Жасуша — тірі организмдердің (вирустардан басқа) құрылымының ең қарапайым бөлігі, құрылысы мен тіршілігінің негізі; жеке тіршілік ете алатын қарапайым тірі жүйе. Жасуша өз алдына жеке организм ретінде (бактерияда, қарапайымдарда, кейбір балдырлар мен саңырауқұлақтарда) немесе көп жасушалы жануарлар, өсімдіктер және саңырауқұлақтардың тіндері мен ұлпаларының құрамында кездеседі. Тек вирустардың тіршілігі жасушасыз формада өтеді.
«Жасуша» терминін ғылымға 1665 жылы ағылшын жаратылыстанушысы Р.Гук (1635 – 1703) енгізген. Тіршілікті жасуша тұрғысынан зерттеу – қазіргі заманғы биологиялық зерттеулердің негізі.
Жасушаның диаметрі 0,1 – 0,25 мкм-ден (кейбір бактерияларда) 155 мм-ге (түйеқұстың жұмыртқасы) дейін жетеді. Көпшілік эукариотты организмдер жасушасының диаметрі 10 – 100 мкм шамасында. Жаңа туған жас сәбилерде – 2×1012 жасуша, ал ересек адамның организмінде – 1014 жасуша болса, организмнің кейбір тіндерінде жасуша саны өмір бойына тұрақты болады. Жасушаның тірі заты – протоплазма. Ол биол. мембраналармен (жарғақтармен) шектелген биополимерлердің тәртіптелген құрылымдық жүйелері – цитоплазма және ядродан тұрады.
Жасуша ядросының құрамындағы әмбебап органоидты хромосома, ал цитоплазма құрамындағыларды –
- рибосома,
- митохондрия,
- эндоплазмалық тор,
- ,
- лизосома,
- деп атайды.
Рибосома Жасушадағы ақуыздың түзілуін қамтамасыз етеді, ақуыз синтезі орт. деп қаралады. Оның диаметрі 20 – 25 нм. Рибосома цитоплазмада бос күйінде де, жалғасқан түрде де, сондай-ақ барлық тірі организмдердің жасушасында кездеседі.
Цитоплазма – ядроны қоршап жатқан жасуша бөлігі. Оның құрамындағы химиялық макро және микроэлементтерден күрделі органикалық қосылыстар (, көмірсулар, липидтер, нуклеин қышқылдары, гормондар, ферменттер, витаминдер, тағы басқа) және минералдық заттар түзіледі. Митохондрия – Жасушаның тыныс алу процесін қамтамасыз ететін органоид.
Митохондрияның ұзындығы 10 мкм-дей, диаметрі 0,2 – 1 мкм, саны 1-ден 100 мыңға дейін болады. Жасушадағы негізгі энергия тасушы зат – аденозин үш фосфор қышқылы. Бактерия, көк-жасыл балдырлар, т.б. тыныс алу процесін жасуша мембранасы атқаратын организмдерде митохондрия болмайды.
Ядро – организмдегі ақуыздық алмасуды реттеу арқылы тұқым қуалаушылық қасиеттерді ұрпақтан ұрпаққа жеткізетін жасушаның негізгі бөлігі.
Эндоплазмалық тор – цитоплазмадағы көпіршіктердің, жалпақ қапшықтардың және түтікше құрылымдардың торлы жүйесі. Бұл әртүрлі иондарды, қоректік заттарды тасымалдайды, липидтер мен көмірсулардың (полисахаридтер) алмасуына және улы заттарды залалсыздандыруға қатысады.
Гольджи кешені – бір-бірімен қабаттаса тығыз орналасқан жалпақ жарғақты 5 – 10 «цистернадан» және олардың шетіндегі ұсақ көпіршіктерден құралған органоид. Мұнда өндірілген өнімдер жинақталып, пісіп жетіліп, сыртқа шығарылады, Жасуша лизосомаларының түзілуіне қатысады.
Лизосома – қабырғасы мембранамен шектелген, қуысында ас қорыту ферменттері (протеиназа, нуклеаза, глюкозида, фосфатаза, липаза, тағы басқа) бар ұсақ көпіршіктер. Көпіршіктердің диаметрі 0,2 – 0,8 мкм. Лизосома ферменттерінің (20-дан астам) көмегімен жасуша ішіндегі ас қорытуға және жасуша құрамындағы жарамсыз құрылымдарды ыдыратуға қатысады.
Жасушалық мембрана – жасуша цитоплазмасын сыртқы ортадан немесе жасуша қабықшасынан (өсімдіктерде) бөліп тұратын жасуша органоиды. Оның қалыңдығы 7 – 10 нм. Негізінен жасуша мен оны қоршаған сыртқы орта арасындағы метаболизмге (зат алмасуға) қатысады, сондай-ақ, жасушаның қозғалуы мен бір-біріне жалғануында үлкен рөл атқарады. Жасушаның жалпы құрылысы жануарларға да, өсімдіктерге де тән. Бірақ өсімдік жасушасының құрылымы мен метаболизмінде жануарлар жасушасына қарағанда біраз айырмашылық бар. Өсімдіктер жасушасының біріншілік плазмолеммасы күрделі полисахарид негізінде (матрикс) орналасқан целлюлозды микрожіпшелерден құралған. өсімдік жасушасы қабырғасының тіректік қаңқасын түзеді. Көп өсімдіктер беріктік қасиет беретін – екіншілік Жасуша қабықшасын (целлюлозадан) түзеді. Өсімдік Жасушаның целлюлоза талшықтары күрделі полимерлі зат – лигнинді сіңіріп, қатаяды да Жасуша қабықшасы беріктенеді. Өсімдік Жасушасының цитоплазмасында арнайы органоид-пластидтер – хлоропласт, , бар.
Жасуша теориясының ашылуы
Жасуша теориясы - тіршіліктің негізін құрайтын жасушалардың құрылымы,көбеюі және көпжасушалы организмдерді қалыптастырудағы қызметі туралы жинақталған ұғым. Жасуша теориясының даму тарихы 300 жылға созылды.Оны зерттеуде әртүрлі оптикалық әдістердің дамуы микроскоптың жетілдірілуіне негізделді. Алғашқы микроскопты 17 ғасырда ағылшын физигі Роберт Гук (1635-1703ж.) жасаған.Ол микроскоппен 1662 жылдан бастап түрлі объектілерді:тығын шұрықтарын (пораларын), қымыздық, қамыс және басқалардың ішкі қуыстарын көрді. Гуктің микроскопы қаралатын затты жүз еседен астам ғана үлкейтіп көрсететін болған. Роберт Гук өсімдіктерді микроскоп арқылы қарап отырып,олардың ұлпаларынан ара ұясы тәрізденген құрылысты тапқан.Ол осы ұяларды грек сөзімен “целлюлла“- “жасуша” деп атады.Бұл жерде Роберт Гук тіршілігін жойған жасушалардың ұяшығын ғана көрген еді. 17 ғасырдың 70-жылдарынан бастап голландық Антони Ван Левенгук объектіні үш есе үлкейтетін микроскоп жасап,оның көмегімен судағы біржасушалы организм-кірпікшелі кебісшені тұңғыш рет көрді. Тірі жасушаны алғаш рет 1839 жылы чех ғалымы көрген еді. Ол жасушаның ішіндегі сұйықты немесе алғышқы плазма деп атады.Қазір протоплазма тек тарихи дерек ретінде ғана пайдаланылады,оны ғылыми тілде цитоплазма дейді. Протоплазма дегеніміз-жасуша ішіндегі сұйықтық пен ядро. Роберт Броун жасуша протоплазмасының тұрақты бөлігі-ядроны ашты. 19 ғасырдың басында жануарлар мен өсімдіктердің жасушалары кеңінен зерттеліп,олардан алынған мағлұматтар 1838-1939 жж.