Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Қолтырауындар немесе Крокодилдер отряды (лат. Crocodylia, гр. κροκόδειλος - малта тастай құрт) — бауырымен жорғалаушылардың архозаврлар класы тармағының отряды.
| Қолтырауындар Қазбалық ауқымы: - Recent, 84–0 Ma | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 (Crocodylus niloticus) | ||||||||||
| ||||||||||
 Қолтырауындар ареалы | ||||||||||
| Тұқымдастары | ||||||||||
Дене пішіні кесірткелерге ұқсас. Қолтырауындардың қазіргі кезде 23 түрі мен түр тармақтары бар. Қолтырауын 3 тұқымдасқа (аллигаторлар, және ) жіктеледі. Олар Африкада, Оңтүстік-Шығыс Азияда, Солтүстік Аустралияда және Жаңа Гвинея аралдарының өзен сағалары мен теңіз жағалауына жақын жерлерде, көпшілігі тропиктік және субтропиктік ендіктердегі тұщы су айдындарында (өзен, көл) тіршілік етеді.
Тәуліктің көп мезгілін суда өткізеді. Денесінің ұзындығы 2 – 7 метр Басы жалпақ, тұмсығы ұзынша. Миының дамуы бойынша қолтырауын басқа бауырымен жорғалаушылардан жоғары сатыда тұр. Көру және есту органдары жақсы жетілген. Көздері мен тесіктері бас сүйегінен едәуір жоғары қарай шығыңқы. Ауыз қуысында екінші реттік таңдай пайда болған. Артқы аяқтарындағы саусақтарының арасында терілі жарғағы бар. Терісі тығыз, ірі мүйізше қалқандармен қапталған, оның астында сүйекті тақташалар (остеодермалар) орналасқан. Қолтырауынның басқа бауырымен жорғалаушылардан ерекшелігі – жүрегі 4 камералы (қуысты). Өкпесі үлкен әрі күрделі құрылысты. Қуығы жоқ.
Қолтырауындар жыныстық жағынан 8–12 жылда жетіледі. Аналықтары 20–100-дей жұмыртқасын су жағалауындағы құмның немесе батпақтың шіріген жапырақтары мол жерлерге көмеді. Кейбір түрлерінің (Миссисипи аллигаторының) жұмыртқасынан 63 күнде, ал Ніл қолтырауынының жұмыртқасынан 3–4 айда ұрпақтары шығады. 50–85 жылдай тіршілік етеді. Балықтармен, судағы омыртқасыз жануарлармен, кейде құстармен, сүтқоректілермен де қоректенеді. Ніл қолтырауындары, жалды қолтырауындар адам үшін қауіпті. Қолтырауынның барлық түрі Халықаралық табиғат қорғау одағының “Қызыл кітабына” енгізілген. Қазіргі кезде біраз елдерде (АҚШ, Куба, Жапония, Мьянма, Кения, т.б.) қолтырауын арнайы фермаларда қолда өсіреді. Ертеде Мысырда қолтырауындарды киелі санап, оған табынған, әрі арнайы мумиялап, фараонның мүрдесімен бірге жерлеп, пирамидаларда сақтаған. 1903 жылы Шығыс Африкада ұзындығы 7,6 метр, Мадагаскар аралынан ұзындығы 10 метр қолтырауын ұсталған. Қолтырауынның ең ірісі Индонезияда, Аустралияда және Жаңа Гвинея аралдарында таралған жалды қолтырауындар. Олардың ересектерінің денесінің орташа ұзындығы 4,2–4,8 метр, ал салмағы 408–520 килограмм. 1957 жылы ұсталған жалды қолтырауынның ұзындығы 8,63 метр, салмағы 1 тоннадан астам тартқан. Белсенділігі түнде басталады. ХТҚО Қызыл кітабына 26 түр, оның ішінде 15 түрі нағыз қолтырауындар енгізілген.
Қолтырауын тұқымдастары – жұмыртқа салатын жорғалаушылар. Барлық түрлерінің ұрғашылары өсімдік қалдықтарының астына немесе құмдарға 20-90 жұмыртқа салады. Жұмыртқалар шіріп жатқан өсімдіктің немесе күннің жылуымен дамиды. Әдетте ұрғашы қолтырауындар жұмыртқаларға қарап, жауларынан қорғайды. Сонда да олардың жұмыртқаларын жаулары алып кетеді. Жас қолтырауын жұмыртқадан шыққаннан соң аналары оларды суға алып барады.
