Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Жануарлар (лат. Animalia) — тірі организмдер дүниесіндегі негізгі екі топтың бірі (екіншісі – өсімдіктер); жүруге және сезінуге бейім тіршілік иесі; негізінен, дайын органикалық қосылыстармен қоректенетін организмдер. Жануарлар құрылысына қарай бір жасушалы организмдер және көп жасушалылар болып екіге бөлінеді. Жер бетінде жануарлар прокариоттар (ядросыз организмдер), балдырлар, саңырауқұлақтардан кейін пайда болған. Палеонтологиялық зерттеулерге қарағанда олардың жасы – 0,8 млрд. жылдан аспайды (1998). Жануарлардың дамуы да қоршаған ортаның эволюциялық дамуына сәйкес қалыптасқан. Эволюциялық өзгерістер сыртқы ортаның өзгерісіне организмдердің бейімделуімен ұштасады. Мысалы, құрлық жануарларының арғы тегі су жануарлары болып саналады. Ал қоршаған ортаға бейімделе алмаған құрлық жануарлары бұрынғы тіршілік ортасында қалып қойған. Жануарлардың қазба қалдықтарын зерттеу нәтижесі қарапайым организмдердің архей эрасында мұхиттарда бұдан 1 – 1,5 млрд. жыл бұрын жасуша формасында амеба тәрізді талшықтылар түрінде пайда болған деп жорамалдауға мүмкіндік береді. Протерозой эрасында тіршілік еткен жануарлар қалдықтарынан , іздері, губкалардың қаңқалары, буылтық құрттардың түтікшелері, моллюскілердің бақалшақтары, тіпті буынаяқтылардың да қалдықтары табылған. Жануарларда ас қорыту, қан айналу, жүйке жүйесі, сезім және жынысоргандары, тыныс алу, зәр шығару жүйесі жақсы жетілген. Дүние жүзінде жануарлардың 1,6 млн-дай түрі, 17 типі бар. Жануарлардың табиғаттағы және адам өміріндегі маңызы өте зор: көпшілігі пайдалы болып табылады. Азық-түлік, әртүрлі өнеркәсіп шикізатын: ет, май, сүт, тері, жүн, бал, жібек, мүйіз, бақалшақ, т.б. береді. Сондай-ақ, олар – ауыл шаруашылық дақылдарының тозаңдатушылары, топырақ түзушілері, басқа жануарларға азық қорлары, органикалық заттардың ыдыратушылары болып табылады. Жануарлардың өнімділігін арттыруды, тиімді пайдалануды және табиғаттағы қорын сақтауды зоология ғылымы мен оның салалары зерттейді.
| Жануарлар | ||||||||
 | ||||||||
| Ғылыми топтастырылуы | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Домен | ||||||||
Патшалық | ||||||||
| Халықаралық ғылыми атауы | ||||||||
| Animalia Linnaeus, 1758 | ||||||||
| Топтар | ||||||||
| ||||||||
| | ||||||||
| ||||||||
Жануарлардың бағдарлануы
Жануарлардың кеңістіктегі тіршілік ету қабілеттілігі; белгілі бір экологиялық жағдайға бейімділігі. Бағдарланудың бірнеше түрі бар: 1) оптикалық – көптеген жәндіктердің полярланған жарық немесе сәуле арқылы бағдарлануы; 2) – кейбір жануарлардың қорегін, жұбын иіс арқылы дәл табуы (мысалы, жібек көбелегінің аталығы 10 км жерден аналығын иіс арқылы сезеді); 3) – жыртқыш жануарлардың өз қорегін есту арқылы ұстауы (мысалы, жапалақ кеміргіштерді 15 – 20 м-ден сыбдыры арқылы біледі); 4) – жылу арқылы бағдарлану (мысалы, айдаhарлар мен қалқантұмсықты жыланның тұмсығында жылуды сезетін шұңқыры болады). Көптеген төменгі сатыдағы омыртқасыздар (мысалы, ), жәндіктер (шыбын, қоңыз, термиттер), сондай-ақ, құстар және кейбір суда тіршілік ететін сүтқоректілер Жердің магниттік өрісі, ал балықтар бүйір сызығы арқылы бағдарланады. Жануарлардың бағдарлану ерекшелігін, оны атқаратын органдардың құрылысын зерттеп танудың ғылым үшін маңызы зор.
Жануарлардың дауысы
Бір түрге, кейде әр түрге жататын жануарлардың өзара бірін-бірі ажырату және түрлі сезімін білдіру үшін шығаратын дыбыстары. Бұл көптеген жәндіктерге, балықтарға, құйрықсыз қосмекенділерге (құрбақа, бақа), кейбір бауырымен (жармасқылар, хамелеондар, қолтырауындар) және барлық құстар мен сүтқоректілерге тән. Жануарлардың дыбыс диапазоны 20 Гц – 20 кГц аралығында және ол тек дыбыс аппараты арқылы ғана пайда болатын дыбыс (шаянтәрізділерде, жәндіктерде) емес, балықтың торсылдағымен, жүзу қанатымен, құстың құйрық қауырсынымен, қанатымен, тұмсығымен (қарабауыр бұлдырық, дегелек), аяғындағы не қанатындағы арнайы аппараттарымен (түзу қанатты жәндіктер) шығаратын дыбыстары да болады. Жануарлардың сайрау, қорқу, айбат шегу, ашыққан, сескенген, жұптасу кезінде шығаратын әртүрлі дыбыстары болады. Кейбір жануарлар дауысын ғалымдар шаруашылыққа зиян келтіретін құстарға, жәндіктерге, т.б. кейбір хайуанаттарға қарсы пайдаланып, бау-бақшаны, егістікті қорғайды. Мысалы, Қазақстан орнитологтары қараторғайдың шығаратын дыбыстарын жазып алып, акустикалық әдіспен жүзім бағының зиянкестеріне қарсы қолдануда.
Жануарлардың жүзуі
Жануарлардың жүзуі - жануарлардың суда тіршілік етуге бейімделуінің бір түрі. Бұл шартты және шартсыз рефлекстер салдарынан да қалыптасады. Жануарлар жүзуге әртүрлі жағдайда бейімделген. Кейбір түрі тіршілігінің көп уақытын (су жануарлары, қосмекенділер) суда жүзіп өткізсе, құрлық жануарлары жолындағы кедергіден, судан өткенде не суға кенет түсіп кеткенде жүзеді. Жануарлардың суда жүзіп тіршілік етуге бейімделуі активті және пассивті болып екі түрге бөлінеді. Активті түрінде түрлі жүзу органдарын (қарапайымдар, құрттар – кірпікшелерін, шаянтәрізділер – мұртшаларын, құстар, ескек аяқтылар, қамшат және құндыз – аяқтарын) қозғап жүзеді. Жүзудің пассивті түрінде жануарлар денесін әртүрлі иіп (балықтардың көптеген түрлері, құйрықты қосмекенділер, барлық қосмекенділердің , жылан, сүлік т.б.), қозғап жүзеді. Жүзуге бейімділік сүтқоректілердің де арасында байқалады. Мысалы, камшаттың, құндыздың, жұпартышқанның, су күзенінің және ондатрдың бармақтарының арасында жарғағы болады, жүні жылтыр, су жұқпайды.
Жануарлардың қорғаныш бейімділігі
Жануарлардың қорғаныш бейімділігі – жеке организмнің тіршілік үшін күресте сақталуына, ұрпақ қалдыруына көмектесетін морфологиялық, физиологиялық және этиологиялық ерекшеліктері. Морфологиялық қорғаныш бейімділігі – бүркеніш реңнің барлық түрі, жануарлардың пішіні, жауынан қорғану органдары, т.б. Кейбір организмдердің лимфасы, қаны, терісі улы болуы, жағымсыз иіс (қандала, көптеген қоңыздар, құндыз, т.б.), улы зат шығаруы, денесіне қоректік зат жинап, қысқы-жазғы ұйқыға кетуі – физиологиялық бейімділігін көрсетеді. Жануарлардың жауынан қашуы, жасырынуы, балаларын қорғауы, жауына ұсталып қалған кезде құйрығын, аяғын үзіп кетуі, сондай-ақ қорқытатын дауыс, ысылдау не пішінін өзгертіп айбат шегуі – этиологиялық бейімділігін көрсетеді.