ботаник мен зоолог жасушалардың құрылысы туралы ортақ қортынды жасауға мүмкіндік берді. Олардың тұжырымдауы бойынша,өсімдіктер мен жануарлар жасушаларының құрылыстары өте ұқсас және тіршіліктің дербес иесі екендігі,тірі организмнің ең ұсақ бірлігі,сонымен қатар жасушасыз тіршілік болмайтындығы туралы ғылымға дұрыс түсінік берді. Осыдан кейін жасушаның тіршілік үшін маңыздылығы терең және жан-жақты зерттеле бастады.Мәселен,1858 жылы Рудольф Вирхов әрбір жасуша өзіндей жасушаның бөлінуі арқылы пайда болатынын анықтады. Карл Бэр сүтқоректілердің жұмыртқа жасушасын ашып,көп жасушалардың дамуы бір жасушадан басталатынын және аталық сперматозоид пен аналық жұмыртқа қосылғанда,зигота түзетінін анықтады. К.Бэрдің бұл жаңалығы жасушалардың организм дамуындағы маңызын дәлелдеді. Тірі ағзалар жасушаларының химиялық құрамы мен зат алмасуының ұқсастығының ашылуы жасуша теориясын дамытып,барлық органикалық әлемнің шығу тегі мен эволюциялық дамуының бірыңғай екенін дәлелдей түсті. Сонымен жасуша теориясының негізгі қағидалары төмендегідей:
- Жасуша-барлық тірі ағзалардың ең кіші негізгі өлшемі;
- Әр түрлі ағза жасушаларының құрылысы,химиялық құрамы,зат алмасуы және негізгі тіршілік әрекеттері ұқсас;
- Жасушалар бастапқы (аналық) жасушаларының бөлінуі арқылы пайда болады.
Атқаратын қызметі мен құрылысына қарай жасушалардың пішіні алуан түрлі болып келеді. Ағзалар жасушаларының құрылысына қарай екі топқа бөлінеді.Оның бір тобына құрылысы өте қарапайым болып келетін бактериялар мен көкжасыл балдырлар жатады. Олардың толық қалыптасқан ядросы болмайды,бұларды прокариоттар деп атайды. Ағзалардың екінші тобына ядро және арнаулы қызмет атқаратын органоидтары болады. Мұндай ағзаларды эукариоттар деп атайды. Эукариоттарға біржасушалы жасыл балдырлар,қарапайымдар,жоғары дәрежелі гүлді өсімдіктер және сүтқоректі хайуанаттар,т.б.жатады. Ал вирустар-тіршіліктің жасушасыз ерекше пішіні. Қорта келгенде,жасуша теориясы ”жасушаның“ барлық тірі ағзалар құрылымының бірлігі екенін, жануарлар мен өсімдіктер жасушаларының өзара ұқсас екенін толық дәлелдейді. Бұл ұқсастық бүкіл тірі ағзалардың шығу тегінің бір екенін айқындайды. Жасуша теориясы тіршілікті тұрғыдан түсінуге,ағзалар арасындағы эволюциялық байланысты ашуға негіз болды.
Микроскоп.Жасушалардың мембранасына, ядросына және цитоплазмасының құрамына кіретін молекулалар мен органоидтарды жарық немесе электрондық микроскоп арқылы көруге болады.Жарық арқылы көрсететін микроскоп зерттейтін заттарды 100-3000 есеге дейін үлкейтіп көрсетеді, ал жетілдірілген окулярды қолданып,зерттелетін объектіні экранға түсіргенде оны 100 мың есеге дейін үлкейтуге болады. Биологияның арнаулы саласы-биохимия жасушаның химиялық құрамын молекулалық деңгейде зерттеу үшін центрифуга деп аталатын күрделі құралды пайдаланады.Ол өте жылдам айналып,жасушаның құрылымдық бөліктерін бір-бірінен бөліп алады,себебі оның бөліктерінің тығыздықтары әр түрлі болады. Жасушаның аса нәзік құрылысы мен қызметін зерттек тек цитологтардың,биохимиктердің,физиологтардың, генетиктер мен биофизиктер күш-жігерін ұштастырудың нәтижесінде ғана мүмкін екені өзінен-өзі түсінікті. Жасуша теорясы негізінің қалануы және жетілдірілген техникалық құралдардың шығуы жасушаның құрылысы мен химиялық құрамын, атқаратын қызметін зерттеуге кең жол ашты.