Дереккөздер
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
 | Бұл — зоология бойынша мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Қoltyrauyndar nemese Krokodilder otryady lat Crocodylia gr krokodeilos malta tastaj kurt bauyrymen zhorgalaushylardyn arhozavrlar klasy tarmagynyn otryady Қoltyrauyndar Қazbalyk aukymy Recent 84 0 Ma PreK K O S D Kr P T Yu B Pg N Crocodylus niloticus Dүniesi ZhanuarlarZhamagaty HordalylarTaby Bauyrymen zhorgalaushylar unranked Saby Crocodylia 1842Қoltyrauyndar arealyTukymdastaryAlligatoridae Dene pishini kesirtkelerge uksas Қoltyrauyndardyn kazirgi kezde 23 tүri men tүr tarmaktary bar Қoltyrauyn 3 tukymdaska alligatorlar zhәne zhikteledi Olar Afrikada Ontүstik Shygys Aziyada Soltүstik Australiyada zhәne Zhana Gvineya araldarynyn ozen sagalary men teniz zhagalauyna zhakyn zherlerde kopshiligi tropiktik zhәne subtropiktik endikterdegi tushy su ajdyndarynda ozen kol tirshilik etedi Tәuliktin kop mezgilin suda otkizedi Denesinin uzyndygy 2 7 metr Basy zhalpak tumsygy uzynsha Miynyn damuy bojynsha koltyrauyn baska bauyrymen zhorgalaushylardan zhogary satyda tur Koru zhәne estu organdary zhaksy zhetilgen Kozderi men tesikteri bas sүjeginen edәuir zhogary karaj shygynky Auyz kuysynda ekinshi rettik tandaj pajda bolgan Artky ayaktaryndagy sausaktarynyn arasynda terili zhargagy bar Terisi tygyz iri mүjizshe kalkandarmen kaptalgan onyn astynda sүjekti taktashalar osteodermalar ornalaskan Қoltyrauynnyn baska bauyrymen zhorgalaushylardan ereksheligi zhүregi 4 kameraly kuysty Өkpesi үlken әri kүrdeli kurylysty Қuygy zhok Қoltyrauyndar zhynystyk zhagynan 8 12 zhylda zhetiledi Analyktary 20 100 dej zhumyrtkasyn su zhagalauyndagy kumnyn nemese batpaktyn shirigen zhapyraktary mol zherlerge komedi Kejbir tүrlerinin Missisipi alligatorynyn zhumyrtkasynan 63 kүnde al Nil koltyrauynynyn zhumyrtkasynan 3 4 ajda urpaktary shygady 50 85 zhyldaj tirshilik etedi Balyktarmen sudagy omyrtkasyz zhanuarlarmen kejde kustarmen sүtkorektilermen de korektenedi Nil koltyrauyndary zhaldy koltyrauyndar adam үshin kauipti Қoltyrauynnyn barlyk tүri Halykaralyk tabigat korgau odagynyn Қyzyl kitabyna engizilgen Қazirgi kezde biraz elderde AҚSh Kuba Zhaponiya Myanma Keniya t b koltyrauyn arnajy fermalarda kolda osiredi Ertede Mysyrda koltyrauyndardy kieli sanap ogan tabyngan әri arnajy mumiyalap faraonnyn mүrdesimen birge zherlep piramidalarda saktagan 1903 zhyly Shygys Afrikada uzyndygy 7 6 metr Madagaskar aralynan uzyndygy 10 metr koltyrauyn ustalgan Қoltyrauynnyn en irisi Indoneziyada Australiyada zhәne Zhana Gvineya araldarynda taralgan zhaldy koltyrauyndar Olardyn eresekterinin denesinin ortasha uzyndygy 4 2 4 8 metr al salmagy 408 520 kilogramm 1957 zhyly ustalgan zhaldy koltyrauynnyn uzyndygy 8 63 metr salmagy 1 tonnadan astam tartkan Belsendiligi tүnde bastalady HTҚO Қyzyl kitabyna 26 tүr onyn ishinde 15 tүri nagyz koltyrauyndar engizilgen Қoltyrauyn tukymdastary zhumyrtka salatyn zhorgalaushylar Barlyk tүrlerinin urgashylary osimdik kaldyktarynyn astyna nemese kumdarga 20 90 zhumyrtka salady Zhumyrtkalar shirip zhatkan osimdiktin nemese kүnnin zhyluymen damidy Әdette urgashy koltyrauyndar zhumyrtkalarga karap zhaularynan korgajdy Sonda da olardyn zhumyrtkalaryn zhaulary alyp ketedi Zhas koltyrauyn zhumyrtkadan shykkannan son analary olardy suga alyp barady DerekkozderOryssha kazaksha tүsindirme sozdik Biologiya Zhalpy redakciyasyn baskargan professor E Aryn Pavlodar 2007 1028 b ISBN 9965 08 286 3 Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul zoologiya bojynsha makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz