Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Елхан мемлекеті, кейде Хулагу мемлекеті, (парсы: ایلخانان, Ilxānān, моңғ. Ил хаант улс, әз. Hülakülər dövləti) — Шыңғыс хан империясының ыдырауы нәтижесінде 1256 — 1353 жылдар аралығында Таяу және Орта Шығыста өмір сүрген мемлекет. Негізін Шыңғыс ханның Төледен туған немересі Хулагу хан қалады. Мемлекет билеушілері Хулагу әулетінен шығып, Ильхан, яғни Ел, Ұлыс ханы атанды. Ильхан мемлекеті құрамына қазіргі Иран, Ирак, Ауғанстан, Түрікменстан, Кіші Азияның шығыс бөлігі, Әзірбайжан мен Армения бағынды. Грузия, , тәуелділікте болды.
| Елхан мемлекеті ایلخانان Ilkhanate
| |||||||
| |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||
 Ильхан билеген өңір | |||||||
| Астанасы |
| ||||||
| Тіл(дер)і | Түркі, Моңғол, Парсы | ||||||
| Діні | Тәңіршілдік, Несторианшылдық, Ислам | ||||||
| Аумағы | 3750000км2 | ||||||
| Басқару формасы | Монархия | ||||||
| Династиясы | Хулагу | ||||||
| Тарихы | |||||||
| - | Орта ғасырлар | ||||||
Мемлекет негізі
1253 жылы Қарақорымда өткен құрылтайда Шыңғыс хан құрған Моңғол империясының сол кездегі Ұлы қағаны Мөңке хан Таяу Шығысқа жорық жасауды ұсынады. Жорықты басқаруды өз інісі Хулагуге тапсырады.
Хулагу сарбаздары Ауғанстан, Иран, Ирак, Сирия аумағын жаулап алып, Иерусалим (Құдыс) шаһарына жетеді. Оларға Египетті билеген қыпшақ Құтыздың Бейбарыс сұлтан бастаған сарбаздары (мәмлүктер) қарсы тұрады. Дәл осы кезде Хулагуге Қарақорымнан "Ұлы қаған Мөңке қайтыс болыпты" деген хабар жетеді. Империяның Ұлы ханы болудан үміті бар Хулагу Иерусалим түбіне жиырма мың сарбазымен Кетбұғаны қалдырып, өзі Қарақорымға қайтады. Иерусалим қаласының маңындағы Галилей жазығында 1260 жылдың 3 қыркүйегінде болған шайқаста Бейбарыс бастаған мәмлүктер Кетбұғаның жиырма мыңдық әскерін тас-талқан етіп жеңеді. Кетбұға сол шайқаста қаза табады.
Ал Хулагу Тебриз қаласын астана етіп, жаңа Ильхан мемлекетінің негізін қалайды. Мемлекеттің христиан сенімін ұстанатын алғашқы хандары Рим папасымен, Франция королімен одақтасып, мұсылмандықты қабыодаған Алтын Ордамен, Египет мәмлүктерімен, Осман империясымен үнемі соғыс жүргізген.
Хулагу 1265 жылы қайтыс болып, ақсүйектер арасында билік үшін талас өршиді. Жан-жақтан мұсылман елдерімен соғыс толастамайды. 1353 жылы соңғы елхан Туга Темір өлген соң Ильхандар мемлекеті мүлдем құлап,Иран жерінде тәуелсіз мемлекеттер құрыла бастады. Олардың арасында Жалайыр сұлтандығы біршама әйгілі болды.
Мемлекет тарихы
Ильхан мемлекеті Сирияны басып алу үшін крестшілердің көмегіне сүйене отырып, Мысырдағы мәмлүктер сұлтандығымен, Алтын Ордамен, Шағатай ұлысымен үздіксіз соғыс жүргізді. Мысыр мен Алтын Ордаға қарсы күресте олар Рим папасымен, Генуямен, Франция және Англия корольдерімен одақтасқанымен, соғыс сәтсіз болады.