Жасуша органоидтары
Жасуша органоидтары - жасушалардың тұрақты арнаулы бөлігі. Жасушаның қызметі тек органоидтардың көмегімен ғана орындалады.
1.Эндоплазмалық тор (ЭПТ) - (гр. эндо - ішкі, гр. плазма - жапсырылған) - жасушаның ішін түгелдей бірімен-бірі тығыз байланысқан түтікшелермен торлап жататын 2 жарғақшалы түзіліс. Сыртқы жарғақшаларына рибосомалар бекінсе - түйіршікті ЭПТ, бекінбесе, тегіс жарғақшалы ЭПТ дейді. Тегіс жарғақшалы ЭПТ майлар мен полисахаридтердің алмасуына қатысады. Түйіршікті жарғақшалы ЭПТ рибосомаларында нәруыздар синтезделеді. ЭПТ торланған түтікшелері жасуша ішіндегі басқа органоидтардың қатынас жасауына көмектеседі.
2.Рибосома (рибонуклеин қышқылы, лат. soma - дене) - цитоплазмада бос күйінде, жарғақшаға (ЭПТ) бекінген күйінде болатын нәруызды дөнек тәрізді өте ұсақ органоид. Ол нәруыз синтезіне қатысады
3.Митохондрия (гр. mitos - жіпше, гр. chondrion - дәнек) - барлық тірі жасушаларда болады. Пішіні таяқша, жіпше, дәнек тәрізді түзіліс. Жасушада ондаған, мыңдаған митохондриялар кездеседі. Сыртын 2 қабатты жарғақша қаптайды. Сыртқы жарғақшасы тегіс, ішкі жарғақшасы қатпарлы. Митохондриялар - май қышқылдарьш синтездеп, жасушаларды энергиямен қамтамасыз ететін энергия жинақтаушы құрылым. ішкі жарғақшадағы ферменттер глюкоза мен аминқышқылдарды ыдыратып, май қышқылдарын тотықтырады.
4.Лизосома (гр. mitos - еріту, гр. soma - төн) - домалақ немесе сопақша пішінді, бір қабатты жарғақшалы түзіліс. Құрамындағы ферменттердің әсерінен нәруыз молекулаларымен полисахаридтерді ыдыратады. Жасушаға түскен бөгде заттарды ерітеді.
5.Гольджи жиынтығы - ядроға жақын, жасуша орталығын (центриоль) айнала қоршап жататын көпіршік, түтікше тәрізді түзіліс. Жасушада заттардың тасымалдануына, қажетсіз соңғы өнімдердің жасушадан шығарылуына қатысады.
6.Жасуша орталығы - центриоль (лат. centrum - орталық нүкте, орталық) Гольджи жиынтығына жақын орналасқан цилиндр пішінді 2 денешік. Жасуша бөлінуінің алғашқы кезеңінде 2 центриоль бірінен-бірі екі полюске карай ажырайды. Ортасында ұршықша жіпшелер пайда болады. Жасушалардың бөлінуіне қатысады.
Жануарлар мен өсімдік жасушаларынын, айырмашылығы
Жануарлар мен өсімдік жасушаларынын, айырмашылығы:
1. Жануарлар жасушасында центриоль болады. Жоғары сатыдағы өсімдіктердің жасушаларында центриоль болмайды.
2.Жануарлар жасушасында пластидтер болмайды, дайын ағзалық заттармен қоректенеді. Өсімдіктер пластидтері арқылы ағзалық зат түзеді.
