Барымта — қазақ халқының дәстүрлі құқықтық мәдениетінде ерте замандарда қалыптасқан ұғым.
Барымта бастапқы кезде прогрессивті рөл атқарған; “қанға-қан, жанға-жан” дәстүрі адам мен адам, ру мен ру арасындағы қастықты күшейте түсетіндіктен, кек қайтаруды құн төлеумен алмастыру, егер де кінәлі жақ әр түрлі себептермен белгіленген құн мөлшерін өтей алмаса, немесе бұлтарса ақсақалдар алқасының, билер сотының кесімімен барымта жасауға, яғни, оның өрістегі малын айдап алып кетуге рұқсат етілген. Сондықтан барымтаны ұрлықпен, тонаушылықпен, шапқыншылықпен шатастыруға болмайды. Кезінде барымтаны кегі қайтпаған, есесі кеткен жақ жариялы түрде жасаған. Оған біреудің ақ баталы жесірін не некелі әйелін азғырып әкету, кісі өлтірген жақтың кесімді құнды төлей алмауы, біреудің қорық жеріне мал жайып, қыс қыстауына, жаз жайлауына рұқсатсыз қону, ортаға түскен олжадан тиісті үлес-сыбаға бермеу, тойға шақырмай, елеусіз қалдыру, т.с.с. дала заңына, салт-санасына қайшы келетін жағдаяттар себеп болған. Сондықтан, барымталаушының ісі заңды әрекет саналған.
Егер барымта шектеулі мөлшерден артық жасалса, онда жапа шеккен жақ қарымта қайтарған. “” деген мәтел соған байланысты шыққан. Екі жақтың дауы біткен кезде барымталанған мал, мүлік түгелдей есепке алынған. Ал санаққа ілінбей, білінбей қалғандары сырымта ретінде сіңіп кеткен. “Білсе — барымта, білмесе — ” деген сөз де содан қалған. Тәуке ханның тұсында құн төлеу институтының тәртіптелуіне байланысты, Барымта дала қоғамындағы заңдылық пен реттілікті сақтаудың бірден-бір құралына айналды. 18-ші ғасырдың аяғы мен 19-шы ғасырдың басында Қазақ елі Ресейдің қол астына қарап, отарлық өктемдіктің күшеюіне, дала халқын билеп-төстеудің жаңа әкімш.-құқықтық тетіктері енгізілуіне орай, көптеген әдет-ғұрып қағидалары өзінің бастапқы мән-мағынасын жоғалтты. Әсіресе, құн өтеу амалы — Барымта мал ұрлау мен талан-тараж, шапқыншылық ретінде айыпталды. Мысалы, 1822-ші жылы 22-ші маусымдағы “ туралы жарғының” 202-ші бабында: “қазақтарға қатысты тек: 1) мемлекеттік мүддені сату; 2) кісі өлтіру; 3) тонау мен барымта; 4) өкімет билігіне әдейі бағынбау қылмыстық іс саналсын” деп атап көрсеткен. Содан бастап қазақ жерінің әр тарабында билер соты Барымтаны ұрлыққа жатқызып, барымташыларды қатаң жазалау туралы үкімдер шығара бастады .
Барымта уақыты - жаз мезгілі. Барымташылықпен ауылдың қарулы жігіттері айналысқан. Барымташы: «жаудан бос қайтқанша жаралы қайт» деп тарамыс жеп, жорыққа дайындалып аттанған. Тарамыс қазақтардың дәстүрлі наным-сенімі бойынша барымташыға күш береді, жолда қауіп-қатерден сақтайды-мыс. Барымташылар құрамы әлеуметтік жағдайы темен орташа кедейлер еді. Кәнігі барымташылардың ұлдары да өсе келе барымташылыққа үйренді, бір жағынан ерлік көрсетіп, ептілік танытудың бір сәті тәрізді көрінген.
еркін өмірі, өзара талас-тартыстары, кек алу, кешірім беру, бұл істерге билердің араласуы сияқты мәселелер осы барымташылық кезінде көрініп отырды. Жылқы барымталау мен жылқы ұрлау екеуі екі бөлек жағдай. Н.Гродековтың түсіндіруі бойынша, біріншіден, Барымта алдын ала ескертіліп ашық түрде жасалады; екіншіден, түнде емес, күндіз жасалады; үшіншіден, барымта жасауға негіз керек, мысалы, оның жесірін, қалыңдығын алып қашқан, айыбын төлемеген, ұрлық жасағанда т.б. Сондай-ақ барымта біреу айыпкер болып, би кесіп берген айыпты төлеуден бас тартқан жағдайда да жасалады. барымта тек жылқының иесіне, кей жағдайда оның рулас туысына, сол әулеттің ақсалына, яғни қарсыласына жасалған шабуыл болып саналады .
