Жайлау қыстаудан біршама қашық кей жағдайда мүлде алыстағы шөбі шүйгін өзен көлді суы тұнық бастау бұлақты салқын самалд

Жайлау – қыстаудан біршама қашық, кей жағдайда мүлде алыстағы шөбі шүйгін, өзен-көлді, суы тұнық, бастау-бұлақты, салқын самалды, шыбын-шіркейі аз, ауыл-ауыл болып қоныс тебуге қолайлы жазғы малжайылымдық жер. Шөбі селдіреп, оты сұйыла бастаған жерден сонысы басылмаған құйқалы қоныс-өрісті жайлауға жайылым қуалай, өріс аудара отырып көшу төрт түліктің қоңын көтеру үшін аса маңызды болған.

Жайлау жерлері

Сауыр тауының етегіндегі жайлау. Зайсан уезі. СОСК, 1910-11 жж.

Жайлаудағы мал. Павлодар облысы, Баянауыл ауданы, 1947 ж. Ә.М. Жиреншин экспедициясы.

Жайлау. Ұлытау (фотобуклет) (М.: Мир Географии, 1992) атты еңбектен

Қазақстан жеріндегі жайлаулардың адамға да, малға да ең қолайлысы – тау алаптары, суы мол, шөбі шүйгін, маса-сона, шыбын-шіркейі аз жерлер. Солтүстіктегі жазық даладағы жайлауларда мал, негізінен, құдық суынан суарылатындықтан қол еңбегін көп қажет етеді. Қазақ елінің дәстүрлі жайлауы Сарыарқа атырабы мен орманды, желді өлкелерде, Қазақстанның солтүстік-батысында (Мұғалжарда), солтүстік-шығысында (Алтай, Сауыр және Тарбағатай өңірінде), оңтүстік-шығысында (Жетісу Алатауы, Іле Алатауы және Тәңір тауы тауының солтүстік атырабында), оңтүстігінде (Қаратау өңірінде) болды. Қазақстанның әр өңіріндегі жайлауды рулы ел, қала берді жеке ата ұрпақтары пайдаланған. Халық қыстаудан көктеуге, көктеуден жайлауға, жайлаудан күзеуге көшіп отырды. Жайлау мен қыстау малға тиімді, тіршілікке қолайлы, көшіп-қонуға ыңғайлы жерлерден таңдап алынды. Мысалы, Жетісу өлкесінде қыстау Балқаш көлінің оңтүстігіндегі құмды, қамысты аймақта орналасса, жайлаулардың көбі оның солтүстігіндегі таулы атырабында жатты. Қазақстан жеріндегі жайлау мен қыстау арасының қашықтығы да әр түрлі болды. Мысалы, көшпелі өмір сүрген адай – табын, шөмекей – шекті, бағаналы – балталы руларының Маңғыстау түбегінен Мұғалжар тауларына, Қызылқұмнан Торғай даласына, Шу өзенінің төмен алабынан Ұлытау төңірегіне дейінгі көш жолдарының арақашықтығы 1000 км-ге дейін жететін. Ал Қазақстанның солтүстік бөлігіндегі жартылай көшпелі қауымның көш жолдары 10 – 20 км-ден 40 – 80 км-ге дейін болды. Бұл төңіректегі жайлаулар құдықтар мен көлдердің айналасына орналасты. Жетісудағы жайлаулар мен қыстаулардың арасы солтүстіктен оңтүстікке қарай 100 – 200 км-ге жететін. Қазір де малшылар жазғы жайылымды жайлау ретінде пайдаланады, жайлауға көшеді. Қой, түйе, сиыр секілді төрт түлік жайлауға шығарылады.

Жайлау көшіне дайындық

Қырғауылдың қауырсынымен әшекейленген қарқара ерттелген көш түйесінің бұйдасын ұстаған әйел.