Хулагу мемлекетін түркі-моңғол ақсүйектері басқарғанымен, мемлекеттік аппарат парсы шенеуніктерінен құралды. Үздіксіз соғыстар әрі алым-салық мөлшерінің шектен тыс көптігі халықты күйзеліске ұшыратып, алғашқы билеушілер тұсында жер-жерде жиі-жиі көтерілістер болып тұрды. Осындай тұрақсыздықтың салдарынан Газан хан ішкі саясатты өзгертуге мәжбүр болды. Ол ильхандардың арасынан бірінші болып ислам дінін қабылдайды. Осыдан кейін мемлекет билігі парсы ақсүйектерінің қолына көше бастады.
Уәзір әрі ғалым Рашид әд-Диннің басшылығымен реформа жүргізіліп, алым-салық мөлшері нақты белгіленді. Пайдаланылмай жатқан жерлер жер иленушілерге бөлініп берілді, олар бұл жерлерді өңдеп, игеруге міндетті болды. Жер суландыру жұмысы кең көлемде жүргізіліп, мемлекет үшін бірыңғай өлшем таразы жүйесі енгізілді. Газан хан шаруалардың жерге бекітілуін заң жүзінде күшейтіп, қашқын шаруаларды іздеу мерзімін 30 жылға ұзартады. Нәтижесінде Ильхан мемлекетінің, ең алдымен Иранның экономикасы тез өркендей бастайды.
Бірақ кейін мұрагерлердің тақ таласы күшейіп, орталық үкімет әлсіреп кетеді. (1316 — 35) қайтыс болғаннан кейін, елге толық билік жүргізген бірде-бір билеуші болған жоқ. Әр аймақтардағы парсы ақсүйектері өздерінің жеке хандарын таққа отырғызып, бір-бірімен өзара соғысуға көшті. Осыған байланысты Ильхан мемлекеті бірнеше тәуелсіз ұсақ мемлекеттерге бөлініп кетті. Олардың кейбіреулері (Жалайыр сұлтандығы (1336 — 1411), (1340/50 — 93, т.б.) біршама күшті елдерге айналды.
Күрд мемлекеті іс жүзінде Ильхан мемлекетінен тәуелсіз саясат жүргізді. Орталыққа бағынған аймақтардың өзінде де жиі-жиі жергілікті тайпалар көтеріліс жасап тұрды. Ильхан мемлекетінің соңғы ханы 1353 ж желтоқсан айында көтеріліске шыққан сербезарлар ордаға басып кірген кезде қазаға ұшырайды.
Ельхан Мемлекетінің Билеушілері
Құлағу хан (1256-1265)
(1265-1282)
(1282-1284)
(1284-1291)
(1291-1295 наурызға дейін)
(сәуір-қазан 1295)
(қараша 1295 -1304)
(1304-1316)
(1316-1335)
Мемлекеттен кейінгі мұра
Ельхан мемлекетінің пайда болуы маңызды тарихи әсер етті . Біртұтас Моңғол империясының құрылуы бүкіл Азиядағы сауда мен сауданы едәуір жеңілдетті. Ельхан сонымен қатар сефевидтер әулетінің кейінгі мемлекетіне және сайып келгенде қазіргі Иран мемлекетіне әсер етті. Құлағудың Иранды жаулап алуы шығыстан Қытайдың ықпалына да жол ашты. Бұл оның ізбасарларының қамқорлығымен бірге Иранның сәулет өнеріндегі ерекше артықшылығын дамытты. Ильхандардың тұсында Иран тарихшылары араб тіліндегі жазудан өздерінің туған парсы тіліне көшті.
Дереккөздер
- Turchin, Peter; Adams, Jonathan M.; Hall, Thomas D (December 2006). "East-West Orientation of Historical Empires". Journal of World-systems Research 12 (2): 223. 1076-156X. http://jwsr.pitt.edu/ojs/index.php/jwsr/article/view/369/381. Retrieved 13 September 2016.