3.Қалың, тығыз, жасунықты (целлюлозалы) қабықша тек өсімдік жасушасында болады. Ол өсімдіктің пішінін өзгертуге кедергі жасайды. Жануарлар жасушасындағы жарғақша (қабықша) өте жұқа цитоплазма қабатының тығыздалуынан пайда болған. Сондықтан жануарлар пішінін өзгертіп, қозғалады.
4.Ірі вакуольдер (латынша «уасиш» - қуыс) өсімдіктерде болады, ал жануарлардың тек бір жасушалы қарапайым түрлерінде (асқорыту, жиырылғыш вакуольдер) ғана болады.
Жасушаның негізгі тіршілік қасиеттері
Жасушаның негізгі тіршілік қасиеттеріне жататындар: зат алмасу, тітіркенгіштігі, көбею, өсу мен даму және т. б.
Зат алмасу. Жасуша мен қоршаған орта арасында тынысалу, қоректену, қажетсіз өнімдерді шығару арқылы үздіксіз зат алмасады. Жасушадан сыртқы ортаға тотығу өнімдері шығарылып, корек заттар мен оттек қабылданады. Көпжасушалы ағзалардың жасушалары ағзаның ішкі ортасында тіршілік етеді. Ағзаның ішкі ортасына қан, лимфа, ұлпа сұйықтығы жатады. Осы ортадан жасушаның жарғақшалары арқылы су, тұздар, витаминдер, гормондар, оттек өтеді. Бұлар - жасушаны түзетін құрылыс материалдары. Оттек нәруыздарды, майларды, көмірсуларды тотықтырып, энергия бөлінеді. Энергия жасушаның барлық тіршілік әрекеттерін жүзеге асырады. Оттектің жасушаның құрамды бөліктерімен қосылуы - жасушалық тынысалу деп аталады. Бұл кезде ағзада қажетсіз заттар (көмірқышқыл газ, тұздар) түзіліп, қан ағынымен зәр шығару мүшелері арқылы сыртқа шығарылады. Зат алмасу - тірі ағзаларды өлі табиғаттан ажырататын негізгі белгі.
Тітіркенгіштігі. Жасушалар сыртқы ортаның түрлі тітіркендіргіштерінің әсерінен қозады. Қозғыштық - барлық тірі ағзаға тән қасиет. Мысалы, суықтын, ыстықтың, жанасудың, химиялық заттардың барлығы тітіркендіргіштер.
Көбею жасушалардың бөлінуі арқылы жүзеге асады. Алдымен ядро, содан соң цитоплазма екіге бөлінеді. Әрбір бөлінудің алдында ядродағы хромосомалар ұзынынан екі еселенеді де, бірінен-бірі ажырап, жас жасушаларға бөлінеді.
Өсу мен даму зат алмасудың нәтижесінде жасушадағы жай заттардан күрделі ағзалық заттар (нәруыздар, майлар, көмірсулар) түзіледі. Цитоплазма, ядро осы заттардан түзіліп, жасуша өседі. Цитоплазма мен ядро өзгеріп дамиды. Ересек жасушалардың жаңа пайда болған жасушалардан көптеген айырмашылықтары бар екені байқалады.
Көбею - тіршіліктің қалыпты сақталуын, ал өсу мен даму жасушалар санының көбеюін қамтамасыз етеді. Даму - көбеюмен аяқталады.
Жасушалар мен жасушааралық заттар ағзаның даму барысында ұлпаларға, мүшелерге, мүшелер жүйесіне және тұтас ағзаға бірігеді.
