Көз

Көз — оптикалық жүйе.

1. Ақ қабық
2. тамырлы қабық
3. нұрлы қабықтың түбірі
4. қасаң қабық
5. нұрлы қабық
6. қарашық
7. көздің алдыңғы қуысы
8. көздің артқы қуысы
9. көз бұршағы
10. торлы қабық
11. көру жүйкесі
12. зонуляр талшықтар

Адам көзінің пішіні шар тәрізді, шамалы қысыңқы, диаметрі 23-25 мм. Көз сыртқы жағынан үш қабықтан қапталған . Сыртқы ақ түсті қатты және мықты қабығы склера немесе ақ қабық деп аталады. Ол көздің ішін механикалық зақымданудан сақтайды. Склераның алдыңғы мөлдір бөлігі – қасаң қабықша деп аталады. Көздің қалған бөліктеріндегі склера мөлдір емес,ақ түсті, ол белок деп аталады.
Склераның ішкі жағынан көзді қоректендіретін күрделі өрімделген қан тамырларынан тұратын тамырлы қабық жанасқан. Бұл екінші қабық – көздің алдыңғы бөлігіндегі әр адамда әр түске боялған сұр, қоңыр, көгілдір, қызыл және т.б. түсті қабыққа өтеді. Көздің сыртқы мөлдір қабығының ортасында қарашық деп аталатын тесік болады. Жарық қарашық арқылы көз алмасының ішіне өтеді. Түсту қабық – күрделі тамырлы бұлшықет тарамдары. Ол деформациялану арқылы қарашықтың диаметрун өзгерте алады. Көздің қарашығы – ерекше келген тірі .
Тамырлы қабықтың ішкі бетінде торлама немесе торламалы қабық орналасқан. Ол көздің алдыңғы бөлігінен басқа түбін толық жабады. Артқы жағынан қабық арқылы көзді мимен жалғайтын көру жүйкесі кіреді.Торлама негізінен көрі жүйкесі мен олардың ұштарындағы талшықтардың тармақталуынан тұрады және көздің жарық сезгіш бетін құрайды.
Түсті қабықтың артында мөлдір серпімді дене – көз бұршағы бар. Ол өзін склерамен жалғайтын бұлшық еттермен қоршалған. Көз бұршағының диаметрі- 8-10 мм кішкентай көздөңіс линза.
Қасаң және түсті қабықтардың аралығында су тәрізді сұйық зат бар, ал көз алмасы қоймалжың затпен - шыны тәрізді денемен толған.