- September 1997, Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia, International Studies Quarterly, page 496, author Rein Taagepera, http://www.escholarship.org/uc/item/3cn68807
- «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл, ISBN 5-89800-123-9, II том
| Ортаққорда бұған қатысты медиа файлдар бар: Category:Ilkhanate |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Elhan memleketi kejde Hulagu memleketi parsy ایلخانان Ilxanan mong Il haant uls әz Hulakuler dovleti Shyngys han imperiyasynyn ydyrauy nәtizhesinde 1256 1353 zhyldar aralygynda Tayau zhәne Orta Shygysta omir sүrgen memleket Negizin Shyngys hannyn Toleden tugan nemeresi Hulagu han kalady Memleket bileushileri Hulagu әuletinen shygyp Ilhan yagni El Ұlys hany atandy Ilhan memleketi kuramyna kazirgi Iran Irak Auganstan Tүrikmenstan Kishi Aziyanyn shygys boligi Әzirbajzhan men Armeniya bagyndy Gruziya tәueldilikte boldy Elhan memleketi ایلخانان Ilkhanate Koshpendiler imperiyasy Mongol imperiyasynyn bolindisi1256 1335 1353Ilhan memleketinin tuyIlhan bilegen onirAstanasy Marage Maragheh 1256 1265 Tebriz 1265 1306 Soltanie 1306 1335 Til der i Tүrki Mongol ParsyDini Tәnirshildik Nestorianshyldyk IslamAumagy 3750000km2Baskaru formasy MonarhiyaDinastiyasy HulaguTarihy Orta gasyrlarMemleket negiziHulagu han Ilhan memleketinin kurushysy 1253 zhyly Қarakorymda otken kuryltajda Shyngys han kurgan Mongol imperiyasynyn sol kezdegi Ұly kagany Monke han Tayau Shygyska zhoryk zhasaudy usynady Zhorykty baskarudy oz inisi Hulaguge tapsyrady Hulagu sarbazdary Auganstan Iran Irak Siriya aumagyn zhaulap alyp Ierusalim Қudys shaһaryna zhetedi Olarga Egipetti bilegen kypshak Қutyzdyn Bejbarys sultan bastagan sarbazdary mәmlүkter karsy turady Dәl osy kezde Hulaguge Қarakorymnan Ұly kagan Monke kajtys bolypty degen habar zhetedi Imperiyanyn Ұly hany boludan үmiti bar Hulagu Ierusalim tүbine zhiyrma myn sarbazymen Ketbugany kaldyryp ozi Қarakorymga kajtady Ierusalim kalasynyn manyndagy Galilej zhazygynda 1260 zhyldyn 3 kyrkүjeginde bolgan shajkasta Bejbarys bastagan mәmlүkter Ketbuganyn zhiyrma myndyk әskerin tas talkan etip zhenedi Ketbuga sol shajkasta kaza tabady Al Hulagu Tebriz kalasyn astana etip zhana Ilhan memleketinin negizin kalajdy Memlekettin hristian senimin ustanatyn algashky handary Rim papasymen Franciya korolimen odaktasyp musylmandykty kabyodagan Altyn Ordamen Egipet mәmlүkterimen Osman imperiyasymen үnemi sogys zhүrgizgen Hulagu 1265 zhyly kajtys bolyp aksүjekter arasynda bilik үshin talas orshidi Zhan zhaktan musylman elderimen sogys tolastamajdy 1353 zhyly songy elhan Tuga Temir olgen son Ilhandar memleketi mүldem kulap Iran zherinde tәuelsiz memleketter kuryla bastady Olardyn arasynda Zhalajyr sultandygy birshama әjgili boldy Memleket tarihyIlhan memleketi Siriyany basyp alu үshin krestshilerdin komegine sүjene otyryp Mysyrdagy mәmlүkter sultandygymen Altyn Ordamen Shagataj ulysymen үzdiksiz sogys zhүrgizdi Mysyr men Altyn Ordaga karsy kүreste olar Rim papasymen Genuyamen Franciya zhәne Angliya korolderimen odaktaskanymen sogys sәtsiz bolady Elhan memleketi Katalondyk Atlas 1375 Hulagu memleketin tүrki mongol aksүjekteri baskarganymen memlekettik apparat parsy sheneunikterinen