Цитоплазманың қозғалуы Жасуша қоректенеді, тыныс алады, сыртқы орта əсеріне жауап береді, артық заттарды бөліп шығарады, көбейеді, яғни тіршілік етеді. Жасушадағы зат алмасу процестері цитоплазма арқылы жүзеге асатындықтан ұдайы қозғалыста болады. Кейде сыртқы ортаның қолайсыз жағдайынан (өте төменгі температура,оттегі мен жарықтың жетіспеуінен, т.б.) қозғалысы баяулап немесе мүлде тоқтап қалады. Жасушаның тіршілік əрекетіндеші ең маңызды көрініс - цитоплазманың қозғалуы. Цитоплазма - жасушаның негізгі бір бөлігі. Онда қоректену жəне тыныс алу процестері жүреді. Жасуша микроскоппен қарағанда ондағы пластидтердің қабықша бойымен қозғалатынын көреміз. Бұл цитоплазманың қозғалуына байланысты.
Жасушаның қоректенуі Өсімдік жасушасының цитоплазмасында жасыл түсті өте көп. Оларда фотосинтез жүжеге асады. Осы процестің əсерінен өсімдік жасушасында түрлі қоректік заттар: , майлар, көмірсулар түзіледі. Өсімдіктерде қорек жасушасының қабықшасы арқылы сіңіріледі. Қоректік заттар қозғалып сабаққа, тамырға, жемісіне жəне т.б. мүшелеріне таралады. Онымен барлық тірі ағзалар қоректенеді. Өсімдіктердің жақсы өсіп, дамуы үшін су, еріген минералды заттар, күн сəулесі жəне ауа қажет. Су мен еріген минералды өсімдік ағзасы тамыры арқылы сорады. Ал жапырақ ауадан көмірқышқыл газы мен су буын сіңіріп, жарықтың əсерінен органикалық зат түзеді. Өсімдік ағзасындағы бұл процестер бір-бірімен тығыз байланыста өтеді.
Өсімдіктердің тыныс алуы Өсімдіктер тыныс алу кезінде оттегін бойына сіңіріп, көмірқышқыл газын бөліп шығарады. Жапыраққа күн сəулесі түскенде ауадан көмірқышқыл газын сіңіреді. Яғни ауаны көмірқышқыл газынан тазартып, оттекпен байытады. Тыныс алу кезінде бөлінген энергия өсімдік мүшелерінің өсуі мен дамуына жұмсалады. Фотосинтез процесі мен тыныс алу бір-бірімен тығыз байланысты. Мысалы, өсімдік фотосинтез арқылы тыныс алуға қажетті оттек пен көмірсулар алады. Ал өсімдік тыныс алу кезінде фотосинтезге қажетті көмірқышқыл газы мен су өндіріледі. Күн сəулесінің əркелкі түсуі де көп жағдайда өсімдіктің тыныс алуына əсер етіп жатады. Мысалы, күн сəулесі қатты қыздырған кезде фотосинтез тез жүреді. Осы кезде өсімдік оттек пен көмірсулар ауаға бөлінеді де, ал оттек крахмалдың түзілу формасында қалады.
Жасушаның химиялық құрамы
Жасушаның құрамында 80-нен астам химиялық элементтер кездеседі. Олар жасушадағы зат алмасу процестеріне қатысады. Әрбір жасушаның құрамы ағзалық және бейағзалық қосылыстардан тұрады. Ағзалық қосылыстарға: нәруыздар (ақуыз), майлар, көмірсулар және нуклеин қышқылдары жатады. Бейағзалық қосылыстар: су және минералды тұздар. Ағзалық қосылыстар жасуша құрамының 20-30% үлесіне тең.
1. Нәруыздар - көміртегі, сутегі, оттегі, азот, күкірт және т. б. элементтерден тұратын күрделі ағзалық заттар. Нәруыздар 45°-80° С-да ұйиды. Олардың құрамы 20 аминқышқылынан тұрады.
2. Майлар үш элементтен құралған, олар: көміртегі, сутегі, оттегі. Майлар судан жеңіл, суда ерімейді. Май глицерин мен май қышқылынан тұрады.