Буаз малдан төл алынып, бойдақ мал қарақұйрық болып, жылқы раңдап, түйенің өркеш қомы толығып қарақайысқа айналғанда ауыл көктеуден жайлауға көшуге дайындық жасайды. Жайлауға көшу мен дайындық мерзімі жергілікті жердің ерекшелігімен, күн райының өзгешелігімен байланысты болып келеді. Кей жерлерде мамырдың екінші жартысынан, ал қайсыбір өлкелерде маусымның басынан көшуге әзірлік басталады. Көш уақытын, әдетте, есепшілер мен ауыл ақсақалдары белгілейді де, көшке дайындық жасауды тапсырады. Ат әбзелдері, көш көлігінің саймандары, арба-күйме әзірленеді. Көш жүгі негізінен түйеге артылатындықтан ауыт, қом, ашамай, кәтеп, желқом т.б. көлік әбзелдері дайындалады. Өздігінен салт жүре алмайтын ауру-сырқаулы қарттар мен кішкене балаларды түйе үстінде алып жүру үшін өбе жасалады. Көш күні көбіне сәрсенбі, бейсенбі тәрізді сәтті күнге орайластырылып, құрбандыққа мал сойылып, бата беріледі.
Көшуден бірер күн бұрын үйдің ішкі жабдықтары, тұрмыстық бұйымдар, құрал-саймандар әртүрлі қаптарға салынып, кілем, алаша, сырмақтарға оралып, теңделеді. Көшетін күні таңғы астан кейін киіз үйдің жабындары (үзік, туырлық, түндік) алынып, теңделеді. Кереге керегеқапқа, уық уыққапқа кигізіліп, буылады. Теңдер мен тоғанақтар көш көлігіне артылады.
Киіз үйдің шаңырағы және отбасының ырыздығы – ас-тағам салынған кебеже артылған түйе көштің басында болады. Көш керуенін тіл көзден сақтасын деп, шаңырақ артқан түйенің басына қарқара құсының қауырсынын қадап қояды. Мұндай көшті ел ішінде "қарқаралы көш" деп атайды. Көш басындағы шаңырақ артқан түйені басына ақ шыңқан шылауыш тартқан әулеттің үлкен бәйбішесі жетектейді. Сөйтіп, көш жайлауға бет алады.

Сәнді көш

Қазақы тұрмыста жайлау көші – қызықты-думанды өтетін сән-салтанаты жарасқан көш. Ауыл ересектері тәуір деген киімдерін киіп, жастар қызылды-жасылды киініп жақсы ат мініп, жорғасын тайпалтады. Әсем сырмақ, түкті кілеммен жабылған түйедегі жүк, тоғанақталған тең, кебеже сандық өз жарасымымен көз тартады. Жүк артқан түйенің саны едәуір болған сайын көш байлығын паш етіп тұрады. Түйенің бас тұрманы – ноқта. Ноқтаның өзі де, бауы да кілем тәрізді тоқылған құрдан жасалып, құндызбен көмкеріледі. Салпыншақтары қымбат тастармен, күміспен әшекейленеді.
Шаңырақтың ат жалын ұстауға жараған тұңғыш ұлы болса, көш керуеннің ноқтабауын соған ұстатады, бәйбіше есік пен төрдей жер алда жүріп отырады. Ал ноқтабау ұстаған ұлдан өрбіген ұрпақ айрықша мәртебеге ие болып, сол елдің ноқта ағасы атанған.
Көшке ілескен жігіт-желең, қыз-келіншектердің өзара әзіл жарасып көш-керуеннің салтанатын аша түседі. Көш жөнекей кездескен көрші ауылдың жастарымен ән әуелетіп, ара-тұра айтысып та алады. Бүркітін, қаршығасын қолына қондырып, ұшқыр тазы ілестірген аңшы-саятшылар көшке өзінше көрік береді. Мұндай көшті салтанаты мен сәулеті жарасқан сәнді көш дейді. Көшке жолай кездескен жолаушы «Көш байсалды болсын» немесе «Көш көлікті болсын!» деп тілек айтып, сәлемдесіп, жөн сұрасады.
Көш керуенін көргенде еру ел сусын, ақ-тағам алып шығады. Еру ауыл ұсынған сусынды әуелі көшкен ауылдың жасы үлкендері, онан соң жасы кішілері алады. Сусынды ішердің алдында әуелі сусыннан ат жалына бір-екі тамшы тамызып, содан соң барып ішсе, келіндер ауылдың тұсынан жаяулап өтетіндіктен сусынды жерде тұрып ішеді. Көшкен ел сусынды ішіп болған соң, еру елге рақмет айтады.
Әйелдер сусын ішкен ыдыстың ішіне тана, түйме, сөлкебай сияқты заттар салып қайтарады. Көшіп бара жатқанда елдің жас келіндері зираттың және аталы үлкен ауылдардың жанынан аттан түсіп, жаяулатып өтетін болған. Жайлау көші осылайша кей жерде үдере көшіп, қайсыбір жерлерде ерулеп көшіп отырады. Бір бұлақ пен келесі бұлақтың, суаттың т.б. су көздерінің арасы тым қашық жерлерден үдере көшіп өтеді. Ал су көздерінің арасы жақын болса жер оты шүйгін болатындықтан ондай жерлерден ерулеп көшеді.
Халық ұғымында «түйенің қомын алып, теңді шешпей көшуді» үдере көшу; ал «түйенің қомын алып, теңді шешіп көшуді» ерулеп көшу дейді. Ел жайлауға көшіп бара жатып, көш жөнекей егіндікке қолайлы тәлімі жерге тары, бидай, арпа егетін болған. Ел жайлаудан түскенде егіннің басы толып, орып алуға дайын болады. Тары бас ала бастаған кезде шымшық торғайдан қору үшін күрке тігіп, қарауылдайтын адам егістік басында болады. Ал кей жылдары егіндікке жақын жерге мықи ұя салатын болса, ол жерге бірде бір торғай, шымшық жоламайтын болған. Әсіресе, тарының қас жауы шымшық торғай болса, шымшық торғайдың қас жауы мықи (қаршыға тектес құс) болған.

