan oz erkimen ketti Manas dastany Қashgariyaga sapary 1858 1859 zhyldardagy Shokannyn Қashgariyaga sapary galymdyk agartushylyk salasyndagy enbeginin zhana beleske koteriluine zhol ashty Қashgariya ol kezde Resej tarapynan zerttelmegen olke bolatyn Saudager retinde Қashgariyaga kupiya bargan Shokan olkenin ekonomikalyk sayasi kurylymyn zerttep onyn tarihy men etnografiyasynan koptegen materialdar zhinajdy Қashkariyaga saparynan Altyshaһardyn yagni Қytajdyn Nan lu uәlayatynyn shygystagy alty kalasynyn zhajy atty enbegi dүniege keldi Bul Shygys Tүrkistan halyktarynyn tarihyna әleumettik kurylysyna arnalyp sol zaman gylymynyn biik dengejinde zhazylgan әlemdegi tungysh zertteu zhumysy edi Қashgariyaga saparynan kejin Syrtky ister ministrligi Aziya departamentinin arnajy shakyruymen Peterburgte kelip sonda bir zhyldaj turyp gylymi zhumystarmen ajnalysady Alajda tuberkulez auruy mendegendikten Peterburgten elge Syrymbetke oralady Tugan halkynyn eki zhakty kanauda ezilgenin korip 1862 zhylgy sajlauda Atbasar okrugynyn aga sultany boluga talpynady Eldesterime pajdamdy tigizu үshin aga sultan bolgym keldi Olardy sheneunikterden kazak bajlarynan korgamak boldym Sondagy en aldymen kozdegenim oz basymnyn mysaly arkyly zherlesterime okygan aga sultannyn pajdaly ekenin korsetu edi dep zhazady ol bul turaly dosy Dostoevskijge Birak ol bul maksatyn oryndaj almajdy Shokan karsylasynan kop dauys alyp zheniske zhetkenimen general gubernator onyn halyk arasynda ykpaly men bedeli zor bolyp ketedi dep seskenip naukasyna bajlanysty kyzmetten bas tartty degen otirik syltaumen aga sultandykka bekitpej koyady 1864 zhyly nauryz ajynda Shokan polkovnik Chernyaevtin shakyruymen Әulieata zhorygyna kosylady Orys imperiyasynyn Ontүstik Қazakstan men Orta Aziyany Resej karamagyna bagyndyru maksatyn kozdegen bul zhorykka audarmashy zhergilikti halykpen bejbit mәmilegerlik kelisimder zhasau үshin katyskan ol polkovnik Chernyaevtin Әulieatany kazirgi Tarazdy alu kezinde shәһar halkyna zhasagan zhauyzdygyn korgesin renzhip kejin kajtady Sodan Vernyj kazirgi Almaty kalasyna kelip odan әri Tezek torenin auylynda buryngy Taldykorgan oblysy zhazda Kүrenbel zhajlauy kys kezinde Altynemel asuynyn kүngeji turaktap kalady Sonda Tezektin nemere karyndasy Ajsaryga үjlenedi Sojtip zhүrgende eski okpe auruy kajta kozyp Shokan 1865 zhyldyn sәuirinde kajtys bolady Onyn sүjegi Altynemel tauynyn baurajyndagy Koshentogan degen zherge kojylady Өlketanu orisi Ұlytau Zhezkazgan onirine sapar shegip Alasha han mazary Zhuban ana kesenesi Ayakkamyr kүmbezi sekildi sәulet eskertkishterine sipattma bergen Er Edige Қojlybaj baksy Bajgozy Zhaulybaj zhәne Orazymbet Orazaj batyrlar zhajly kundy tarihi derekter kaldyrgan Shokan zhәne Dostoevskij Shokan zhәne Abaj Қazaktyn uly ojshyl agartushylary Shokan men Abajdyn dүnietanymy men shygarmashylyk bagytynda tarih pen zaman mәselelerin tүsinui men taldauyna әsirese mәdeni murany mengeru damytu ony eldin ruhani kazhetine zharatu әreketinde mol үndestik bajkalady Bul Abaj men Shokannyn auyz әdebietinin asyl үlgilerin zhas kezinen sanaga sinirip oshpes taglym aluynan da nebir sheshender men akyndardyn tapkyr sozderin estip esuinen de argy tүbi shygys elderinen taralgan arab parsy tүrki tilderindegi kissa dastan anyz әpsana gazel mүlkin ozdiginshe izdenip okyp bilimin bajytuynan da orys zhәne Europa kitaptary sonyn ishinde olardagy folklorlyk nuskalarmen teren tanystygynan da korinedi Shokan halyk әdebietin tarihty tanudyn asa bagaly eskertkishteri dep karasa Abaj korkemsoz bajlygyn zhamagatty kәmil adamdyk zholdarga baulyp tәrbieleudin