Н.Гродеков: «Қазақ хандығы тұсында барымта соғыспен тең болды. Қазір де одан кем емес, жау шаптыға теңейді. Барымта қатыгездікке де ұласқан. Барымталаған ауылдың адамдарының аяғына арқан салған, ағашқа байлаған», -дейді. Белгілі «Айман-Шолпан» оқиғасында Көтібар батыр ауылын барымталағанда, қыздары Айман мен Шолпанды алып кеткен. Барымталасқан екі ауыл мәселесіне билер араласып, бір-біріне барымталасқан малдарын қайтартатын болған. Барымталап әкелген малдан Барымташыларға аз ғана үлес тиген. Айталық 200 жылқыдан тек 20–30-ға жуығы ғана барымташыларға қалдырылып, қалғаны сұлтандар мен билерге тиесілі болған. Қазақы ортада барымташылық туралы: «Ол ұрлаган жоқ барымталап алды» деген қағида қалыптасып, барымташылықпен айналысуға өздерінің «заңды» құқықтары бардай сезінген. Барымта қазақы ортада руаралық қатынастар жүйесін реттейтін функция да атқарды. Оның зорлық-зомбылықтың құралына және оспадар түріне айналуы орыс отаршылығының күшейген кезеңінде болды. Себебі жері тарылған, ежелгі басқару жүйесі мүлдем өзгерген қазақ рулары орыс шенеуніктерінің айдап салуымен барымташылдықты бір-бірінен жер тартып алу, мал айдап алып кету, сан алуан зорлық-зомбылық көрсету сияқты жағымсыз мақсаттарға қолданды .
Дереккөздер
- Фукс С.П., Барымта (очерк обычного права казахов 18 — 19 вв.). Ученые записки Харьковского юридического ин-та, 1949, вып. 3
- Дауленова С., Барымта и ее ликвидация в первые годы Советской власти в Казахстане. Проблемы казахского обычного права, А.-А., 1984
- Александров Е. Конокрадство среди киргиз // ТВ. 1886. №10
- Гродеков П. Киргизы и каракиргизы Сыр-дарьинской области. Т.1. Ташкент, 1889; Чу и барымта // ТВ. 1908
- Тоқтабай А. Барымтадан батыршылдық дәстүрге // Дәстүр. 2009. №1
- Қазақ Энциклопедиясы
Сыртқы сілтемелер
- Барымта жайлы
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Barymta kazak halkynyn dәstүrli kukyktyk mәdenietinde erte zamandarda kalyptaskan ugym Barymta bastapky kezde progressivti rol atkargan kanga kan zhanga zhan dәstүri adam men adam ru men ru arasyndagy kastykty kүshejte tүsetindikten kek kajtarudy kun toleumen almastyru eger de kinәli zhak әr tүrli sebeptermen belgilengen kun molsherin otej almasa nemese bultarsa aksakaldar alkasynyn biler sotynyn kesimimen barymta zhasauga yagni onyn oristegi malyn ajdap alyp ketuge ruksat etilgen Sondyktan barymtany urlykpen tonaushylykpen shapkynshylykpen shatastyruga bolmajdy Kezinde barymtany kegi kajtpagan esesi ketken zhak zhariyaly tүrde zhasagan Ogan bireudin ak bataly zhesirin ne nekeli әjelin azgyryp әketu kisi oltirgen zhaktyn kesimdi kundy tolej almauy bireudin koryk zherine mal zhajyp kys kystauyna zhaz zhajlauyna ruksatsyz konu ortaga tүsken olzhadan tiisti үles sybaga bermeu tojga shakyrmaj eleusiz kaldyru t s s dala zanyna salt sanasyna kajshy keletin zhagdayattar sebep bolgan Sondyktan barymtalaushynyn isi zandy әreket sanalgan Eger barymta shekteuli molsherden artyk zhasalsa onda zhapa shekken zhak karymta kajtargan degen mәtel sogan bajlanysty shykkan Eki zhaktyn dauy bitken kezde barymtalangan mal mүlik tүgeldej esepke alyngan Al sanakka ilinbej bilinbej kalgandary syrymta retinde sinip ketken Bilse barymta bilmese degen soz de sodan kalgan Tәuke hannyn tusynda kun toleu institutynyn tәrtipteluine bajlanysty Barymta dala kogamyndagy zandylyk pen rettilikti saktaudyn birden bir kuralyna ajnaldy 18 shi gasyrdyn ayagy men 19 shy gasyrdyn basynda Қazak eli Resejdin kol astyna karap otarlyk oktemdiktin kүsheyuine dala halkyn bilep tosteudin