Жайлауға мал айдау

Көш малын айдайтын малшылар қоржындарына күндік жол азығын – (асылған ет, құрт, ірімшік, нан, тоқаш т.б.) алып жүреді. Жанторсықтарына қымыз, айран, шұбат құйып алады. Қой мен ешкі отары көштен бірер күн бұрын жая, өргізіліп айдалады. Жолай бірнеше қонып көш керуеннен едәуір алда жүріп отырады. Ірі қара малдары – жылқы мен сиыр төлдерімен қоса, көштің алдында айдалады. Көш кезінде көшбасы көш малының келесі бір көштің немесе еру елдің отарымен араласып кетпеуін қадағалайды. Сондықтан көшбасы ерулеп қонатын жерге алдын-ала келіп, шөптің басын буып немесе құрық шаншып белгі салып қоятын болған. Мұндай белгі салынған жерге өзге ру көшінің ерулеп жатуына тыйым салынады. Сондай-ақ көш өзге рудың белгісі бар құдығының басына ерулемеуге тырысқан. Жайлаудағы қоныс, жайылымдық жерлер рудың ата-бабасынан мұра болып келе жатқан меншігі болып саналады.
Жалау-қыстау арасының ұзақтығы жер бедеріне байланысты далалы (жазық) және таулы өлкелерде әртүрлі болып келеді. Айталық, батыс, оңтүстік-батыс, солтүстік және Орталық Қазақстанның далалы аймақтарында жайлаудың қашықтығы жүздеген шақырымға созылған. Қазақстанның оңтүстігі мен шығысын мекендеген малшылардың жайлауы көбіне биік таудың шалғынды аңғарларында, өзен бойларында орын тепкен. Жайлауға маусым айының басынан, тамыздың соңына дейін қоныстанған. Көштен бұрын ұсақ мал – қой, ешкісі ерте айдалып, жылқы, сиыр, түйе сынды ірі мал көшпен бірге ілесіп отырған.
Көшу ұзақ, бірнеше күнге созылатындықтан, алдын-ала көш жолы белгіленеді. Қай жерде ерулеп көшуді, қай жерде үдере көшуді белгілейтін қолайлы өткел, асу, малға жайлы суат т.б. жер ерекшелігін, көш жолын, жайылым-өріс жағдайларын жақсы білетін адамды жершенеуші, көшбасшы деп атайды. Жершенеуші көшті ұйымдастыру, бақылау жұмыстарына басшылық жасайды. Сөйтіп, бірде үдере көшкен, бірде ерулей көшкен жайлау көші белгіленген жайлауға келіп байыз табады.