zhaksylyktardy onege etip korsetip zulymdyk nadandyk ataulyny әshkereleuin kuraly sanady Abaj osy maksatty kozdep ezinin shygarmalarynda auyz әdebietinde kalyptaskan neshe aluan nakyl sozderdi makal mәtelderdi turakty tirkesterdi zhangyrta pajdalandy Abajdyn halyk elenderindegi dәstүrli ujkastar men buyndyk olshemderdi arnau tolgau zhoktau zhubatu sekildi folklorlyk zhanrlardy koldanuy osyny korsetedi Shygys folkloryndagy fabulalarga sүjenip Eskendir Masgut Әzimnin әngimesi tәrizdi kelemdi tuyndylar zharatuy da akynnyn zhaһan halyktarynyn ruhani kazynasyn ken igergendigin dәleldejdi Shokan men Abajdyn kazak tarihy turaly tolgamdary otkennin tәzhiribesin korytu halyktyn senimdi bolashagy үshin zhol izdeu talabynan tugan Shokan sekildi Abaj da shygys pen batystyn tarihi shezhirelerimen zhaksy tanys bolgan tarihi kubylystardy biri galym sipatynda ekinshisi suretker kezimen bagalap otyrganymen buryngy zamandardyn kaldyrgan sabaktarymen mүddesine taratu murattary zhakyn halykty gasyrlar bojynda tumshalap kelgen karangylyk tumanynan aryltyp orkeniettin dangyl zholyna tүsiru kazhettikteri mәselelerinde ekeuinin ojlary ote orajlas shygady Shokan ozinin tarihi etnografiyalyk folklorlyk enbekterinde kazak halkyn korkejtudin amaly oku bilim zhүjesin zhaksartuda dep korsetse bul an bar Abaj shygarmalarynyn ozekti zhemisine ajnalgan Tүrik halyktarynyn genetikalyk mәdeni birligin tarihi tagdyrlastygyn ajtkanda uly ojshyldar үni birdej shygady Munyn bәrin Shokan men Abaj omir keshken dәuirdin tarihi әleumettik muktazhdary men sauaptarynyn sabaktastygynan tuyndagan kubylystar dep te karauga bolady Қazak halkynyn tәuelsizdikten ajrylyp Resejge bagynyshty kiriptar kүn keshken zamanynda kogam kokzhieginde zharkyrap shykkan kajratkerlerdin kaldyrgan murasy ozinin takyryp kendigi taldau terendigi ojlarynyn biiktigi zhagynan 19 gasyrdagy әlemdik ozyk eskertkishter kataryna kosyladyShokan Uәlihanov shygarmalaryShokannyn shygarmalaryn zhinap bastyruda orys galymdarynyn enbegi asa zor Orys geografiyalyk kogamy basyp shygargan Shokan shygarmalaryna zhazgan algy sozinde akademik Nikolaj Ivanovich Veselovskij Shokan Uәlihanov Shygystanu әleminde kujrykty zhuldyzdaj zharyk etip shyga kelgende orystyn Shygysty zertteushi galymdary ony erekshe kubylys dep tүgel mojyndap tүrki halkynyn tagdyry turaly onan manyzy zor uly zhanalyktar ashudy kүtken edi Birak Shokannyn mezgilsiz olimi bizdin bul үmitimizdi үzip ketti dep zhazdy Birak ol sol az gumyrynda adam kabiletinin gazhajyp mүmkindikterin gumanizmnin biik oresin ultzhandylyktyn zhaltaksyz үlgisin gylymi kabilet pen algyrlyktyn kajran kalarlyk onegesin barsha bolmysymen naktyly is әreketimen dәleldep үlgerdi Shokannan kalgan muranyn biri bejneleu oneri tuyndylary Olar Shokannyn osy oner salasynda kazaktyn tungysh professional suretshisi bolganyn dәleldejdi Ғalym negizinen portret pejzazh zhәne halyktyn turmys saltyn bejneleumen ajnalysty Odan 150 dej suret kalgan Sh Sh Uәlihanuly 1965 KSRO poshta markasy CFA tizimdemesi 3154 Scott 2971B Sh Sh Uәlihanuly 2010 Қazakstan poshta markasyPsihologiyada kaldyrgan izi Shokan enbekterinde psihologiyalyk mәselelerge bajlanysty әr tүrli sipattagy derekter barshylyk Osylardyn ishinde baska mәselelerden kobirek soz bolgany halkymyzdyn ulttyk sanasy onyn ishinde ozindik psihologiyalyk erekshelikteri turaly mәsele edi Қazan tonkerisine dejingi Қazakstan tarihy men etnografiyasyn zerttegen shovinistik ruhtagy orys galymdarynyn enbekterinde halkymyzdyn ondagan gasyrlyk tarihy bar mәdenietine kiyanat zhasalyp tipti ulttyk psihologiyamyzga kүje zhagylyp ekinshi sorttagy halyk dep