zhana әkimsh kukyktyk tetikteri engiziluine oraj koptegen әdet guryp kagidalary ozinin bastapky mәn magynasyn zhogaltty Әsirese kun oteu amaly Barymta mal urlau men talan tarazh shapkynshylyk retinde ajyptaldy Mysaly 1822 shi zhyly 22 shi mausymdagy turaly zhargynyn 202 shi babynda kazaktarga katysty tek 1 memlekettik mүddeni satu 2 kisi oltiru 3 tonau men barymta 4 okimet biligine әdeji bagynbau kylmystyk is sanalsyn dep atap korsetken Sodan bastap kazak zherinin әr tarabynda biler soty Barymtany urlykka zhatkyzyp barymtashylardy katan zhazalau turaly үkimder shygara bastady Barymta uakyty zhaz mezgili Barymtashylykpen auyldyn karuly zhigitteri ajnalyskan Barymtashy zhaudan bos kajtkansha zharaly kajt dep taramys zhep zhorykka dajyndalyp attangan Taramys kazaktardyn dәstүrli nanym senimi bojynsha barymtashyga kүsh beredi zholda kauip katerden saktajdy mys Barymtashylar kuramy әleumettik zhagdajy temen ortasha kedejler edi Kәnigi barymtashylardyn uldary da ose kele barymtashylykka үjrendi bir zhagynan erlik korsetip eptilik tanytudyn bir sәti tәrizdi koringen erkin omiri ozara talas tartystary kek alu keshirim beru bul isterge bilerdin aralasuy siyakty mәseleler osy barymtashylyk kezinde korinip otyrdy Zhylky barymtalau men zhylky urlau ekeui eki bolek zhagdaj N Grodekovtyn tүsindirui bojynsha birinshiden Barymta aldyn ala eskertilip ashyk tүrde zhasalady ekinshiden tүnde emes kүndiz zhasalady үshinshiden barymta zhasauga negiz kerek mysaly onyn zhesirin kalyndygyn alyp kashkan ajybyn tolemegen urlyk zhasaganda t b Sondaj ak barymta bireu ajypker bolyp bi kesip bergen ajypty toleuden bas tartkan zhagdajda da zhasalady barymta tek zhylkynyn iesine kej zhagdajda onyn rulas tuysyna sol әulettin aksalyna yagni karsylasyna zhasalgan shabuyl bolyp sanalady N Grodekov Қazak handygy tusynda barymta sogyspen ten boldy Қazir de odan kem emes zhau shaptyga tenejdi Barymta katygezdikke de ulaskan Barymtalagan auyldyn adamdarynyn ayagyna arkan salgan agashka bajlagan dejdi Belgili Ajman Sholpan okigasynda Kotibar batyr auylyn barymtalaganda kyzdary Ajman men Sholpandy alyp ketken Barymtalaskan eki auyl mәselesine biler aralasyp bir birine barymtalaskan maldaryn kajtartatyn bolgan Barymtalap әkelgen maldan Barymtashylarga az gana үles tigen Ajtalyk 200 zhylkydan tek 20 30 ga zhuygy gana barymtashylarga kaldyrylyp kalgany sultandar men bilerge tiesili bolgan Қazaky ortada barymtashylyk turaly Ol urlagan zhok barymtalap aldy degen kagida kalyptasyp barymtashylykpen ajnalysuga ozderinin zandy kukyktary bardaj sezingen Barymta kazaky ortada ruaralyk katynastar zhүjesin rettejtin funkciya da atkardy Onyn zorlyk zombylyktyn kuralyna zhәne ospadar tүrine ajnaluy orys otarshylygynyn kүshejgen kezeninde boldy Sebebi zheri tarylgan ezhelgi baskaru zhүjesi mүldem ozgergen kazak rulary orys sheneunikterinin ajdap saluymen barymtashyldykty bir birinen zher tartyp alu mal ajdap alyp ketu san aluan zorlyk zombylyk korsetu siyakty zhagymsyz maksattarga koldandy DerekkozderFuks S P Barymta ocherk obychnogo prava kazahov 18 19 vv Uchenye zapiski Harkovskogo yuridicheskogo in ta 1949 vyp 3 Daulenova S Barymta i ee likvidaciya v pervye gody Sovetskoj vlasti v Kazahstane Problemy kazahskogo obychnogo prava A A 1984 Aleksandrov E Konokradstvo sredi kirgiz TV 1886 10 Grodekov P Kirgizy i karakirgizy Syr darinskoj oblasti T 1 Tashkent 1889 Chu i barymta TV 1908 Toktabaj A Barymtadan batyrshyldyk dәstүrge Dәstүr 2009 1 Қazak EnciklopediyasySyrtky siltemelerBarymta zhajly