Жануарлардың қыстап шығуы
Жануарлардың қыстап шығуы – ауа райы суық және қоңыржай аймақтарда жануарлардың қыстың қолайсыз жағдайынан сақтануы. Қыстап шығудағы негізгі қиыншылық – қорегін табудың қиындауы, қорек қорының азайып, сапасының нашарлауы. Бұл қиыншылыққа бейімделу үшін балықтар, құстар, сүтқоректілер қорек іздеп бір жерден екінші жерге орын ауыстырады. Кейбір жануарлар, әсіресе, жыртқыш аңдар (қасқыр, жолбарыс, барыс) қорегін іздеп бірнеше шақырым жерге дейін кетіп қалады. Арқар, таутеке, елік, т.б. таулы аймақтарда мекендейтін жануарлар қыс түсісімен қары жұқа, шөбі мол жерлерге қоныс аударады. Сүтқоректілердің кейбір түрі (сарышұнақ, суыр, жайра, т.б.) қыста қорек іздемейді, олар қысқы ұйқыға кетеді. Қыс алдында көптеген жануарлар түлеп, семіреді. Бұл да жануарлардың қыстап шығуға бейімділігінің бірі болып саналады. Жануарлар тіршілік мекеніне қарай 2 топқа бөлінеді: 1) жануарлар – әртүрлі жағдайларда тіршілік ететін түрі (мысалы, қасқыр, түлкі, , т.б.). Бұлар көп тараған, нақты мекен талғамайды, түрлі географиялық аймақтарда кездеседі; 2) жануарлар – белгілі бір жерде ғана тіршілік ететіндері (мысалы, тек құмды жерде кездесетін сарышұнақ немесе тек таза, тұнық суда болатын бахтах, т.б.). Мекенін үнемі ауыстырып, бірнеше биотопта тіршілік ететін жануарлар да бар. Мысалы, көкқұтан биік ағаштарға ұя салады да, өзен-көлге барып жемін аулайды. Жануарлардың әртүрлі биотопта мекендеуі олардың белгілі бір даму сатысына да байланысты. Мысалы, бақаның дернәсілі суда өсіп дамиды, ал ересек бақа су жағасындағы ылғалды жерлерді мекендейді.
Жануарлардың ұшуы
Жануарлардың ұшуы - организмдердің тіршілік ортасына бейімделуінің бір түрі. Ұшу (жәндіктерді есептемегенде) өте ертеде тіршілік еткен ұшқыш кесірткелер () топтарынан бастап байқалады. Жоғары сатыдағы омыртқалылар арасында ұшуға жақсы бейімделгендері – қырлытөсті құстар. Сүтқоректілерден тек жарқанат қана ұшуға жақсы бейімделген. Сүтқоректілердің ішінде қалқып ұшатын түрлері де бар (мысалы, ұшар). Жауынан қорғану үшін ұшатын балықтар да кездеседі (мысалы, ұшқыш балықтар). Ұшу жануарлардың эволюциялық дамуында олардың әртүрлі тіршілік ортасына бейімделуінен пайда болған.
Жануарлардың қоныс аударуы
Жануарлардың қоныс аударуы(латынша – қоныс аудару) – тіршілік еткен ортасының өзгеруіне немесе көбею кезеңіне байланысты жануарлардың мекен ауыстыруы. Бұл тұрақты (маусымдық не тәуліктік) және тұрақсыз болып екіге бөлінеді. Маусымдық мекен ауыстыру тіршілік мекеніндегі жағдайдың әлсін-әлсін өзгеруіне немесе жануарлардың көбею кезеңіне, ал тұрақсыз мекен ауыстыру тіршілік ортасының кенет нашарлауына байланысты болады. Жануарлардың қоныс аударуы сүтқоректілер, құстар, балықтаржәне жәндіктер арасында жиі кездеседі. Жануарлардың қоныс аудару жолын, көбінесе, оларды таңбалау арқылы білуге болады.
Жануарлардың ұйқысы
Жануарлардың ұйқысы - жылы қанды жануарлардың қолайсыз жыл мезгілдеріне бейімделуі. Бұл кезде олар інінде, ағаш қабығы астында, топырақ арасында жатып, денесіне қоректік заттар қорын (салмағы 30 – 40% май болады) жинау арқылы тіршілігін жалғастырады. Жануарлар ұйқысының бірнеше түрі бар: 1) тәуліктік (мысалы, жарқанаттар, , т.б.); 2) маусымдық – республикамыздың шөл, шөлейт аудандарындағы сүтқоректілердің (мысалы, зорман, суыр, сарышұнақ, т.б.) жазғы ұйқысы қысқы ұйқыға жалғасады, сөйтіп олар ұзақ ұйқыға кетеді. Жануарлардың ұзақ ұйқыға кетуінің бірнеше себептері бар. Оның бірі ауа райының суықтығына немесе шілденің ыстығындағы қуаңшылыққа байланысты. Ұзақ ұйқыға кеткенде жануарлар қоректенбейді, сүтқоректілердің дене температурасы 5 – 7°С-қа дейін төмендейді. Бірақ организмде баяу да болса физиологиялық процестер жүріп жатады; 3) ретсіз – жануарлардың тіршілігінде кенеттен пайда болған қолайсыз жағдайдың салдарынан ұйқыға кетуі (мысалы, ақтиін, , қарлығаш, т.б.). Ұйқыға кеткен жануарлар оттектің жетіспеуіне де, денесінен шыққан түрлі улы заттар әсеріне де, жұқпалы ауруларға да төзімді келеді.
Жануарлар анатомиясы
Жануарлар анатомиясы(грекше – кесу, бөлшектеу) – жануарлардың жеке органдарының, орган жүйелерінің және организмнің бітімі (формасы) мен құрылысы туралы ғылым. Жануарлардың тұқымдық ерекшелігін – тұқымдық анатомия; органдардың орналасуы мен өзара қатынасын – топографиялық анатомия; организмнің құрылысын жүйелеуді – жүйелі анатомия; жануарлардың дене құрылысы ерекшелігін жасына байланыстыра анықтауды – жас анатомиясы; организмнің жыныстық дамуы мен өсуін – жыныстық анатомия; жануарлардың жүрген және бір орында тұрған кезіндегі сыртқы пішінін – мүсіндік анатомия зерттейді. Салыстырмалы анатомия әртүрлі типтер мен кластарға жататын жануарлар органдарын салыстыра зерттеп, олардың ұқсастығы мен айырмашылығы болуының заңдылықтарын, жануарлар дүниесінің шығу тегі мен тарихи дамуын анықтайды. Анатомия жөніндегі алғашқы жазба мәліметтер біздің заманымыздан бұрынғы 6 – 5-ғасырларда Мысырда, Үндістанда, Қытайда, Грекияда хатқа түскен. Мысалы, Гиппократ жануарлардың қаңқасы мен ішкі органдары туралы жазса, Аристотель сүйек қаптың маңызын, жүрек пен қан тамырларының байланысын дұрыс анықтап, жүйкені басқа мүшелерден ажырата білген. (біздің заманымыздан бұрынғы 304 ж.) өкпе артериясы, жүрек, көз алмасының құрылысын анықтады. Қайта өрлеу дәуірінде Леонардо да Винчи, А.Везалий ғылымға әр түрлі органдар туралы эксперименттік деректер енгізді. Қазақстанда жануарлар анатомиясы саласындағы ғылыми-зерттеу жұмыстары Алматы зоотехникалық-малдәрігерлік институты (қазіргі Қазақ ұлттық аграрлық университеті) (1929) мен Алматы медициналық институтының (қазіргі ) анатомия кафедраларында (1931) басталды. Қазіргі кезде зерттеулермен Қарағанды, Батыс Қазақстан, Семей, Ақмола медицина академиялары, Қазақ ұлттық университеті, Қазақстан Білім және ғылым министрлігінің бірқатар ғылыми-зерттеу институттары шұғылданады.
Жануарлар биохимиясы
Жануарлар биохимиясы (грекше — тіршілік, өмір және химия) — жануарлар организмінің химиялық құрамы және химиялық құбылыстар мен энергиялық процестер туралы ғылым. Қазақстанда жануарлар биохимиясы 1940 жылдан бастап дами бастады. Жануар денесіндегі түрлі ферменттер(мыс., миоглобин, цитохром, каталаза, т.б.) онтогенез сатыларымен байланыстыра зерттелді. Сау және ауру мал қанының сарысуындағы белоктар биохимиялық тұрғыдан сипатталды (Ж.Омаров, Ө., Б., т.б.). Бұдан жануарларға тән гетерозистің молек.-генетик. механизмі зерттеліп, мал будандастырудың зат алмасу процестеріне тигізетін әсері анықталды (Ә.). қышқылымен ашытылған сүрлемдегі биохимиялық құбылыстар сипатталып, оны бұзауға азық ретінде беруге болатындығы дәлелденді.
