Кетбұға

Кетбұға (1185 — 3 қыркүйек 1260) – жырау, күйші, аңыз кейіпкер, қазақтың ұлы жырауы, сазгер-күйшісі және халықтың тарихи аңыздарының кейіпкері. Көне дәуірдегі қазақ әдебиетінің негізін қалаушы, қазақ көшпелі жыраулық өнердің негізін қалаушы. Кетбұға жыраудың өмірі мен шығармашылығы туралы деректер "Шаджарат ат-түрік" (Түркі шежіресі) кітабінда кездеседі. Шыққан тегі – Найман.

Кетбұға
Әл-әділ Кетбұға Домбауылұлы
Туған күні	1185 (1185)
Қайтыс болған күні	3 қыркүйек 1260 (1260-09-03)
Мемлекет	Моңғол империясы
Әскер түрі	атты әскер
Атағы	Шыңғысханның қолбасшыларының бірі Хулагу әскерінің бас қолбасшысы
Шайқасы

Тұлға

Орта жүз құрамындағы Найман тайпасының Терістаңбалы руының бағаналы руы.

Сонымен қатар - Ұлы Жыршы, би, жырау, күйші, тарихи аңыздардың кейіпкері ретінде белгілі. Кетбұға мен інісі Келбұға әкесі — Домбауыл болып келеді. Кетбұғаның жалғыз ұлы - Батыл болған.

861 жылы (=1457) белгісіз автор құрастырған «Шаджарат әл-Атрак» («Түріктердің шежіресі») кітабында аң аулау кезінде Шыңғыс ханның ұлы Жошының қайтыс болғандығы туралы ешкімнің батылы жетпеген кезде нөкері және Шыңғыс хан әмірлерінің бірі лақап аты «Ұлы жыршы» («Аталық жырау» — жыршылардың ұлы әңгімешісі) болған Кетбұға осы ауыр жүкті арқалап, бірінші болып «Ақсақ құлан» күйін орындай тұңғышы Жошының қайтыс болғандығы туралы хабарлады.

Исмаилиттерге қарсы әрекеттері

Хулагудың өзі 1253 жылдың күзінде Моңғолиядан әскерлерімен аттанып, 1256 жылдың басында Әмудариядан өтті. Бірақ 1252 жылдың тамызында Кетбұға ирандық исмаилит- қарсы 12 мың адамнан тұратын алдыңғы жасақпен жіберілді. Ол 1253 жылы наурызда өзеннен өтіп, аймағын жаулай бастады. Бес мың ат және жаяу әскермен Кетбұға исмаилиттік бекінісіне жақындады. 1253 жылдың мамырына қарай моңғолдар бекіністен ешкім қашып кетпес үшін ормен және үймекпен қоршады; моңғол әскерінің артында сыртқы шабуылдардан қорғау үшін тағы бір ор мен үймек жасалды. Кетбұға Бөрі қолбасшысын Гирдкух түбінде қалдырды, ал өзі Михрин бекінісіне барып, тасатқыштарды қойып қоршауға алды. Тамыз айында Кетбұға Шаһдизге жақындап, «көптеген адамдарды өлтірді», бірақ бекіністі ала алмай шегінді. Осы уақытта Гирдкухтың қорғаушылары ерлікпен қорғанып, жау әскерлерін жойып, қарсы шабуылдар жасады. Кетбұға Гирдкухқа тағы бір шабуыл жасады, бірақ сәтсіз аяқталды; бекініс қорғанысы көптеген жылдар бойы тұрып, Илхан (1265-1282) кезінде ғана алынды. Кетбұға Түн, Туршиз, Дис-и Михрин, Дис-и Кемал және үш күндік шайқастан кейін Дис-и Шалды басып алды.

Парсыға келген соң Хулагу исмаилиттерге қарсы кең ауқымды шабуыл дайындай бастады, өйткені олардың имамы Рукн ад-Дин Хуршаһ өзінің негізгі бекіністері Меймундиз, және Лүмбесерді тапсыруға асықпады. Кетбұға мен Негудер оғылдың әскерлері Хара мен жылжып, әскердің сол қанатын құруы керек еді. 1256 жылы қарашада әскерлер Меймундизге жақындағанда, Хулагу әскери кеңесін ұйымдастырып, онда бекіністі қоршауға алу керек пе немесе қыста азық-түлік жетіспеушілігіне байланысты келесі жылға дейін шегіндіру туралы шешім қабылданды. Кетбұға кейбір әскери басшылармен бірге қоршауды жақтады. Қарсылық көрсете алмайтынын түсінген Хуршаһ 20 қарашада бекіністі ұрыссыз тапсырды.

Бағдатқа шапқыншылық

(1258)

Палестинадағы соғыс

Толық мақаласы:

Хулагу Мөңкенің өліміне байланысты Сириядан Персияға кетуге мәжбүр болғаннан кейін, Кетбұға әскердің қалған бөлігінің қолбасшысы болды (10-20 мың). Христиандарға достық қарым-қатынас көрсетіп жатқанда, сеньоры, өзінің Бофорт сарайынан Марж Айюнға шабуылдап, бай олжаны тартып алды. Моңғолдар бақылауындағы жерлердегі тонауға шыдай алмаған Кетбұғаның жиені тонаушылардың соңынан түсті, бірақ оның шағын жасағымен бірге жойылды. Бұған жауап ретінде Кетбұға Сидонды қоршауға алды. Жюлиен тұрғындардың қашып кетуіне мүмкіндік беру үшін қала алдында шайқасып, содан кейін теңіз қамалын паналады. Моңғолдар төменгі қаланы, бекініс қабырғаларын қиратты, бірақ құрлықтағы және теңіздегі қамалдарға шабуыл жасамады.

Одақтас армяндар мен грузиндерден қосымша күш алған Кетбұға, Хулагудың орнында қалу туралы бұйрығына қарамастан, Сириядан оңтүстікке - Палестинаға дейін жаулап алуларын жалғастырды. Сақтық шараларын қолданбай, Иерусалимнен оңтүстікке қарай 10 күн алатын жаудың аумағына кірді. Оған қарсы Құтыз бен Бейбарыс бастаған мысырлық мәмлүктердің әскері шықты. 1260 жылы 3 қыркүйекте моңғол әскері жеңіліп, Кетбұға тұтқынға түсіп, өлім жазасына кесілді.

Көркемөнердегі бейнесі

Қазақ фольклорі

• «Ақсақ құлан»
• «Ай ханым»
• «Ақсақал»
• «Ел бірлігі»
• «Жан сауға»
• «Жошы хан жортуы»
• «Жылан қайыс»
• «Кетбұқа»
• «Күйдім-жандым»
• «Қаралы белдік мойнымда, сауға, Шыңғыс, сауға»
• «Нарату»
• «Нар идірген»
• «Нар шөккен»
• «Сынған бұғы» (Кетбұғаның ұлы — Батылдың Қытайға жорығында қаза табуы жайлы)
• «Терісқақпай»

Шыңғыс ханға естірту

14 ғасырда жазылған (“Түрік шежіресі”) атты кітаптағы деректер мен ел аузындағы аңыздар бойынша иісі Дешті-Қыпшақты аузына қаратқан Жошы хан аңда жүріп, мерт болғанда, осынау қаралы хабарды Шыңғыс ханға естіртуге ешкімнің батылы бармаса керек. Сонда Кетбұға жырау: "Хан ием, қайнар көзі лайланған теңізді кім тазартар?", "Түп-тамырымен қопарылған ағашты орнына кім қондырар?" — деген сауалдар қою арқылы әміршіні қаралы хабарға іштей дайындап алып, оның ұлы Жошының өлімін "Ақсақ құлан — Жошы хан" күйін орындау арқылы жеткізген дейді аңыз. Күй тартылып біткен соң, қаһарына мінген хан Кетбұға жырауды жазалауға шешім қабылдайды. Алайда қайғылы хабарды домбыра жеткізгендіктен, оған ыстық қорғасын құюды бұйырады. Осылайша домбыраның беткі жағында кішкентай саңылау пайда болыпты-мыс. Бұдан домбыра іске аспай қалған жоқ, керісінше, оның үні нақышты болып, көркейе түсті.Кетбұғаның "Ақсақ құлан — Жошы хан" күйі мен оның орындалуы алдында оқылған өлең жолдары бізге жетті. Сол кезеңде халық арасында кеңінен таралса да, Кетбұға жыраудың басқа рухани мұрасы, әдеби шығармалары біздің заманымызға жеткен жоқ. Ол қарапайым халықтың өмірін өзекті мәселелері туралы жыр жолдарымен беруге ұмтылды, сондықтан да халық оны "Ұлы жырау" деп атап кетті.

Халық қамқоршысы

Кетбұға сөз өнерінің дамуына да өзіндік үлес қосты. Ол көптеген қазақ жырауларының шығармашылығы мен стиліне игі ықпал етті. Мәселен, ХV-ХVӀ ғасырлар шегінде өмір сүрген Доспамбет жырау бір толғауында: "Кетбұғадай билерден, кеңес сұрар күн қайда?!" — деп жырлайды, оның сөздерімен таныс екендігін білдіреді.Халық Кетбұғаны "Ұлы жыршы" деп те атаған. Орта жүз құрамындағы найман тайпасының бағаналы тармағынан шыққан. Халық аңыздары мен өлеңдерінде ол халық қамқоршысы мен даланың дана биі бейнесінде сипатталған.Кетбұға жырау туралы аңыздар қырғыз фольклорында да кездеседі.

Естелік

• 2017 жылы Қазақстан Республикасы, Қарағанды облысы, Жезқазған қаласында ақын әрі қолбасшы Кетбұға ескерткіш ашылды.

Дереккөздер:

1. Қазақ энциклопедиясы
2. Домбауыл – даламыздың өз ұлы  (қаз.). «Ана тілі» Ұлт газеті. Тексерілді, 23 мамыр 2019.
3. КЕТБҰҒАНЫҢ СОҢҒЫ ЖОРЫҒЫ. Көшпелі өркениеттің қасиетті тапсырмасы  (орыс.). abai.kz. Тексерілді, 23 мамыр 2019.
4. Рашид ад-Дин Жылнамалар жинағы — Мәскеу, 1946 Т. 3. — Б. 26—27.
5. The Cambridge history of Iran — Cambridge: Cambridge University Press, 1968. — Т. 5. — Б. 351. — 762 б. — ISBN 521 06936 X.
6. Ришар Ж. Латын-Иерусалим патшалығы = Jean Richard. Le Royaume Latin de Jerusalem / Фран. ауд. А. Ю. Карачинский — СПб: Издательская группа «Евразия», 2002. — Б. 353—354. — ISBN 5-8071-0057-3.
7. Смбат Спарапет Жылнама — Ереван, 1974. — Б. 134—135.
8. Магаки монахтың моңғолдар тарихы, XIII ғасыр / Ауд. К. П. Патканов — Мәскеу, 1871. — Б. 38.
9. Шахмұрат Ибадатов "Абыз тұлға, аңыз тұлға — Кетбұқа" кітаптың беташары / Кенжал Балкенов — С. Сейфуллин атындағы кітапхана. — Жезқазған, 2015. — Б. 5. — 8 б.
10. Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. – Алматы. “Алматыкітап баспасы”, 2009 ISBN 978-601-01-0268-2
11. INFORM.KZ Ақын әрі қолбасшы Кетбұғаға Жезқазғанда ескерткіш ашты  (орыс.). www.inform.kz. Тексерілді, 23 мамыр 2019.
12. Алан Исаев Домбыра жұдырықта болуы керек  (орыс.). express-k.kz. Тексерілді, 25 мамыр 2019.

Сыртқы сілтемелер

• Күй құдіреті
• Баға жетпес асыл қазына