Аталған төрт орта – қасаң қабық, су тәрізді сұйық, көз бұршағы және шыны тәрізді дене – оптикалық күші D = 58,5 дптр ( F=17,2 мм) болатын линзаға ұқсас оптикалық жүйе құрайды. Ол күрделі объективтің ролін атқарады.
Көз « объективі » - фотоаппарат тәрізді көз торында нәрселерді шын, кіші- рейтілген және төңкерілген кескінін береді. Тордың жүйке талшықтарымен тітіркенуі- көру жүйкесі арқылы миға беріліп адамға көру әсерін туғызады, соның нәтижесінде адам нірселерді көреді. Көру процесі мида түзетіледі , сондықтан біз нәрсені тікелей қабылдаймыз. Көз торламасында нәрсе кескінінің пайда болуынан көру сезімі басталады.
Торламадағы кескіннің өлшемі – нәрсенің өлшеміне және одан торламаға дейінгі қашықтыққа , яғни нәрсеге қарау бұрышына байланысты . Бұл бұрышты- көру бұрышы деп атайды. Нәрсе неғұрлым алыстаған сайын оның көз торындағы кескіннің өлшемі кішірейе береді және көрі бұрышы кемиді. Көздің оптикалық жүйесінде нәрсе қалай орналасса да, көз торламасында кескін алуды қамтамасыз ететін тамаша, өмірлік маңызды қасиет бар. Көз бұршығының өзінің қисықтығын өзгертіп, көз торламасында нәрсенің, оларды әр түрлі қашықтықтан қарағанда анық кескінін беретін қасиет аккомодация деп аталады.
Нәрсе көзден 12 см қашықтықта болғанда, аккомодация шегіне жетеді. Кірпік бұлшық етінің босаңсуы көзінде көздің көретін нүктесі алыс нүкте деп аталады. Көзге көп күш салу арқылы көрінетін нүкте жақын нүкте деп аталады. Сау көз үшін алыс нүкте - шексіз алыста, жақын нүкте – көзден 15-20 см шамасындағы қашықтықта жатады.
Сау көз бен оның алыстан көргіштік және жақыннан көргіштік тәрізді кемшілік- тері – қасаң қабық пен торламаның арақашықтығына байланысты. Егер көзге күш түсурмей параллель шоқтарды торламада жататын нүктеде жинаса , онда ол сау көз деп аталады. Көз бұлшық еттерінің босаңсыған күйінде фокусы көз ішінде жататын болса, онда оны жақыннан көргіштік деп аталады. Жакыннан көргіштікте көз алмасы үзарып, көз бүршағы аккомодацияға бейімділігін жоғалтады. Сондыктан жақыннан көргіш адам алыстағы нөрсені нашар кереді. Жакыннан көргіш адамдарда нөрсенің анык кескіні торламаның алдында болады, ал торламада кескін анық емес. Жақыннан көргіштікті жасанды түзету үшін—ойыс, шашыратқыш менискілік линзалы көзілдірік киеді Олар нәрсенің анық кескінін торламаға жылжытады. Мұндай линзалардың оптикалык күшінің алдына минус (теріс) таң-басы койылады: -0,5 дптр; -1,5 дптр жөне т.б.
Көздің екінші бір көру кемістігі — алыстан көргіштік адамның жасы ұлғая келе, шамамен 40 жастан асқан соң, біртіндеп артып отырады, бірак кейде туа біткен болады. Алыстан көргіштіктің себебі — көз бұршағының айналасындағы бұлшык еттердің босаңсуынан. Алыстан кергіш — адамда алыстағы нәрсенің де, жақындағы нөрсенің де анық кескіні торламада емес, көз алмасының сыртында, тордың артында болады Сондыктан торламаның өзіндегі кескін анык болмайды. Алыстан көргіштікті жасанды тузету ушін дөңес жинагыш менискілік линзалы көзілдірік киеді
Мұндай линзалар торламада нәрсенің аны кескінін алуға көмектеседі. Алыстан көргіш адамдарға арналған көзілдіріктің оптикалык күші +0,5 дптр, +2 дптр және т.б.
Бір көзбен немесе екі көзбен көрудің айырмашылығы бар ма? Бір көзбен көру, бізге кай нәрсенің жакын, кай нәрсенің алыс тұрғанын толык айыруға мүмкіндік бермейді. Сондыктан нөрселер, бізге бір жазықтыкта жаткандай корінеді. Басты бұрмай, бір көзіңді жүмып түрып, жіпті инеден откізіп көріңдер. Екі көзбен кору — кору аймағын кеңейтеді, біз үлкен кеңістікті көреміз. Екі көздің бүлшык еттерінің келіскен әрекеті салдарынан, жақындағы және алыстағы нәрселердің арақашықтығы туралы айтуға, дененің кедір-бүдырын көруге болады. Екі көзбен көретіндіктен, біз нөрсені жазық емес, көлемді күйінде көреміз.

Адамның көзі

Көз алмасы (лат. bulbus oculi Bulbus —алма, oculus — көз) — пішіні шар тәрізді, алдыңғы бетінен артқы жағына қарай сәл қысыңқы келген көру мүшесінің негізгі бөлігі. Көз алмасының қабырғасы: сыртқы — талшықты (фиброзды) қабықтан, ортаңғы —тамырлы қабықтан және ішкі — торлы қабықтан құралған. Фиброзды қабық мөлдір қасаң қабыққа және ақ қабыққа бөлінеді.

Тамырлы қабық алдыңғы жағындағы нұрлы қабықтан, кірпікті денеден және өзіндік тамырлы қабықтан тұрады. Торлы қабық пигментті эпителиймен қапталған, үш қабатта орналасқан нейроциттер қатарынан түзілген жүйке ұлпасы. Оның бірінші қабатын жарық пен түр-түсті ажырататын фоторецепторлы (таяқша, құтыша) нейроцитгер, екінші қабатын биполярлы (қос өсінділі) нейроциттер, үшінші қабатын мультиполярлы (көп өсінділі) ганглиозды нейроциттер құрайды. Мультиполярлы нейроциттер аксондары көз алмасы мен аралық миды жалғастырып, көру талдағышының өтгізгіш жолын құрайтын көру жүйкесін (ми жүйкесінің II жұбы) түзеді. Көз алмасының мөлдір сәулесындырғыш ортасын — қасаң қабық, алдыңғы және артқы көз қуыстарындағы көз сұйықтығы (шылауық) және шыны тәрізді дене құрайды.

Көз эволюциясы

Көздің дамуы: көз дақтары-көз шұңқыры - көз бокалы — көз қабығы-көз алмасы. Омыртқасыз жануарларда құрылымы мен көру мүмкіндіктері бойынша әртүрлі — бір клеткалы және көп клеткалы, тура және айналмалы (инвертирленген), паренхимиялық және эпителиалды, қарапайым және күрделі жануарлар кездеседі.