Жануарлар гистологиясы
Жануарлар гистологиясы(грекше — тін, ұлпа) — жануарлар жасушаларының, оның өте ұсақ құрылымдық құрылысын, тіндерінің шығу тегі мен дамуын зерттейтін биология ғылымының, оның ішінде жануарлар морфологиясының бір саласы. Қазақстанда жануарлар гистологиясының дамуы Алматы малдәрігерлік институтында (қазіргі Қазақ ұлттық аграрлық университеті) гистология кафедрасының ашылуымен тығыз байланысты (1929). 1930— 1960 жылы жануарлардың тыныс алу органдары (, Т.), 1960 — 1980 жылы жыныс бездері (Мырзамәдиев, т.б.) тін филогенезі мен тін айналасындағы жағдайларға байланысты зерттелді. 1970 — 1980 жылы жалпақ құрттар () мен жұмыр құрттардың () жүйке жүйесі (, ), ас қорыту органдары (В.Я. , Б., т.б.) анықталды. Малдың еті мен өкпесі (Н.), сүйегі (В., т.б.), жүрегі мен қантамырлар жүйесі (, т.б.) терісі (І.Шағыров, т.б.) гистология тұрғыдан сипатталып, жүн гистогенезі (Э.Б. , т.б.) анықталды. Қысыр малға қолданылатын тіндік препараттар алынды (М.М. , т.б.). 1980 жылдардан жұқпалы және инвазиялық аурулар кезінде мал организмінде туатын субжасушалық өзгерістер зерттелуде.
Жануарлар эмбриологиясы
Жануарлар эмбриологиясы (грек. embryon — ұрық) — Ж-дың ұрықтық немесе эмбриондық дамуын, кең мағынада алғанда жеке организмнің (онтогенезде) дамуын толықтай зерттейтін ғылым. Ж. эмбриологиясы саласындағы ғыл.-зерт. жұмыстары Қазақстанда 1950 ж. Қазақстан ҰА-ның Эксперименттік биология (қазіргі “Биоген” жабық акцион. қоғамы) ин-тында, Алматы зоотех.-малдәрігерлік (қазіргі Қазақ ұлттық агр. ун-ті) ин-тында акад. Мұхамедғалиевтің басшылығымен басталды. Республика ғалымдарының зерттеулерінің нәтижесінде құрсақтағы қозы (Шағыров, А.Т. Қазатаев, т.б.), құлын (Қ.Ш. Баймұхаметов), торайдың (Н.С. Панченко, т.б.) сырт пішіні сипатталып, дене мүшелерінің арақатынасы зерттелді. Сондай-ақ, тері (Шағыров), қалқанша без (Л.Д. Литвинова), жемсау бездеріне (Б.О. Исаев), бүйрек (А.Ф. Шамилов), асқазан мен ішек (Баймұхаметов), бауыр (Р.Ә. Тоқтамысова) эмбриогенезіндегі заңдылықтарға сипаттама берілді. Қазақ биязы жүнді қойы (Бальмонт, Еламанов, т.б.) мен қазақ арқар-мериносының (Бутарин, т.б.) құрсақта дамуы зерттеліп, қаңқаның сүйектену ерекшеліктері анықталды. Қозының, оның органдарының құрсақта өсуі, оның әр кезеңде әртүрлі заңдылықтарға бағынатыны дәлелденді (Бердімұратов). Қозының құрсақта дамуының алғашқы кезеңдері жете зерттеліп, заңдылықтары қорытылды (Мұхамедғалиев, Баймұхамбетов). Құрсақтағы қозы қанының биохим. ерекшеліктері, оның ақуыз құрамы анықталды (О.В. Дьяченко, ұ.М. Әбілова, т.б.). Қой (Мұхамедғалиев, Тойшыбеков, Мырзамәдиев, Жаңабеков, т.б.) мен ірі қара (А.М. Омарбаев) зиготасының трансплантациясы (орнын алмастырып салу) мәселелері зерттелуде. Осы кездегі Ж. эмбриологиясында салыстырмалы-сипаттамалы және эксперименттік бағыттан басқа, экол. эмбриология бағыты дамып келеді. Бұл бағыт дамып келе жатқан организмді тіршілік ортасымен байланыстыра зерттейді.
Жануарлар генетикасы
Жануарлар генетикасы(грекше genesіs – шығу, пайда болу, тек) – жануарлардың тұқым қуалаушылық және өзгергіштік қасиеттерін зерттейтін ғылым. Оның негізгі мақсаты – шаруашылыққа тиімді белгілердің тұқым қуалаушылығы мен өзгергіштігінің заңдылықтарын ашу, оларды басқару жолдарын анықтау.Жануарлардың адамға қажетті жаңа тұқымдарын өсіріп шығару. Осыған байланысты жануарлар генетикасы мына мәселелерді зерттейді: 1) тұқым қуалаушылықтың материялық негізі; 2) тұқым қуалаушылық затының (геннің) ұрпақтан ұрпаққа берілу жолы мен заңдылықтары; 3) нақтылы бір белгілердің пайда болып, қалыптасып даму жолдары; 4) тұқым қуалаушылық заттың (генетикалық мәлімет) өзгеру себептері мен түрлері. Бұл мәселелер жануарлар дүниесі құрылымының әртүрлі деңгейінде (молекулалық, жасушалық, организмдік, популяциялық) зерттеледі. 19-ғасырдың аяғы 20-ғасырдың басында жануарлардың әр түріне тән хромосома саны, сонымен қатар хромосомалар құрылысының бұзылуы мен санының өзгеруіне байланысты әртүрлі аурулар мен әртүрлі жағымсыз ауытқулар байқалатыны анықталды. Жануарлар генетикасы оларды сұрыптауға негіз болды. Сұрыптау нәтижелілігіне тікелей қатысы бар жалпы және популяциялық генетика заңдылықтары ашылды. Бұл сұрыптау жүйесіне енген малдың биологиялық немесе шаруашылыққа тиімді белгілерін шартты түрде сапалық және сандық деп екі жікке бөлу қажеттігін дәлелдеді. Сапалық белгілердің жануарлар генетикасы ашқан тұқым қуалаушылық заңдылықтары оларды сұрыптау тәжірибесінде малдың ата-тегін анықтау, өнімділігі мен шағылыстырғандағы нәсілдік қасиеттерінің үйлесімділігін алдын-ала болжау үшін кеңінен қолданылады.
Жануарлар морфологиясы
Жануарлар морфологиясы (грекше morphe – пішін)' – денесінің пішіні мен құрылысы, олардың жекеше және тарихи эволюциялық дамуы туралы ғылым. Бұл анатомия, гистология, эмбриология, цитология ғылымдарымен тығыз байланысты. Қазақстанда эволюциялық морфология (ұзақ тарихи даму процесі кезінде жануарлардың төменгі сатыдағы қарапайым түрінен жоғарғы сатыдағы күрделі организмдерге дейінгі аралығы); салыстырмалы морфология (әртүрлі мал тұқымдарының ұқсастығы мен айырмашылығы заңдылықтарын салыстыра зерттеу); мал тұқымдары морфологиясы (малдың органдарының құрылысын мал тұқымына байланыстыра зерттеу); функционалдық морфология (жануарлар организмі құрылысының ерекшеліктерін қызметіне байланысты сипаттау) салаларындағы зерттеулер кең өріс алды. Сүтқоректілердің (олардың ішінде малдың), құс пен балықтың, бауырымен жорғалаушылардың, жәндіктердің тыныс алу, ас қорыту, жүйке, жүрек-қантамыр, сүйек-ет жүйелері зерттеліп, олардың эволюциялық, экологиялық, филогенездік, түраралық, тұқымаралық ерекшеліктері анықталды. Салқын қанды жануарлар денесінде пигменттердің таралу ерекшеліктері айқындалды. Жүн мен жүн талшықтары, тері морфологиясы жөнінде көптеген құнды мәліметтер алынды.
Жануарларды сұрыптау
Жануарларды сұрыптау (латынша selectіo – таңдау, сұрыптау) – малдың жаңа тұқымдарын шығару және оларды жақсарту тәсілдері туралы ғылым; зоотехния саласы. Мұның мақсаты: малдың өнімділігін және түрлі ауруға төзімділігін арттыру, тіршілік мерзімін ұзартып, қазіргі өндіріс технологиясына бейімдеу. Қазақстанда өнімді аз беретін жергілікті мал тұқымдарын сұрыптау, іріктеу, оларды мол өнімді тұқымдармен будандастыру арқылы малдың жаңа тұқымдарын шығару іске асырылды. Республика селекционерлері тұқым таңдау, жұптастыру, аса бағалы генотиптерді іріктеп, оларды сұрыптауда пайдалану, алынған тұқымдардың қоршаған ортаға бейімделуі, алыстекті будандастыру мәселелерімен айналысты. Қазақтың ақбас сиыры, Әулиеата, Алатау сиырлары, Қазақтың биязы жүнді қойы, Оңтүстік қазақ мериносы, Солтүстік қазақ мериносы, Биязылау жүнді дегерес қойы, Қазақ арқар-мериносы, Кеңес жүндес ешкісі, Қостанай, Көшім жылқылары, жабы тәріздес Қазақ жылқысы, сонымен қатар үйректің “Медеу”, тауықтың “Алатау” түрлері, т.б. шығарылды. Сондай-ақ, Қырдың қызыл, Галловей, Санта-гертруда сиырларының тұқымын жақсарту әдістері ұсынылды. Айршир, Қалмақ сиырларының таңдаулы табындары мен Кроссбред қойының отарлары құрылды, биязылау жүнді және құйрықты қой типтері шығарылды.
Жануарлар физиологиясы
Жануарлар физиологиясы(грекше physіs – табиғи) – жануарлар организмінің, оның жеке жасушалары, тіндері мен органдарының, қызмет жүйелерінің тіршілігі туралы ғылым. Оның негізгі мақсаты – адамның мұқтажына, талабына сәйкес үй хайуанаттарының тіршілік әрекеттерін зерттеп, олардың өнімділігін, өнімінің сапасын арттыру. Жануарлар физиологиясы негізінде малдың қоректік заттар мен энергияға деген мұқтаждығы анықталып, нормативтер белгіленеді; төл өсіру мен малды күтіп-бағудың ғылыми негіздері ұсынылады; мал өсірудің тиімді жолдары анықталып (қолдан ұрықтандыру, ұрықты көшіру, т.б.) практикада әртүрлі техниканы қолдануға жол ашылады (мысалы, сауу қондырғылары); малды үйрету, машықтандыру негіздері анықталады; малдың жұқпайтын ауруларының себептері айқындалып, малдың өсуін жеделдететін түрлі биологиялық активті заттар – витаминдер, гормондар, тіндік қуаттандырғыш заттар қолданылады. Жануарлар физиологиясы ғылым ретінде тек 19-ғасырдың ортасы мен 20-ғасырдың басында қалыптасты.
Жануарлар экологиясы
Жануарлар экологиясы – экологияның бір саласы. Бұл салада экожүйедегі популяцияның тіршілік ету заңдылықтары анықталып, жануарлардың қоршаған ортаға бейімделуі зерттеледі. Қоршаған ортада болып жатқан антропогендік факторлар жануарлар тіршілігін өзгертіп, тіпті кейбір түрлерінің жойылып кетуіне әкеледі. Қоршаған ортаға адамның тигізген іс-әрекетінің нәтижесінде, сондай-ақ технологиялық қалдықтар мен радиоактивтік заттардың, әртүрлі табиғатта болып жататын апаттардың әсерінен ауа, ландшафт құрамының бұзылуы, топырақтың ластануы – жануарлар әлемі мен өсімдіктер дүниесіне елеулі өзгерістер әкеледі. Мысалы, 20-ғасырдың 50-жылдарындағы Қазақстандағы тың және тыңайған жерлерді игеру нәтижесінде сол аймақта тіршілік ететін омыртқасыз жануарлардың 70%-ы жойылып кетті. 20-ғасырдың 60-жылдарынан бастап, Арал теңізінің тартылуына байланысты бағалы балықтар (сазан, қаяз, ақмарқа, т.б) құрып кетті. Омыртқалы жануарлардың 125 түрі және омыртқасыз жануарлардың 105 түрі Қазақстанның “Қызыл кітабына” енгізілген. Осыған орай, жануарлар экологиясы – қазіргі заманның өзекті мәселелерінің бірі.
Жануарлардың көне атаулары
Жануарлардың көне атаулары — жануарлардың сирек қолданылатын не ұмытылған атаулары. Қазақ халқының көшпелі өмір салты сан ғасырлар бойы табиғатпен етене танысуына мүмкіндік берді. Осының нәтижесінде жабайы жануарлардың тіршілік тынысын, олардың бір-бірінен айырмашылығын, мекен орнын, пайдасы мен зиянын ажырата білді. “Түз тағысы табиғатпен тілдес” екендігін айқын аңғарып, олардың аталық, аналық және ұрпақтарын жеке атаумен атап, әрқайсысына ерекше мән берген. Кейбір жануарларды киелі, қасиетті деп санаған, немесе кесірі тиеді, не киесі ұрады деп есептеген. Мыс., жыланды — қыбыр, ұзынқұрт, түймебас, т.б. деп, ал қасқырды — итқұс, бөрі, ұлыма, т.б. деп атаған. Ежелден қазақ аңшылары мен саяткерлері арасында аңдар төлдеген кезде, құстар жұмыртқалап жатқанда, балықтар уылдырық шашқанда оларды ауламайтын салт-дәстүр қалыптасқан. Мұның өзі түз тағыларына деген үлкен қамқорлықты көрсетеді. Жабайы жануарларды кең байтақ еліміздің әрбір облыстарында жергілікті атаумен атай беру де кездеседі. Мыс., аққуды — ақ шандоз, жираф — керік, мысықтың баласы — шаған, т.б. Бұдан 5 ғ. бұрын жазылған Өтейбойдақ Тілеуқабылұлының “Шипагерлік баян” атты шығармасында кездесетін жануар атаулары да қазіргіден өзгеше. Мыс., тышқан — сумақы, сиыр — маңғаз, барыс — айбар, жылқы — тұлпар, т.б. Қазіргі кезде жануарлардың көне атаулары мүлде ұмытыла бастаған (мыс., жұпар жылан, таутайлақ, маңқұс, құртқа, мәлике, т.б.). Жануарлардың көне атаулары ұлттық фольклорда, ауыз әдебиетінде, мақал-мәтелдерде жақсы сақталған. Мыс., “Борақты ұрсаң тұмсықтан, тез өледі шымшықтан”, “Таутанның алма аланын, кесіріне жолығарсың балаңның”, т.б. Мұндай ұмытылған атауларды пайдалану — тіл байлығымызды молайта түспек.
Жануарлар туралы ертегілер
Жануарлар туралы ертегілер, хайуанаттар туралы ертегілер — ертегінің көне замандағы мифтер мен әртүрлі тұрмыстық, аңшылық әңгімелердің негізінде пайда болып, кейінгі замандардағы адамдар мінезін, олардың өзара қатынасы мен байланысын аллегориялық түрде жан-жануарлар бейнесі арқылы тұспалдап көрсететін түрі. Жануарлар туралы ертегілер, негізінен, үш топқа бөлінеді: этиологиялық жануарлар туралы ертегілер, классикалық жануарлар туралы ертегілер және мысал ертегілер (аполог). Этиологиялық жануарлар туралы ертегілер — өзінің шығу мерзімі жағынан мұндай ертегілердің ең көнесі. Мұнда хайуанаттардың сыртқы пішіндегі немесе жүріс-тұрысы, мінез-құлқындағы бір ерекшелігі, оның солай болу себебі жайында баяндалады. Бұл топтағы ертегілердің басты ерекшелігі — оқиғаны себеп-салдарлы сипатта баяндауы және байырғы синкреттілікті сақтап қалуы мен этиологиялық мифке жақын болуы. Бұл ертегілердегі хайуанаттардың сипаттамасы басқа елдер ертегілермен сарындас. Мыс., түлкі — аса айлакер, екіжүзді, алаяқ қу, қасқыр мен жолбарыс — адуынды озбыр, қара күш иесі, аю — икемсіз, қарабайыр, т.б. Шығыс және Еуропа халықтарының жануарлар туралы ертегілерінің көпшілігін классикалық жануарлар туралы ертегілер құрайды. Олардың сюжеті де ұқсас болып келеді. Өйткені, бұл ертегілердің көпшілігі әр халықтың тарихында болған ұқсас жағдайдан туған. Ал біразы арғы тегі бір түркі халықтарының ежелгі дәуірінде пайда болған. Енді бір бөлігі мәдени, сауда, т.б. қарым-қатынастар арқылы ауысқан. Бұлардың моральдік және әлеум. мазмұны аса терең. Жыртқыштар қанаушыларды, әлсіз жануарлар кедейлерді еске түсіреді. Олардың іс-әрекетімен қатар мінездері де шебер сомдалады. Классик. жануарлар туралы ертегілердің құрылымы онша күрделі емес. Олардағы сюжет хайуанаттар арасындағы кездесулер мен қақтығыстарға құрылады. Бір сарынды эпизодтардың өзгермей, үнемі қайталанып келетін түрі көптеген әлем халықтары ертегілерінде бар. Олардың үлгілері — “Қотыр торғай”, ”Кім неден күшті”, т.б. ертегілер. Мысал ертегілерде — баяндау белгілі бір моральдік қағида мен тұжырымды дәлелдеуге бағытталады, сол себепті олар көп жағдайда нақылмен аяқталады. Қазақ халқының мысал ертегілері шығыс фольклорымен тығыз байланысты. Мыс., Орт. Азияға кең тараған “Қалила мен Димна”, “Тотынама”, т.б. Жануарлар туралы ертегілер адам болмысының ертедегі тотемдік сенімдермен байланысты пайда болған. Жануарлар туралы ертегілердің прозалық баяндаудан өлеңге көшіп отыратын үлгілері де кездеседі.
Дереккөздер
- Қазақ энциклопедиясы
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Zhanuarlar lat Animalia tiri organizmder dүniesindegi negizgi eki toptyn biri ekinshisi osimdikter zhүruge zhәne sezinuge bejim tirshilik iesi negizinen dajyn organikalyk kosylystarmen korektenetin organizmder Zhanuarlar kurylysyna karaj bir zhasushaly organizmder zhәne kop zhasushalylar bolyp ekige bolinedi Zher betinde zhanuarlar prokariottar yadrosyz organizmder baldyrlar sanyraukulaktardan kejin pajda bolgan Paleontologiyalyk zertteulerge karaganda olardyn zhasy 0 8 mlrd zhyldan aspajdy 1998 Zhanuarlardyn damuy da korshagan ortanyn evolyuciyalyk damuyna sәjkes kalyptaskan Evolyuciyalyk ozgerister syrtky ortanyn ozgerisine organizmderdin bejimdeluimen ushtasady Mysaly kurlyk zhanuarlarynyn argy tegi su zhanuarlary bolyp sanalady Al korshagan ortaga bejimdele almagan kurlyk zhanuarlary buryngy tirshilik ortasynda kalyp kojgan Zhanuarlardyn kazba kaldyktaryn zertteu nәtizhesi karapajym organizmderdin arhej erasynda muhittarda budan 1 1 5 mlrd zhyl buryn zhasusha formasynda ameba tәrizdi talshyktylar tүrinde pajda bolgan dep zhoramaldauga mүmkindik beredi Proterozoj erasynda tirshilik etken zhanuarlar kaldyktarynan izderi gubkalardyn kankalary buyltyk kurttardyn tүtiksheleri mollyuskilerdin bakalshaktary tipti buynayaktylardyn da kaldyktary tabylgan Zhanuarlarda as korytu kan ajnalu zhүjke zhүjesi sezim zhәne zhynysorgandary tynys alu zәr shygaru zhүjesi zhaksy zhetilgen Dүnie zhүzinde zhanuarlardyn 1 6 mln daj tүri 17 tipi bar Zhanuarlardyn tabigattagy zhәne adam omirindegi manyzy ote zor kopshiligi pajdaly bolyp tabylady Azyk tүlik әrtүrli onerkәsip shikizatyn et maj sүt teri zhүn bal zhibek mүjiz bakalshak t b beredi Sondaj ak olar auyl sharuashylyk dakyldarynyn tozandatushylary topyrak tүzushileri baska zhanuarlarga azyk korlary organikalyk zattardyn ydyratushylary bolyp tabylady Zhanuarlardyn onimdiligin arttyrudy tiimdi pajdalanudy zhәne tabigattagy koryn saktaudy zoologiya gylymy men onyn salalary zerttejdi ZhanuarlarҒylymi toptastyryluyDomenEukariottarPatshalykZhanuarlarHalykaralyk gylymi atauyAnimalia Linnaeus 1758ToptarKishi patshalyk Gubkalar Fagocitellotәrizdiler Kishi patshalyk Eumetazoalar Ishekkuystylar Coelenterata Cnidaria Algashky auyzdylar Ekinshiauyzdylar balyktar kustar zhәne sүtkorektilerdi zhatkyzady Uikitүrlerdegi zhiktelui fullurl commons Commons uselang kk Ortakkordan suret izdeu ITIS 202423NCBI 33208Zhanuarlardyn bagdarlanuyZhanuarlardyn kenistiktegi tirshilik etu kabilettiligi belgili bir ekologiyalyk zhagdajga bejimdiligi Bagdarlanudyn birneshe tүri bar 1 optikalyk koptegen zhәndikterdin polyarlangan zharyk nemese sәule arkyly bagdarlanuy 2 kejbir zhanuarlardyn koregin zhubyn iis arkyly dәl tabuy mysaly zhibek kobeleginin atalygy 10 km zherden analygyn iis arkyly sezedi 3 zhyrtkysh zhanuarlardyn oz koregin estu arkyly ustauy mysaly zhapalak kemirgishterdi 15 20 m den sybdyry arkyly biledi 4 zhylu arkyly bagdarlanu mysaly ajdaharlar men kalkantumsykty zhylannyn tumsygynda zhyludy sezetin shunkyry bolady Koptegen tomengi satydagy omyrtkasyzdar mysaly zhәndikter shybyn konyz termitter sondaj ak kustar zhәne kejbir suda tirshilik etetin sүtkorektiler Zherdin magnittik orisi al balyktar bүjir syzygy arkyly bagdarlanady Zhanuarlardyn bagdarlanu ereksheligin ony atkaratyn organdardyn kurylysyn zerttep tanudyn gylym үshin manyzy zor Zhanuarlardyn dauysyBir tүrge kejde әr tүrge zhatatyn zhanuarlardyn ozara birin biri azhyratu zhәne tүrli sezimin bildiru үshin shygaratyn dybystary Bul koptegen zhәndikterge balyktarga kujryksyz kosmekendilerge kurbaka baka kejbir bauyrymen zharmaskylar hameleondar koltyrauyndar zhәne barlyk kustar men sүtkorektilerge tәn Zhanuarlardyn dybys diapazony 20 Gc 20 kGc aralygynda zhәne ol tek dybys apparaty arkyly gana pajda bolatyn dybys shayantәrizdilerde zhәndikterde emes balyktyn torsyldagymen zhүzu kanatymen kustyn kujryk kauyrsynymen kanatymen tumsygymen karabauyr buldyryk degelek ayagyndagy ne kanatyndagy arnajy apparattarymen tүzu kanatty zhәndikter shygaratyn dybystary da bolady Zhanuarlardyn sajrau korku ajbat shegu ashykkan seskengen zhuptasu kezinde shygaratyn әrtүrli dybystary bolady Kejbir zhanuarlar dauysyn galymdar sharuashylykka ziyan keltiretin kustarga zhәndikterge t b kejbir hajuanattarga karsy pajdalanyp bau bakshany egistikti korgajdy Mysaly Қazakstan ornitologtary karatorgajdyn shygaratyn dybystaryn zhazyp alyp akustikalyk әdispen zhүzim bagynyn ziyankesterine karsy koldanuda Zhanuarlardyn zhүzuiZhanuarlardyn zhүzui zhanuarlardyn suda tirshilik etuge bejimdeluinin bir tүri Bul shartty zhәne shartsyz reflekster saldarynan da kalyptasady Zhanuarlar zhүzuge әrtүrli zhagdajda bejimdelgen Kejbir tүri tirshiliginin kop uakytyn su zhanuarlary kosmekendiler suda zhүzip otkizse kurlyk zhanuarlary zholyndagy kedergiden sudan otkende ne suga kenet tүsip ketkende zhүzedi Zhanuarlardyn suda zhүzip tirshilik etuge bejimdelui aktivti zhәne passivti bolyp eki tүrge bolinedi Aktivti tүrinde tүrli zhүzu organdaryn karapajymdar kurttar kirpikshelerin shayantәrizdiler murtshalaryn kustar eskek ayaktylar kamshat zhәne kundyz ayaktaryn kozgap zhүzedi Zhүzudin passivti tүrinde zhanuarlar denesin әrtүrli iip balyktardyn koptegen tүrleri kujrykty kosmekendiler barlyk kosmekendilerdin zhylan sүlik t b kozgap zhүzedi Zhүzuge bejimdilik sүtkorektilerdin de arasynda bajkalady Mysaly kamshattyn kundyzdyn zhupartyshkannyn su kүzeninin zhәne ondatrdyn barmaktarynyn arasynda zhargagy bolady zhүni zhyltyr su zhukpajdy Zhanuarlardyn korganysh bejimdiligiZhanuarlardyn korganysh bejimdiligi zheke organizmnin tirshilik үshin kүreste saktaluyna urpak kaldyruyna komektesetin morfologiyalyk fiziologiyalyk zhәne etiologiyalyk erekshelikteri Morfologiyalyk korganysh bejimdiligi bүrkenish rennin barlyk tүri zhanuarlardyn pishini zhauynan korganu organdary t b Kejbir organizmderdin limfasy kany terisi uly boluy zhagymsyz iis kandala koptegen konyzdar kundyz t b uly zat shygaruy denesine korektik zat zhinap kysky zhazgy ujkyga ketui fiziologiyalyk bejimdiligin korsetedi Zhanuarlardyn zhauynan kashuy zhasyrynuy balalaryn korgauy zhauyna ustalyp kalgan kezde kujrygyn ayagyn үzip ketui sondaj ak korkytatyn dauys ysyldau ne pishinin ozgertip ajbat shegui etiologiyalyk bejimdiligin korsetedi Zhanuarlardyn kystap shyguyZhanuarlardyn kystap shyguy aua rajy suyk zhәne konyrzhaj ajmaktarda zhanuarlardyn kystyn kolajsyz zhagdajynan saktanuy Қystap shygudagy negizgi