kelgeni belgili Osyndaj kelensiz kozkaraska kyr zhagdajynda tugan halkynyn ulttyk ar namysyn kyzgyshtaj korgap kazak halkyn tagy halyk dep karau mүlde kate bul bilmestikten ajtylgan soz halkymyz erteden eldigi ozindik oneri bar ylgi da koship konudyn saldarynan oku bilimnen kenzheleu kalsa da ruhani dүniesi baj progress ataulyga umtylgysh zhanalykka bejim halyk dep tebirenedi Ol Shygystyn eposyna emes indogermandyk eposka uksajdy dep ol tүjindej kele ol kazaktardyn ruhani bajlygyn orkenieti asa baj iri eldermen torkindestire karajdy Shokan kazak akyndarynyn togildire zhyrlau kabiletin olardyn negizgi erekshelikterinin biri dep bagalady Shokan Uәlihanovtyn pikirinshe halyktyk psihologiyasyn korsetetin belgilerdin biri sol halyktyn til bajlygy soz oneri sheshendik kasietteri Ol soz oneri halyk bojyna bitken zor talanttyn keremet kabilettin akyndyk kuattyn belgisi dep sanady Halyktyn turmysy men әdet gurpy dep zhazdy ol bәrinen de artyk korinis tabady Өtkendi kasterleu men anyzdardyn moldylygy teristik zhәne Orta Aziya koshpeli halyktarynyn erekshe kasieti Қazak tilinde arab tilindegidej zhasama boyau sozder zhok ol nagyz taza til Ғulama galymnyn osy pikirlerin ken bajtak olkemizde bolgan orys ukrain polyak ziyalylary da kostajdy Shokannyn psihologiyalyk pikirlerinin ekinshi bir arnasy onyn din zhonindegi tolganystarymen astarlasyp zhatady Ғulama galym algashky adamnyn kiyaly men dini senimderi onyn tabigatka tikelej katynastarynyn bejnesi retinde pajda bolgandygyn ajtady Shokan kazak halkyndagy shamandyk ugymdardyn shygu tegin tүsindirgende de onyn psihologiyalyk zhaktaryn ashkanda da materialistik poziciyany berik ustady Shokan tugan halkynyn әdet gurpynyn tүrli zhaktaryn tandaj kelip kazak arasyndagy kejbir zhagymsyz әdetterdi de mejlinshe synap olardyn psihologiyalyk astarlaryna үnilip osy ajtylgandardyn kazak kauymyn ilgeri bastyrmaj kele zhatkan merezder dep karady Mәselen osyndaj kinәrattyn biri barymta ekendigin ony zhurttyn kopshiligi bayudyn mal zhinaudyn en zhenil әdisi dep kate tүsinip zhүrgenin basa ajtty Ol mundaj kәsippen ajnalyskan adamnyn enbekke yntasy bolmajdy zhan zhүjesi zhugymsyz uskynsyz keledi Belgili bir kәsippen ajnalysu uakytty zor yntany kerek etedi dep durys tuzhyrymdady Osylajsha ol zhastardy surkiya kәsipten bojyn aulak saluga shakyryp osynau zheksuryn kasiettin adamdy aramtamaktykka erinshektikke itermelejtinin ajta kelip osy zhaman әdettin sajyp kelgende kazak dalasynda tүrli kәsiptin damuyna kedergi keltiretinine toktaldy Shokan Uәlihanov atyndagyҚazakstan Respublikasynyn Ғylym akademiyasy Sh Sh Uәlihanov atyndagy Tarih zhәne etnografiya institutyBibliografiyaShokan Uәlihanov shygystanushy R B Sүlejmenov V A Moiseev Ғylym baspasy Almaty 1985 zhyl F M Dostoeevskij i Chokan Valihanov Auezov M O Moskva 1960 Shokan Muhammed Hanafiya Shyngysuly Uәlihanovtyn omiri men kyzmetiDerekkozderҚazak mәdenieti Enciklopediyalyk anyktamalyk Almaty Aruna Ltd ZhShS 2005 ISBN 9965 26 095 8 Abaj Enciklopediya Almaty Қazak enciklopediyasynyn Bas redakciyasy Atamura baspasy ISBN 5 7667 2949 9 Otyrar Enciklopediya Almaty Arys baspasy 2005 ISBN 9965 17 272 2 Zhetisu enciklopediya Almaty Arys baspasy 2004 zhyl 712 bet 48 bet tүrli tүsti suretti zhapsyrma ISBN 9965 17 134 3 Tarihi tulgalar Tanymdyk kopshilik basylym Mektep zhasyndagy okushylar men kopshilikke arnalgan Қurastyrushy Togysbaev B Suzhikova A Almaty Almatykitap baspasy 2009 ISBN 978 601 01 0268 2 Zhantanu ataularynyn tүsindirme sozdigi Almaty Sozdik Slovar 2006 384 bet ISBN 9965 409 98 6 Ortakkorda bugan katysty media fajldar bar Category Shokan Valikhanov