Жайлаудың түрлері мен халықтық атаулары.

Жайлаулар шөбінің шүйгінді, суының тұнығына қарай "қоңжайлау", "жөнжайлау", деп «Шідертінің шөбі бал, Өлеңтінің суы бал» деген сияқты халық бағалауы өлең жолдарымен де айтылады. Жүздеген үй тігілетін кең жайлауды "саржайлау" деп атаған.
Жайлаудың нағыз қызған шағы – қанжайлау жайлауға барар жолда, көктеуден алыс емес жердегі, әрі бүкіл ауыл-аймақтың аралас-құралас болатындай жазықта отырады. Мұндай жайлауда ел шамамен екі аптадай тұрақтайды. Тау етегіндегі жайлауды ойжайлау, етек жайлау, ал ойжайлаудан жоғары жердегі жайлау бөктер жайлау, бөктерден биіктеу жердегі жайлау төржайлау деп аталады. Таудың ең биігіне, салқын жердегі жайлауды кержайлау дейді. Кержайлауда бірер ауыл ғана отырған.

Жайлаудың мәдени кеңістігі

Жайлау төрт түлік малға оңтайлы өріс болуымен қатар, жұртшылық, ел адамдары үшін де қолайлы әлеуметтік-мәдени кеңістік болған. Өйткені көшпелілер салтына үйлескен бірқанша тіршілікқамы әрекеттері, дәстүр-жоралғылары осы жайлауда жүзеге асырылады. Атап айтқанда, сыбағаға шақыру, құдаласу, қыз айттыру, атастыру, келін түсіру, ас беру, бие байлау (қымызмұрындық), шашыратқы беру т.б. Сонымен қатар қой қырқу, киіз басу, өрмек тоқу т.б. жұмыстар атқарылып, қысқа азыққа құрт, ірімшік, қатық т.б. тағам түрлері дайындалады. Ал жастар арасындағы ақсүйек ойнау, алтыбақан тебу сияқты бірқатар ойын-сауықтар жайлаудың думанын қыздыра түседі.
Ел шекарасындағы жақын жерде орналасқан үлкен жайлауларда жыл сайын жәрмеңке өткізілген. Батыста Темір, Ойыл; Оңтүстік-шығыста Қарқара; Орталықта Қоянды сияқты тұрақты жәрмеңкелер болды. Ел аралайтын бақалшылар да саудасын ел жайлауға қонған кезде қыздыратын болған. Ілкідегі Жібек жолының тарам-тармақтары қазақ жайлауларының үстінен өткен.
Ел ішіндегі құқықтық қатынасқа байланысты билер шешетін дау-дамайлар жаз жайлауда қаралып, даудың қара-ала жібі кесіледі. Елдің ішкі-сыртқы саяси, әлеуметтік мәселелері ел ағалары, белгілі би-сұлтандардың бас қосқан мәртебелі жиылыстарында қаралып шешіледі.

Белгілі болған жайлаулар

Қазақстанның әр өңірінде дүйім жұртқа белгілі болған жайлаулар бар. Атап айтқанда, оңтүстікте және Шу өңірінде Дабұсын, Кент, Қотан, Талды, Барша, Жиделі, Тобылғылы; оңтүстік-шығысында Дегерес, Қарқара, Шалкөде, Шұбартал, Асы, Түрген, Үшқоңыр, Үшалматы, Сырт; шығысында Шыңғыстау, Сарыкөл, Жиделі, Сартай, Сауыр, Марқакөл, Шілікті жазығы; солтүстікте Қызылқақ, Сілеті көлінің жағалауы, орталығында Шідерті, Нұра, Қарқаралы, Семізбұғы, Ботақара; батысында Үстірт, Тайсойған, Мұғалжар және Ойыл, Сағыз, Қобда өзендерінің бойы сияқты, оңтүстік-батыста Қаратау қойнауларының күнгейіндегі Ордаған, Терісжайлау, Жота, теріскейдегі Созақ, Мойынқұм, Бетпақдала және т.б. бір-біріне жалғасып жатқан кең жайлаулар бар.
Жайлауға қоныстанған кезде белгілі бір аумақтағы тігілген үйлердің саны кейде бірнеше жүздегенге дейін жеткен. Қазақ өмірін зерттеген И.П. Шангиннің, В.В. Сапожниковтың еңбектеріне сүйене отырып, зерттеуші Н.Э. Масанов байырғы кезде суы мол жайлауларда ауыл-ауыл болып қоныстанатынын, әсіресе, Нұра өзенінің бойындағы жайлауда 1000-ға дейін киіз үй тігілетінін; Бурылтоғайға жақын жердегі жайлауларға 400-ден астам үй қоныстанғанын, сондай-ақ, хан-сұлтандар көшіп-қонғанда жайлауға 500-1000-ға дейін үй тігілгенін көрсетеді.