kiynshylyk koregin tabudyn kiyndauy korek korynyn azajyp sapasynyn nasharlauy Bul kiynshylykka bejimdelu үshin balyktar kustar sүtkorektiler korek izdep bir zherden ekinshi zherge oryn auystyrady Kejbir zhanuarlar әsirese zhyrtkysh andar kaskyr zholbarys barys koregin izdep birneshe shakyrym zherge dejin ketip kalady Arkar tauteke elik t b tauly ajmaktarda mekendejtin zhanuarlar kys tүsisimen kary zhuka shobi mol zherlerge konys audarady Sүtkorektilerdin kejbir tүri saryshunak suyr zhajra t b kysta korek izdemejdi olar kysky ujkyga ketedi Қys aldynda koptegen zhanuarlar tүlep semiredi Bul da zhanuarlardyn kystap shyguga bejimdiliginin biri bolyp sanalady Zhanuarlar tirshilik mekenine karaj 2 topka bolinedi 1 zhanuarlar әrtүrli zhagdajlarda tirshilik etetin tүri mysaly kaskyr tүlki t b Bular kop taragan nakty meken talgamajdy tүrli geografiyalyk ajmaktarda kezdesedi 2 zhanuarlar belgili bir zherde gana tirshilik etetinderi mysaly tek kumdy zherde kezdesetin saryshunak nemese tek taza tunyk suda bolatyn bahtah t b Mekenin үnemi auystyryp birneshe biotopta tirshilik etetin zhanuarlar da bar Mysaly kokkutan biik agashtarga uya salady da ozen kolge baryp zhemin aulajdy Zhanuarlardyn әrtүrli biotopta mekendeui olardyn belgili bir damu satysyna da bajlanysty Mysaly bakanyn dernәsili suda osip damidy al eresek baka su zhagasyndagy ylgaldy zherlerdi mekendejdi Zhanuarlardyn ushuyZhanuarlardyn ushuy organizmderdin tirshilik ortasyna bejimdeluinin bir tүri Ұshu zhәndikterdi eseptemegende ote ertede tirshilik etken ushkysh kesirtkeler toptarynan bastap bajkalady Zhogary satydagy omyrtkalylar arasynda ushuga zhaksy bejimdelgenderi kyrlytosti kustar Sүtkorektilerden tek zharkanat kana ushuga zhaksy bejimdelgen Sүtkorektilerdin ishinde kalkyp ushatyn tүrleri de bar mysaly ushar Zhauynan korganu үshin ushatyn balyktar da kezdesedi mysaly ushkysh balyktar Ұshu zhanuarlardyn evolyuciyalyk damuynda olardyn әrtүrli tirshilik ortasyna bejimdeluinen pajda bolgan Zhanuarlardyn konys audaruyZhanuarlardyn konys audaruy latynsha konys audaru tirshilik etken ortasynyn ozgeruine nemese kobeyu kezenine bajlanysty zhanuarlardyn meken auystyruy Bul turakty mausymdyk ne tәuliktik zhәne turaksyz bolyp ekige bolinedi Mausymdyk meken auystyru tirshilik mekenindegi zhagdajdyn әlsin әlsin ozgeruine nemese zhanuarlardyn kobeyu kezenine al turaksyz meken auystyru tirshilik ortasynyn kenet nasharlauyna bajlanysty bolady Zhanuarlardyn konys audaruy sүtkorektiler kustar balyktarzhәne zhәndikter arasynda zhii kezdesedi Zhanuarlardyn konys audaru zholyn kobinese olardy tanbalau arkyly biluge bolady Zhanuarlardyn ujkysyLion and lioness sleeping Zhanuarlardyn ujkysy zhyly kandy zhanuarlardyn kolajsyz zhyl mezgilderine bejimdelui Bul kezde olar ininde agash kabygy astynda topyrak arasynda zhatyp denesine korektik zattar koryn salmagy 30 40 maj bolady zhinau arkyly tirshiligin zhalgastyrady Zhanuarlar ujkysynyn birneshe tүri bar 1 tәuliktik mysaly zharkanattar t b 2 mausymdyk respublikamyzdyn shol sholejt audandaryndagy sүtkorektilerdin mysaly zorman suyr saryshunak t b zhazgy ujkysy kysky ujkyga zhalgasady sojtip olar uzak ujkyga ketedi Zhanuarlardyn uzak ujkyga ketuinin birneshe sebepteri bar Onyn biri aua rajynyn suyktygyna nemese shildenin ystygyndagy kuanshylykka bajlanysty Ұzak ujkyga ketkende zhanuarlar korektenbejdi sүtkorektilerdin dene temperaturasy 5 7 S ka dejin tomendejdi Birak organizmde bayau da bolsa fiziologiyalyk procester zhүrip zhatady 3 retsiz zhanuarlardyn tirshiliginde kenetten pajda bolgan kolajsyz zhagdajdyn saldarynan ujkyga ketui mysaly aktiin karlygash t b Ұjkyga ketken zhanuarlar ottektin zhetispeuine de denesinen shykkan tүrli uly zattar әserine de zhukpaly aurularga da tozimdi keledi Zhanuarlar anatomiyasyScheme ant worker anatomy en Zhanuarlar anatomiyasy grekshe kesu bolshekteu zhanuarlardyn zheke organdarynyn organ zhүjelerinin zhәne organizmnin bitimi formasy men kurylysy turaly gylym Zhanuarlardyn tukymdyk ereksheligin tukymdyk anatomiya organdardyn ornalasuy men ozara katynasyn topografiyalyk anatomiya organizmnin kurylysyn zhүjeleudi zhүjeli anatomiya zhanuarlardyn dene kurylysy ereksheligin zhasyna bajlanystyra anyktaudy zhas anatomiyasy organizmnin zhynystyk damuy men osuin zhynystyk anatomiya zhanuarlardyn zhүrgen zhәne bir orynda turgan kezindegi syrtky pishinin mүsindik anatomiya zerttejdi Salystyrmaly anatomiya әrtүrli tipter men klastarga zhatatyn zhanuarlar organdaryn salystyra zerttep olardyn uksastygy men ajyrmashylygy boluynyn zandylyktaryn zhanuarlar dүniesinin shygu tegi men tarihi damuyn anyktajdy Anatomiya zhonindegi algashky zhazba mәlimetter bizdin zamanymyzdan buryngy 6 5 gasyrlarda Mysyrda Үndistanda Қytajda Grekiyada hatka tүsken Mysaly Gippokrat zhanuarlardyn kankasy men ishki organdary turaly zhazsa Aristotel sүjek kaptyn manyzyn zhүrek pen kan tamyrlarynyn bajlanysyn durys anyktap zhүjkeni baska mүshelerden azhyrata bilgen bizdin zamanymyzdan buryngy 304 zh okpe arteriyasy zhүrek koz almasynyn kurylysyn anyktady Қajta orleu dәuirinde Leonardo da Vinchi A Vezalij gylymga әr tүrli organdar turaly eksperimenttik derekter engizdi Қazakstanda zhanuarlar anatomiyasy salasyndagy gylymi zertteu zhumystary Almaty zootehnikalyk maldәrigerlik instituty kazirgi Қazak ulttyk agrarlyk universiteti 1929 men Almaty medicinalyk institutynyn kazirgi anatomiya kafedralarynda 1931 bastaldy Қazirgi kezde zertteulermen Қaragandy Batys Қazakstan Semej Akmola medicina akademiyalary Қazak ulttyk universiteti Қazakstan Bilim zhәne gylym ministrliginin birkatar gylymi zertteu instituttary shugyldanady Zhanuarlar biohimiyasyZhanuarlar biohimiyasy grekshe tirshilik omir zhәne himiya zhanuarlar organizminin himiyalyk kuramy zhәne himiyalyk kubylystar men energiyalyk procester turaly gylym Қazakstanda zhanuarlar biohimiyasy 1940 zhyldan bastap dami bastady Zhanuar denesindegi tүrli fermentter mys mioglobin citohrom katalaza t b ontogenez satylarymen bajlanystyra zertteldi Sau zhәne auru mal kanynyn sarysuyndagy beloktar biohimiyalyk turgydan sipattaldy Zh Omarov Ө B t b Budan zhanuarlarga tәn geterozistin molek genetik mehanizmi zerttelip mal budandastyrudyn zat almasu procesterine tigizetin әseri anyktaldy Ә kyshkylymen ashytylgan sүrlemdegi biohimiyalyk kubylystar sipattalyp ony buzauga azyk retinde beruge bolatyndygy dәleldendi Zhanuarlar gistologiyasyZhanuarlar gistologiyasy grekshe tin ulpa zhanuarlar zhasushalarynyn onyn ote usak kurylymdyk kurylysyn tinderinin shygu