Буынаяқтарда жиі бірнеше қарапайым көз (кейде қарапайым емес қарапайым көз, мысалы, шаян тәрізділер сияқты) немесе күрделі фасеталық көз. Буынаяқтылардың арасында кейбір түрлер бір мезгілде қарапайым және күрделі көздер бар. Мысалы, OS екі күрделі көз және үш қарапайым көз (көз). Скорпиондарда 3-6 жұп көз (1 жұп — бас, немесе медиальды, қалғандары — бүйір). Қалқанның жанында-3. Эволюцияда фасеталық көздер қарапайым көздерді біріктіру арқылы пайда болды. Қарапайым көзге жақын қылыш пен скорпиондардың көзі, шамасы, трилобит тәрізді ата-бабалардың күрделі көзінен олардың элементтерін біріктіру арқылы пайда болған.

Адамның көзі көз алмасынан және оның қабықтары бар көру нервінен тұрады. Адамда және басқа да омыртқаларда екі көз бар.

Бұл орган бір рет пайда болды және әртүрлі жануарлардың әртүрлі құрылымына қарамастан, көздің дамуын басқарудың өте ұқсас генетикалық коды бар. 1994 жылы швейцариялық профессор Вальтер Геринг (нем. Walter Gehring) ген Pax6 ашты (бұл ген мастер-гендерге жатады, яғни басқа Гендердің белсенділігі мен жұмысын басқаратын). Бұл ген Homo Sapiens және басқа да көптеген түрлерде, атап айтқанда жәндіктер бар, бірақ медузада бұл ген жоқ. 2010 жылы в. Геринг бастаған швейцариялық ғалымдар тобы медузадан Cladonema radiatum ген Pax-A түрін тапты. Бұл генді медузадан дрозофил ұшына ауыстырып, оның қызметін басқара отырып, бірнеше типтік емес жерлерде шыбындардың қалыпты көзін өсіре алды.

Генетикалық трансформация әдістерінің көмегімен анықталғандай, тышқанның eyeless дрозофиласы және small eye гендері көздің дамуын бақылайды: генноинженерлік конструкцияны құру кезінде, оның көмегімен шыбынның әр түрлі имагиналды дискілерінде тышқанның генінің экспрессиясы пайда болған кезде, ұшында аяқтарда, қанаттарда және дененің басқа да бөліктерінде эктопиялық фасеталық көздер пайда болды. Жалпы көзді дамытуға бірнеше мың ген тартылған, алайда біреуі-жалғыз "іске қосу гені" (мастер-ген) осы гендік бағдарламаның іске қосылуын жүзеге асырады. Бұл геннің өз функциясын жәндіктер мен омыртқа сияқты алыс топтарда сақтағаны барлық екі жақты симметриялы жануарлардың жалпы көзін көрсетеді.

Көз гигиенасы

Көз адамның маңдайдағы жұлдызы болғандықтан, оны қорғай білу абзал.

1.Көзді бөгде заттардың түсуінен қорғай білу;

2.Жұмыс орнындағы жарықты реттеп отыру; ол тым шаңқиған жарық немесе тым көмескі, әлсіз болмауы керек.

3.Үстелге коятын шамның жарығын сол жақтан түсіру.

4.Кітапты окығанда, іс тіккенде көзден 30-35 см қашықтықта ұстау.

5.Теледидарды ұзақ қарамау, 2,5-3 м қашықтықтан көру.

6.Витаминді (әсіресе «А») тамақ ішу.

7.Ой еңбегі мен дене еңбегін алмастырып отыру.

8.Темекі тартпау, ішімдік ішпеу.

9.Кітапты көлікте, жатып оқымау.

10.Серуендегенде, орман-тоғай аралағанда көзді бұтақ тиюден сақтау.

11.Көзге бөгде заттардың тиюі өте зиян, мұндайда көзге ақ түседі. Көз зақымданғанда көрсетілетін алғашқы жәрдем егер көзге бөгде зат түссе, дереу кайнатылған жылы сумен көзді сыртынан ішіне карай жуу; көзге қышқыл, сілті сияқты сұйықтықтар тисе, суды ағызып қойып жуу; көзді еш уақытта қолмен уқалауға, сүртуге болмайды; тек таза, жұмсақ шүберекпен сүртеді.

Дереккөздер

1. Биоморфология терминдерінің түсіндірме сөздігі/ - Алматы: "Сөздік-Словарь", 2009. ISBN 9965-822-54-9
2. Әлімқұлова Р., Сәтімбеков Р. Ә 55 Биология: Жалпы білім беретін мектептің 8-сыныбына арналған оқулық. - 2-басылымы, өңделген, толықтырылған. - Алматы: Атамұра, 2008. - 320 бет. ISBN 9965-34-812-Х