Басқа мағыналар үшін Қарқара деген бетті қараңыз Қарқара көш кезінде қауырша қалы немесе көш сырмағы жабылған бас түйені

Басқа мағыналар үшін Қарқара деген бетті қараңыз.

Қарқара – көш кезінде қауырша, қалы немесе көш сырмағы жабылған бас түйенің үстіне орналастырылатын, ғұрыптық мәні бар, төрт бұрышына құс қауырсыны қондырылған құрылғының атауы. Дәстүрлі түсінікте қарқара көштің сәнін арттырады, әрі керуенді тіл-көзден сақтайды деп есептеген. Халиди Құрбанғалидың еңбегінде ондай қарқараны қырғауылдың құйырық тұсындағы қауырсынынан және тырнаның мойын жүнінен дайындайтындығы туралы айтады.

Қарқара түрлері

Көш түйесіне байланатын қарқара. Қырғауыл ағаштың ортасында қоңырау ілінген, төрт бұрышына қырғауыл қауырсындары қадалған. Кармышева Б.Х. Этнографическое изучение народов Средней Азии и Казахстана в 1920-е годы (полевые исследование Ф.А. Фиельструпа).

Қырғауылдың қауырсынымен әшекейленген қарқара ерттелген көш түйесінің бұйдасын ұстаған әйел. Жетісу губерниясы, Лепсі уезі. 1927. Ф.А. Фиельструптың түсірген фотосуреті.

Қарқаралы көш. Түрлі түсті почта ашықхаты. Суретші Н.Н. Каразин.

Қарқараға қатысты деректер мен мәліметтерде оның екі түрі баяндалады:

бірінші түрі – түйе үстіне теңделген кебеже түрінде болады. М. Красовскийдың Ресей офицерлері жинақтаған мәліметтері бойынша құрастырылған еңбегінде жергілікті тұрғындардың айтуына қарағанда, Қарқаралы тауларының кейбір шыңдары (төбелері) көші-қон кезінде түйеге теңделетін қарқара деп аталатын кебежеге (түпнұсқада ящик делінген) ұқсас болып келетіндігіне байланысты аталған деген;
екінші түрі – арнайы жасалған төрт құлақты кебеже немесе орындық (орыс тілді деректерде оны табуретка тәрізді дейді) тәрізді.

Қарқараның мұндай түрі туралы тұшымды сипаттаманы КСРО ҒА-ның Қазақстанда жүргізілген экспедициясының құрамында болған этнограф Ф.А. Фиельструп Жетісу губерниясы Лепсі өңіріндегі қазақтардан белгілеп алған. Кейін репрессия құрбанына айналған көрнекті этнографтың шығармашылығын арнайы зерттеуінде Б.Х. Кармышева оның қолжазбасындағы құнды мәліметті фотосуретімен қоса жариялады: аяқтары жоғары қараған орындық (түпнұсқа мәтінде табуретка) тәрізді қарқараның төрт «бұрышына» қырғауылдың қауырсындары бекітілген. Көштегі соңғы түйеге байланған қарқараға жылқының қылын шоқтап байлайды деген. Яғни, қарқара көште жүк артылған барлық түйелерге «байланған» деуге негіз бар. Орайы келгенде айта кететін жайт, бас түйеден кейінгі екінші түйеге бала отырғызылған кебеже және шаңырақ артылады. Шаңырақтың астына саба теңделеді деп жазған.

Ф.А. Фиельструп Лепсі бойында түсіріп алған фотосуретте қарқараның пошымы анық байқалады: өңделген ағаштан төрт сирақты, оны ертеде қазық деп атаған, етіп жасалған, олардың аралары екі қатар ағашпен қосылған. Сирақтың жоғары жағы бунақталып ойылған және оның ұшына қырғауыл қауырсыны шоқталып тік шаншылған. Мұны қырғауыл ағаш деп атаған. Көлемі шағын, фотосуреттегі заттардың прапорциясына қарағанда, шамасы кәдімгі кресло орындықтың шамасындай ғана. Қырғауыл ағаштың ерекше ден қойдырар элементі – оның төрт қырының дәл ортасына шамасы бүлдірге қайыспен аспақталып байланған қоңырау. Қоңыраудан шыққан үн көш, керуенге ерекше дыбыстық рең береді деседі.