ХІХ-XX ғасырдың бас кезінде қоныстандыру саясатының аса қарқынды жүргізілуінен, әрі ғасыр басында халықты күштеп отырықшы (ұжымдастыру) өмірге көшіруге байланысты, сондай-ақ түрлі жағдайлар (жұт) орын алуы салдарынан қазақтың жайлауының ауқымы едәуір тарыла бастады.
Демек, жайлау қазақтың дәстүрлі мал шаруашылығында, тіршілікқамы мәдениетінде және әлеуметтік тұрғыдан да орны айрықша саналатын қоныстану жүйесінің елеулі бір құбылысы саналды.

Дереккөздер

Қазақ энциклопедиясы
ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР, ҰҒЫМДАР МЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛI ЖҮЙЕСI. Энциклопедия. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. – (илл.) ISBN 978-601-7026-17-23-том: К – Қ – 736 бет.ISBN 978-601-7026-21-9

Әдебиеттер

Сибирский вестник. Ч.9. кн.3. 1820. С.81;
Добросмыслов А.И. Скотоводство в Тургайской области. Оренбург: Типография Жаринова, 1895;
Сапожников В.В. Монгольский Алтай в истоках Иртыша и Кобдо. Томск, 1911;
Фиельструп Ф. Скотоводство и кочевание в части степей Западного Казахстана. Казаки. Антропологические очерки. Вып. 11. Л.: изд. АН СССР, 1927. С.78-107;
Арғынбаев Х., Захарова И.В. Оңтүстік Қазақстан облысына ұйымдастырылған этнографиялық экспедиция жұмысының қорытындысы. Новые материалы по археологии и этнографии Казахстана. ТИИАЭ АН КазССР. Том 12. Алма-Ата: Изд.АН КазССР, 1916. С.92-118;
Арғынбаев Х. Қазақтың мал шаруашылығы жайында этнографиялық очерк. Алматы: Ғылым, 1969;
Мұқанов С. Халық мұрасы. Тарихтық-этнографиялық шолу. Алматы: Қазақстан, 1974;
Хозяйство казахов на рубеже ХІХ-ХХ вв.: материалы к историко-этнографическому атласу. Алма-Ата: Наука, 1980;
Мүсрепов Ғ. Ұлпан. Таңдамалы. 3-том. Алматы: Жазушы, 1980. 317-532-бб.;
Масанов Н.Э. Проблемы социально-экономической истории Казахстана на рубеже ХVIII-XІХ вв. Алма-Ата: Наука, 1984;
Курылев В.П. Скот, земля, община у кочевых и полукочевых казахов (вторая половина ХІХ – начало ХХ в.). СПб.: Петербургкомстат, 1998;
Хлудов Н.Г. Шығармалар каталогы: кескіндеме және графика (қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде). Жобаның жетекшісі, кіріспе сөзінің авторы Нұрсан Әлімбай. Алматы: Эффект, 2003;
Қастеев Ә. Кескіндеме графика (ғылыми католог). Алматы: Елнұр, 2005.

[1] Қазақ энциклопедиясы

[2] ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР, ҰҒЫМДАР МЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛI ЖҮЙЕСI. Энциклопедия. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. – (илл.) ISBN 978-601-7026-17-23-том: К – Қ – 736 бет.ISBN 978-601-7026-21-9