kuraldy Үzdiksiz sogystar әri alym salyk molsherinin shekten tys koptigi halykty kүjzeliske ushyratyp algashky bileushiler tusynda zher zherde zhii zhii koterilister bolyp turdy Osyndaj turaksyzdyktyn saldarynan Gazan han ishki sayasatty ozgertuge mәzhbүr boldy Ol ilhandardyn arasynan birinshi bolyp islam dinin kabyldajdy Osydan kejin memleket biligi parsy aksүjekterinin kolyna koshe bastady Uәzir әri galym Rashid әd Dinnin basshylygymen reforma zhүrgizilip alym salyk molsheri nakty belgilendi Pajdalanylmaj zhatkan zherler zher ilenushilerge bolinip berildi olar bul zherlerdi ondep igeruge mindetti boldy Zher sulandyru zhumysy ken kolemde zhүrgizilip memleket үshin biryngaj olshem tarazy zhүjesi engizildi Gazan han sharualardyn zherge bekitiluin zan zhүzinde kүshejtip kashkyn sharualardy izdeu merzimin 30 zhylga uzartady Nәtizhesinde Ilhan memleketinin en aldymen Irannyn ekonomikasy tez orkendej bastajdy Elhan kemesi Үndistan zhagalauyna karaj zhүzip bara zhatkan bejnesi Katalon Atlasy 1375 Birak kejin muragerlerdin tak talasy kүshejip ortalyk үkimet әlsirep ketedi 1316 35 kajtys bolgannan kejin elge tolyk bilik zhүrgizgen birde bir bileushi bolgan zhok Әr ajmaktardagy parsy aksүjekteri ozderinin zheke handaryn takka otyrgyzyp bir birimen ozara sogysuga koshti Osygan bajlanysty Ilhan memleketi birneshe tәuelsiz usak memleketterge bolinip ketti Olardyn kejbireuleri Zhalajyr sultandygy 1336 1411 1340 50 93 t b birshama kүshti elderge ajnaldy Kүrd memleketi is zhүzinde Ilhan memleketinen tәuelsiz sayasat zhүrgizdi Ortalykka bagyngan ajmaktardyn ozinde de zhii zhii zhergilikti tajpalar koterilis zhasap turdy Ilhan memleketinin songy hany 1353 zh zheltoksan ajynda koteriliske shykkan serbezarlar ordaga basyp kirgen kezde kazaga ushyrajdy Elhan Memleketinin BileushileriҚulagu han 1256 1265 1265 1282 1282 1284 1284 1291 1291 1295 nauryzga dejin sәuir kazan 1295 karasha 1295 1304 1304 1316 1316 1335 Memleketten kejingi muraElhan memleketinin pajda boluy manyzdy tarihi әser etti Birtutas Mongol imperiyasynyn kuryluy bүkil Aziyadagy sauda men saudany edәuir zhenildetti Elhan sonymen katar sefevidter әuletinin kejingi memleketine zhәne sajyp kelgende kazirgi Iran memleketine әser etti Қulagudyn Irandy zhaulap aluy shygystan Қytajdyn ykpalyna da zhol ashty Bul onyn izbasarlarynyn kamkorlygymen birge Irannyn sәulet onerindegi erekshe artykshylygyn damytty Ilhandardyn tusynda Iran tarihshylary arab tilindegi zhazudan ozderinin tugan parsy tiline koshti Abaga hannyn altyn dinary arab tilindegi islam anyzdarymen zhәne mongol tilindegi imperiyalyk anyzdarymen zhazulary DerekkozderTurchin Peter Adams Jonathan M Hall Thomas D December 2006 East West Orientation of Historical Empires Journal of World systems Research 12 2 223 1076 156X http jwsr pitt edu ojs index php jwsr article view 369 381 Retrieved 13 September 2016 September 1997 Expansion and Contraction Patterns of Large Polities Context for Russia International Studies Quarterly page 496 author Rein Taagepera http www escholarship org uc item 3cn68807 Қazakstan Ұlttyk encklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 zhyl ISBN 5 89800 123 9 II tom Ortakkorda bugan katysty media fajldar bar Category Ilkhanate