Экспедиция барысында Ф. Фиельструпқа Қасым Сейтбеков атты мәлімет беруші, ертеде қазақ арасында қарқараның көштегі барлық түйеге орнатылатындығын және оның ортасындағы қоңырау екеу болатындығын айтқан. Осыған қарағанда, қарқара көштің салтанаты мен тіл-сұқтан сақтайтын ғұрыптық қызметінен өзге, түйе үстіндегі жүктің тепе-теңдігін айқындайтын практикалық маңызы болған тәрізді. Екінші жағынан, керуен тізбегіндегі түйелердің бір-бірінен қалмай тізіліп келе жатқандығын көш бұйдасын ұстаған адамға білдіріп тұратын белгі іспетті болған деуге негіз бар. Ал, оның ғұрыптық қызметі тек көш керуеніндегі түйелерге қолданылатындығы айғақтайды.
Қарқара – халық ауыз әдебиетінің сан алуан нұсқаларында жиі айтылатын мотивтердің бірі. Ол, көбінесе, айтушының (немесе өзінің сүйіспеншілігін өлеңмен білдірген адамның – жігіттің немесе қыздың) тілегін және көңіл-күйін күшейтетін, әрі айшықтайтын элемент ретінде кездеседі.

Қазақстан мен Орта Азиядағы әскери жорықтарына қатысқан суретші Н.Н. Каразиннің (1842-1908) почта открыткасында «Қарқаралы көш» бейнеленген. Суретте кілем-кілше жабылған, төрт жағында шоқталған, өте биік құс қауырсындарымен әшекейленген қарқара орнатылған шағын көш бейнеленген. Бұлай сәнделген түйеге ұлықтың шешесі немесе бәйбішесі мініп, көштің басын бастаған. Көш бастаушы әйел адам қарқараны баскиіміне де қадап алатын болған.

Дереккөздер

ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР, ҰҒЫМДАР МЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛI ЖҮЙЕСI. Энциклопедия. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. – (илл.) ISBN 978-601-7026-17-23-том: К – Қ – 736 бет.ISBN 978-601-7026-21-9

Әдебиеттер

Красовский М. Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Область Сибирских киргизов. Ч.1,3. СПб.: Тип. Владимирская, 1868. С.134;
Кармышева Б.Х. Этнографическое изучение народов Средней Азии и Казахстана в 1920-е годы (полевые исследование Ф.А. Фиельструпа). Очерки истории русской этнографии, фольклорлистики и антропологии. Вып. Х. Ответ ред Р.С.Липец. М.: Наука, 1988. С.38-62;
Бес ғасыр жырлайды: ХV ғасырдан ХХ ғасырдың бас кезіне дейінгі қазақ ақын-жырауларының шығармалары. Екі томдық. Құраст.: М. Мағауин, М. Байділдаев. Алматы: Жазушы, 1985-1989;
Құрбанғали Халид. Тауарих хамса (Бес тарих). Ауд. Б. Төтенаев, А. Жолдасов. Алматы: Қазақстан, 1992. Төтенайдың Б. Қарқара. АТ 1991, №44;
Медеубекұлы С. «Қарқара» деген дара сөз, жалқы атауды фольклорлық-этнографиялық, жағырапиялық-лингвистикалық һәм тарихи таным тұрғысынан қарастырсақ. АТ. 1993, №31-33 бб.

[1] ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР, ҰҒЫМДАР МЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛI ЖҮЙЕСI. Энциклопедия. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. – (илл.) ISBN 978-601-7026-17-23-том: К – Қ – 736 бет.ISBN 978-601-7026-21-9