Манас дастаны

Манас дастаны - қырғыз халқының дәстүрлі эпосы. Ауыз әдебиетінің тамаша үлгісі, бұл дастан ғасырлар бойы ұрпақтан ұрпаққа жырланып, халық есінде сақталуда. Дастанның жазбаша үлгілерінің бірі жарты миллионға жуық жолдан тұрады да, көлемі жағынан Гомердің Одиссеясы мен Илиадасын қосқандағы көлемнен жиырма есе, ал Махабхарата көлемінен екі есе асып түседі.

Дәстүрлі қырғыз манасшысы Қаракөл тұрағында дастанның бір бөлігін жырлап отыр

Жыр-дастан Манастың, оның ұрпақтарының және ісін жалғастырушыларының хикаяларын баяндайды. Эпос үлкен үш бөлімнен тұрады: Манас жыры, Манастың ұлы Сәметейдің жыры және Манастың немересі Сейтектің жыры. Дастанның өзекті тақырыбын қытай мен қалмақ дұшпандарына қарсы шайқастар сипаттайды. XV ғасыррдан бастап дастанның аты деректерде атала бастағанмен, оның жазбаша нұсқасы 1885 жылға дейін жасалмаған болатын. Әр түрлі көзқарастар негізінде дастанның пайда болу уақытын: VII-X ғасырлар, XI-XII ғасырлар немесе XV-XVIII ғасырлар аралығы деп мөлшерлейді.

Манас эпосы қырғыз әдебиетінің классикалық туындысы ретінде түрлі жиын-шараларда дастанды зерттеуші, орындаушы мамандар, манасшылармен жырланады. Екінің бірі манасшы бола алмайды. Манасты жырлау өнері әдетте жыршыға түс көргенде несіп етіледі. Ол түсте Манастың өзі, немесе дастанның өзге кейіпкері жыршыға манасшы болуды бұйырады екен. Бұйрықты орындамаған жағдайда, түс көрген кісі ауыр дертке шалдығып немесе мүгедек болып қалуы мүмкін деген наным бар. Манасшылар дастанды арнайы әуенке салып, музыкалық аспаптардың көмегінсіз әндетіп жырлайды.

Қырғызстанда көптеген манасшылар бар. Дастанның үш бөлігін де жатқа білген манасшылар «Ұлы Манасшы» атағына ие бола алады. XX ғасырдың ұлы манасшыларына Сағымбай Оразбақов, Саяқбай Қаралаев, Шаабай Азизов (мақала суретінде бейнеленген), Қаба Атабеков, Сейден Молдоқова және Жүсіп Мамай кіреді. Рысбек Жұмабаев, мәртебелі манасшы жақында Ұлыбританияға барып келген.Бішкек Филармониясының манасшысы, Ұрқаш Мәмбеталиев те Еуропа елдеріне сапарлар жасап тұрады. Жасы кішілеу манасшы, Талантаалы Бакчиев манасшы кәсібін «Манас» дастаның ғылыми түрде зерттеумен толықтырады.

Дастанның әр түрлі бөлімдерінің 65-тен астам жазбаша нұсқалары белгілі. Ұлы ағартушы ғалымымыз Шоқан Уәлиханов дастан бөлімдерін қағазға түсіріп, «Көкетай ханның асы» деген көлемді үзіндісін орысшаға аударған.

Манас батыр Алатау тауларының Талас ауданында Қырғыстанның солтүстігінде жерленген деген болжамдар бар. Талас қаласынан 40 км-дей жерде орналасқан кесенеде батырдың мәйіті жерленген деседі. Бұл кесене саяхатшылардың үнемі барып тұратын жері. 1995 жылдан бастап бұл жерде қырғыз халқының дәстүрлі атүсті ойындары өткізіледі. Алайда мазардың үстіндегі жазуда «Әйелдердің әйгілісі Кенізек-ханым, Абықа әмірінің қызы», - деген арнау бар. Дастан мазмұнында бұл жағдай былай түсіндіріледі: Кәнікей, Манастың жесірі бұл арнауды дұшпандарды алдап, кесенені бұзылудан сақтау мақсатында әдейі жазғызыпты. Сондай-ақ «Манастың күмбезі» деген атпен белгілі ғимарат шамамен 1334 жылы салынған болуы керек. Қирап қалған бұл құрылыстың орнында Манас батыр мен дастанға арналған мұражай орналасқан.

1979 жылы совет астрономы Николай Степанович Черных ашқан шағын ғаламшар Манас дастанының құрметіне 3349 Манас деп аталған. Қырғыстанда Манастың құрметіне бірнеше жер аталған, солардың бірі - Бішкектегі Манас халықаралық әуежайы.

«Манас» - қырғыз елiнiң батырлық эпосы.

Жақып хан ұлы Манас батырдың және оның тұкымының ел-жердiң азаттығы, бiрлiгi және елдердiң достық қарым-катынасын бекемдеу үшiн күресу баяндалған эпикалық дастан. Көлемi бойынша оған теңдес дастан жоқ. Бұл дастан «Манас», «Семетей», «Сейтек» бөлiмдерiнен тұрады. Манасшылар саны сегiз ұрпағына (Кенен, Алымсырак, Кунансырак т.б.) шейiн айтысады. «Манас» дастанында қырғыз елiнiң әдет-ғұрып, қағида-салты, шаруасы, жаушылық тұрмысы кеңiнен айтылған. «Манас» дастанын кейбiр эпизодтары 16 ғасырда жазылған «Мажму ат-таварих» шығармасында айтылады.

«Манас» алғаш жаралғанда өте кiшкене көлемiндегi, сюжеттiк түзiлiсiндегi шығарма болған емес. Одан кейiнгi мұндағы айтушылар, жыршылар, манасшылар толықтап, мазмұнын кеңейтiп, байытып, сюжетiн дамытып, бүгiнгi күндегi деңгейге жеткен.

Дереккөздер

1. «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VI том