tegi men damuyn zerttejtin biologiya gylymynyn onyn ishinde zhanuarlar morfologiyasynyn bir salasy Қazakstanda zhanuarlar gistologiyasynyn damuy Almaty maldәrigerlik institutynda kazirgi Қazak ulttyk agrarlyk universiteti gistologiya kafedrasynyn ashyluymen tygyz bajlanysty 1929 1930 1960 zhyly zhanuarlardyn tynys alu organdary T 1960 1980 zhyly zhynys bezderi Myrzamәdiev t b tin filogenezi men tin ajnalasyndagy zhagdajlarga bajlanysty zertteldi 1970 1980 zhyly zhalpak kurttar men zhumyr kurttardyn zhүjke zhүjesi as korytu organdary V Ya B t b anyktaldy Maldyn eti men okpesi N sүjegi V t b zhүregi men kantamyrlar zhүjesi t b terisi I Shagyrov t b gistologiya turgydan sipattalyp zhүn gistogenezi E B t b anyktaldy Қysyr malga koldanylatyn tindik preparattar alyndy M M t b 1980 zhyldardan zhukpaly zhәne invaziyalyk aurular kezinde mal organizminde tuatyn subzhasushalyk ozgerister zerttelude Zhanuarlar embriologiyasyZhanuarlar embriologiyasy grek embryon uryk Zh dyn uryktyk nemese embriondyk damuyn ken magynada alganda zheke organizmnin ontogenezde damuyn tolyktaj zerttejtin gylym Zh embriologiyasy salasyndagy gyl zert zhumystary Қazakstanda 1950 zh Қazakstan ҰA nyn Eksperimenttik biologiya kazirgi Biogen zhabyk akcion kogamy in tynda Almaty zooteh maldәrigerlik kazirgi Қazak ulttyk agr un ti in tynda akad Muhamedgalievtin basshylygymen bastaldy Respublika galymdarynyn zertteulerinin nәtizhesinde kursaktagy kozy Shagyrov A T Қazataev t b kulyn Қ Sh Bajmuhametov torajdyn N S Panchenko t b syrt pishini sipattalyp dene mүshelerinin arakatynasy zertteldi Sondaj ak teri Shagyrov kalkansha bez L D Litvinova zhemsau bezderine B O Isaev bүjrek A F Shamilov askazan men ishek Bajmuhametov bauyr R Ә Toktamysova embriogenezindegi zandylyktarga sipattama berildi Қazak biyazy zhүndi kojy Balmont Elamanov t b men kazak arkar merinosynyn Butarin t b kursakta damuy zerttelip kankanyn sүjektenu erekshelikteri anyktaldy Қozynyn onyn organdarynyn kursakta osui onyn әr kezende әrtүrli zandylyktarga bagynatyny dәleldendi Berdimuratov Қozynyn kursakta damuynyn algashky kezenderi zhete zerttelip zandylyktary korytyldy Muhamedgaliev Bajmuhambetov Қursaktagy kozy kanynyn biohim erekshelikteri onyn akuyz kuramy anyktaldy O V Dyachenko u M Әbilova t b Қoj Muhamedgaliev Tojshybekov Myrzamәdiev Zhanabekov t b men iri kara A M Omarbaev zigotasynyn transplantaciyasy ornyn almastyryp salu mәseleleri zerttelude Osy kezdegi Zh embriologiyasynda salystyrmaly sipattamaly zhәne eksperimenttik bagyttan baska ekol embriologiya bagyty damyp keledi Bul bagyt damyp kele zhatkan organizmdi tirshilik ortasymen bajlanystyra zerttejdi Zhanuarlar genetikasyZhanuarlar genetikasy grekshe genesis shygu pajda bolu tek zhanuarlardyn tukym kualaushylyk zhәne ozgergishtik kasietterin zerttejtin gylym Onyn negizgi maksaty sharuashylykka tiimdi belgilerdin tukym kualaushylygy men ozgergishtiginin zandylyktaryn ashu olardy baskaru zholdaryn anyktau Zhanuarlardyn adamga kazhetti zhana tukymdaryn osirip shygaru Osygan bajlanysty zhanuarlar genetikasy myna mәselelerdi zerttejdi 1 tukym kualaushylyktyn materiyalyk negizi 2 tukym kualaushylyk zatynyn gennin urpaktan urpakka berilu zholy men zandylyktary 3 naktyly bir belgilerdin pajda bolyp kalyptasyp damu zholdary 4 tukym kualaushylyk zattyn genetikalyk mәlimet ozgeru sebepteri men tүrleri Bul mәseleler zhanuarlar dүniesi kurylymynyn әrtүrli dengejinde molekulalyk zhasushalyk organizmdik populyaciyalyk zertteledi 19 gasyrdyn ayagy 20 gasyrdyn basynda zhanuarlardyn әr tүrine tәn hromosoma sany sonymen katar hromosomalar kurylysynyn buzyluy men sanynyn ozgeruine bajlanysty әrtүrli aurular men әrtүrli zhagymsyz auytkular bajkalatyny anyktaldy Zhanuarlar genetikasy olardy suryptauga negiz boldy Suryptau nәtizheliligine tikelej katysy bar zhalpy zhәne populyaciyalyk genetika zandylyktary ashyldy Bul suryptau zhүjesine engen maldyn biologiyalyk nemese sharuashylykka tiimdi belgilerin shartty tүrde sapalyk zhәne sandyk dep eki zhikke bolu kazhettigin dәleldedi Sapalyk belgilerdin zhanuarlar genetikasy ashkan tukym kualaushylyk zandylyktary olardy suryptau tәzhiribesinde maldyn ata tegin anyktau onimdiligi men shagylystyrgandagy nәsildik kasietterinin үjlesimdiligin aldyn ala bolzhau үshin keninen koldanylady Zhanuarlar morfologiyasyZhanuarlar morfologiyasy grekshe morphe pishin denesinin pishini men kurylysy olardyn zhekeshe zhәne tarihi evolyuciyalyk damuy turaly gylym Bul anatomiya gistologiya embriologiya citologiya gylymdarymen tygyz bajlanysty Қazakstanda evolyuciyalyk morfologiya uzak tarihi damu procesi kezinde zhanuarlardyn tomengi satydagy karapajym tүrinen zhogargy satydagy kүrdeli organizmderge dejingi aralygy salystyrmaly morfologiya әrtүrli mal tukymdarynyn uksastygy men ajyrmashylygy zandylyktaryn salystyra zertteu mal tukymdary morfologiyasy maldyn organdarynyn kurylysyn mal tukymyna bajlanystyra zertteu funkcionaldyk morfologiya zhanuarlar organizmi kurylysynyn erekshelikterin kyzmetine bajlanysty sipattau salalaryndagy zertteuler ken oris aldy Sүtkorektilerdin olardyn ishinde maldyn kus pen balyktyn bauyrymen zhorgalaushylardyn zhәndikterdin tynys alu as korytu zhүjke zhүrek kantamyr sүjek et zhүjeleri zerttelip olardyn evolyuciyalyk ekologiyalyk filogenezdik tүraralyk tukymaralyk erekshelikteri anyktaldy Salkyn kandy zhanuarlar denesinde pigmentterdin taralu erekshelikteri ajkyndaldy Zhүn men zhүn talshyktary teri morfologiyasy zhoninde koptegen kundy mәlimetter alyndy Zhanuarlardy suryptauZhanuarlardy suryptau latynsha selectio tandau suryptau maldyn zhana tukymdaryn shygaru zhәne olardy zhaksartu tәsilderi turaly gylym zootehniya salasy Munyn maksaty maldyn onimdiligin zhәne tүrli auruga tozimdiligin arttyru tirshilik merzimin uzartyp kazirgi ondiris tehnologiyasyna bejimdeu Қazakstanda onimdi az beretin zhergilikti mal tukymdaryn suryptau irikteu olardy mol onimdi tukymdarmen budandastyru arkyly maldyn zhana tukymdaryn shygaru iske asyryldy Respublika selekcionerleri tukym tandau zhuptastyru asa bagaly genotipterdi iriktep olardy suryptauda pajdalanu alyngan tukymdardyn korshagan ortaga bejimdelui alystekti budandastyru mәselelerimen ajnalysty Қazaktyn akbas siyry Әulieata Alatau siyrlary Қazaktyn biyazy zhүndi kojy Ontүstik kazak merinosy Soltүstik kazak merinosy Biyazylau zhүndi degeres kojy Қazak arkar merinosy Kenes zhүndes eshkisi Қostanaj Koshim zhylkylary zhaby tәrizdes Қazak zhylkysy sonymen katar үjrektin Medeu tauyktyn Alatau tүrleri t b shygaryldy Sondaj ak Қyrdyn kyzyl Gallovej Santa gertruda siyrlarynyn tukymyn zhaksartu әdisteri usynyldy Ajrshir Қalmak siyrlarynyn tandauly tabyndary men Krossbred kojynyn otarlary kuryldy biyazylau zhүndi zhәne kujrykty koj tipteri shygaryldy Zhanuarlar fiziologiyasyZhanuarlar fiziologiyasy grekshe physis tabigi zhanuarlar organizminin onyn zheke zhasushalary tinderi men organdarynyn kyzmet zhүjelerinin tirshiligi turaly gylym Onyn negizgi maksaty adamnyn muktazhyna talabyna sәjkes үj hajuanattarynyn tirshilik әreketterin zerttep olardyn onimdiligin oniminin sapasyn arttyru Zhanuarlar fiziologiyasy negizinde maldyn korektik zattar men energiyaga degen muktazhdygy anyktalyp normativter belgilenedi tol osiru men maldy kүtip bagudyn gylymi negizderi usynylady mal osirudin tiimdi zholdary anyktalyp koldan uryktandyru urykty koshiru t b praktikada әrtүrli tehnikany koldanuga zhol ashylady mysaly sauu kondyrgylary maldy үjretu mashyktandyru negizderi anyktalady maldyn zhukpajtyn aurularynyn sebepteri ajkyndalyp maldyn osuin zhedeldetetin tүrli biologiyalyk aktivti zattar vitaminder gormondar tindik kuattandyrgysh zattar koldanylady Zhanuarlar fiziologiyasy gylym retinde tek 19 gasyrdyn ortasy men 20 gasyrdyn basynda kalyptasty Zhanuarlar ekologiyasyZhanuarlar ekologiyasy ekologiyanyn bir salasy Bul salada ekozhүjedegi populyaciyanyn tirshilik etu zandylyktary anyktalyp zhanuarlardyn korshagan ortaga bejimdelui zertteledi Қorshagan ortada bolyp zhatkan antropogendik faktorlar zhanuarlar tirshiligin ozgertip tipti kejbir tүrlerinin zhojylyp ketuine әkeledi Қorshagan ortaga adamnyn tigizgen is әreketinin nәtizhesinde sondaj ak tehnologiyalyk kaldyktar men radioaktivtik zattardyn әrtүrli tabigatta bolyp zhatatyn apattardyn әserinen aua landshaft kuramynyn buzyluy topyraktyn lastanuy zhanuarlar әlemi men osimdikter dүniesine eleuli ozgerister әkeledi Mysaly 20 gasyrdyn 50 zhyldaryndagy Қazakstandagy tyn zhәne tynajgan zherlerdi igeru nәtizhesinde sol ajmakta tirshilik etetin omyrtkasyz zhanuarlardyn 70 y zhojylyp ketti 20 gasyrdyn 60 zhyldarynan bastap Aral tenizinin tartyluyna bajlanysty bagaly balyktar sazan kayaz akmarka t b kuryp ketti Omyrtkaly zhanuarlardyn 125 tүri zhәne omyrtkasyz zhanuarlardyn 105 tүri Қazakstannyn Қyzyl kitabyna engizilgen Osygan oraj zhanuarlar ekologiyasy kazirgi zamannyn ozekti mәselelerinin biri Zhanuarlardyn kone ataularyZhanuarlardyn kone ataulary zhanuarlardyn sirek koldanylatyn ne umytylgan ataulary Қazak halkynyn koshpeli omir salty san gasyrlar bojy tabigatpen etene tanysuyna mүmkindik berdi Osynyn nәtizhesinde zhabajy zhanuarlardyn tirshilik tynysyn olardyn bir birinen ajyrmashylygyn meken ornyn pajdasy men ziyanyn azhyrata bildi Tүz tagysy tabigatpen tildes ekendigin ajkyn angaryp olardyn atalyk analyk zhәne urpaktaryn zheke ataumen atap әrkajsysyna erekshe mәn bergen Kejbir zhanuarlardy kieli kasietti dep sanagan nemese kesiri tiedi ne kiesi urady dep eseptegen Mys zhylandy kybyr uzynkurt tүjmebas t b dep al kaskyrdy itkus bori ulyma t b dep atagan Ezhelden kazak anshylary men sayatkerleri arasynda andar toldegen kezde kustar zhumyrtkalap zhatkanda balyktar uyldyryk shashkanda olardy aulamajtyn salt dәstүr kalyptaskan Munyn ozi tүz tagylaryna degen үlken kamkorlykty korsetedi Zhabajy zhanuarlardy ken bajtak elimizdin әrbir oblystarynda zhergilikti ataumen ataj beru de kezdesedi Mys akkudy ak shandoz zhiraf kerik mysyktyn balasy shagan t b Budan 5 g buryn zhazylgan Өtejbojdak Tileukabylulynyn Shipagerlik bayan atty shygarmasynda kezdesetin zhanuar ataulary da kazirgiden ozgeshe Mys tyshkan sumaky siyr mangaz barys ajbar zhylky tulpar t b Қazirgi kezde zhanuarlardyn kone ataulary mүlde umytyla bastagan mys zhupar zhylan tautajlak mankus kurtka mәlike t b Zhanuarlardyn kone ataulary ulttyk folklorda auyz әdebietinde makal mәtelderde zhaksy saktalgan Mys Borakty ursan tumsyktan tez oledi shymshyktan Tautannyn alma alanyn kesirine zholygarsyn balannyn t b Mundaj umytylgan ataulardy pajdalanu til bajlygymyzdy molajta tүspek Zhanuarlar turaly ertegilerZhanuarlar turaly ertegiler hajuanattar turaly ertegiler erteginin kone zamandagy mifter men әrtүrli turmystyk anshylyk әngimelerdin negizinde pajda bolyp kejingi zamandardagy adamdar minezin olardyn ozara katynasy men bajlanysyn allegoriyalyk tүrde zhan zhanuarlar bejnesi arkyly tuspaldap korsetetin tүri Zhanuarlar turaly ertegiler negizinen үsh topka bolinedi etiologiyalyk zhanuarlar turaly ertegiler klassikalyk zhanuarlar turaly ertegiler zhәne mysal ertegiler apolog Etiologiyalyk zhanuarlar turaly ertegiler ozinin shygu merzimi zhagynan mundaj ertegilerdin en konesi Munda hajuanattardyn syrtky pishindegi nemese zhүris turysy minez kulkyndagy bir ereksheligi onyn solaj bolu sebebi zhajynda bayandalady Bul toptagy ertegilerdin basty ereksheligi okigany sebep saldarly sipatta bayandauy zhәne bajyrgy sinkrettilikti saktap kaluy men etiologiyalyk mifke zhakyn boluy Bul ertegilerdegi hajuanattardyn sipattamasy baska elder ertegilermen saryndas Mys tүlki asa ajlaker ekizhүzdi alayak ku kaskyr men zholbarys aduyndy ozbyr kara kүsh iesi ayu ikemsiz karabajyr t b Shygys zhәne Europa halyktarynyn zhanuarlar turaly ertegilerinin kopshiligin klassikalyk zhanuarlar turaly ertegiler kurajdy Olardyn syuzheti de uksas bolyp keledi Өjtkeni bul ertegilerdin kopshiligi әr halyktyn tarihynda bolgan uksas zhagdajdan tugan Al birazy argy tegi bir tүrki halyktarynyn ezhelgi dәuirinde pajda bolgan Endi bir boligi mәdeni sauda t b karym katynastar arkyly auyskan Bulardyn moraldik zhәne әleum mazmuny asa teren Zhyrtkyshtar kanaushylardy әlsiz zhanuarlar kedejlerdi eske tүsiredi Olardyn is әreketimen katar minezderi de sheber somdalady Klassik zhanuarlar turaly ertegilerdin kurylymy onsha kүrdeli emes Olardagy syuzhet hajuanattar arasyndagy kezdesuler men kaktygystarga kurylady Bir saryndy epizodtardyn ozgermej үnemi kajtalanyp keletin tүri koptegen әlem halyktary ertegilerinde bar Olardyn үlgileri Қotyr torgaj Kim neden kүshti t b ertegiler Mysal ertegilerde bayandau belgili bir moraldik kagida men tuzhyrymdy dәleldeuge bagyttalady sol sebepti olar kop zhagdajda nakylmen ayaktalady Қazak halkynyn mysal ertegileri shygys folklorymen tygyz bajlanysty Mys Ort Aziyaga ken taragan Қalila men Dimna Totynama t b Zhanuarlar turaly ertegiler adam bolmysynyn ertedegi totemdik senimdermen bajlanysty pajda bolgan Zhanuarlar turaly ertegilerdin prozalyk bayandaudan olenge koship otyratyn үlgileri de kezdesedi DerekkozderҚazak enciklopediyasy