3. Көмірсулар - майларға ұқсас, көміртегі, сутегі, оттегіден тұрады. Көмірсу деп аталу себебі, сутегі мен оттегінің арақатынасы сумен бірдей. Демек, сутегі атомы оттегі атомынан 2 есе көп деген сөз. Көмірсуларға әр түрлі суда тез еритін тәтті (кристаллы) қанттар жатады. Бұлардың ішінде көбірек таралғандары - глюкоза (жүзім қанты) мен гликоген (жануарлар крахмалы). Гликоген бауыр мен бұлшықеттер жасушаларында кездеседі.
Нәруыздар, майлар және көмірсулар - жасуша цитоплазмасының, ядросының және органоидтарының негізгі құрылыс материалдары болып саналады. Нәруыздардың молекулалары жасушадағы химиялық реакцияларды тездетуге қатысады. Нәруыздар мен көмірсулар ыдырағанда энергия бөлінеді. Майлар жасуша жарғақшасының құрамында көп болады, әрі энергия көзінің негізгі қоры болып табылады.
Жасушаның бейағзалық заттары - су мен минералды тұздар. Жасуша цитоплазмасында су мөлшері аздау болады. Сондықтан цитоплазма - қоймалжың, жартылай созылмалы сұйықтық. Су жасушаға еріткіш ретінде өте қажет. Себебі жасушадағы түрлі химиялық реакциялар тек еріген заттардың арасында жүреді. Қорек заттары жасушаға тек сұйық (еріген) күйінде қабылданады. Жасушаның 80%-ы су. Оңдагы кажетсіз өнімдер мен зиянды заттар су арқылы сыртка шығарылады.
Жасуша цитоплазмасында тұздардан көбірек кездесетіндері: , хлорлы калийден баска натрий, калий, кальций, магнийлердің фосфорлы және көмірқышқылды тұздары. Минералды тұздар судың жасушалар мен жасушааралық заттардың арасында теңдей бөлінуін қамтамасыз етеді.
Нуклеин қышқылдары (лат. nucleus - ядро) жасуша ядросында түзілетіндіктен осылай аталған. Нуклеин қышқылдарының құрамында көміртегі, оттегі, сутегі және фосфор болады. Нуклеин қышқылдары 2 топка бөлінеді:
ДНҚ - жасуша хромосомасында (ядрода) болады, ол тұқымқуалау белгілерін ата-аналарынан ұрпақка берілуін кадағалайды. Жасушадағы нәруыздардың құрамын анықтайды. РНҚ - жасушаның цитоплазмасында болады. РНҚ әр жасушаның өзіне ғана тән нәруыздардың түзілуіне қатысады.
Жасушаның құрылысы
Адам ағзасы (организмі) - миллиардтаған жасушалардан құралған, өзддгінен реттеліп, жаңарып тұратын біртұтас күрделі жүйе. Ағзанын даму үдерісінде жасушалар мен жасушааралық заттар - ұлпаларға, мүшелерге, мүшелер жүйесіне және біртұтас ағзаға бірігеді.
Жасуша - тіршіліктің негізгі бірлік өлшемі. Барлық тірі ағзалардың денесі (вирустан басқасы) жасушадан тұратыны сендерге мәлім. Жасушаның құрылысы электронды микроскоптың көмегімен терең зерттелді. Электронды микроскоппен жасуша құрылымдарының өте ұсақ бөлшектеріне дейін анық көруге болады. Жасушалардың құрылысы мен қызметін зерттейтін ғылымды цитология (гр. kytos - жасуша, гр. logos - ғылым) дейді. Жасушалар құрылысы, қызметі, пішіні, мөлшері жағынан әр түрлі болады.
Адам денесі жасушаларының пішіні - домалақ, ұзынша, жалпақ, төртқырлы, көпқырлы, призма төрізді және т. б. Жасуша мөлшері мен пішінінің әр түрлі болып келуі аткаратын қызметіне байланысты. Мысалы, канның эритроцит жасушалары сұйық ортада болғандықтан домалақ; тері жасушалары көпқырлы; бұлшықет жасушалары ұзын; жүйке жасушалары көп өсінділі (жұлдыз тәрізді) және т. б. Жасушалардың мөлшері де түрліше: адам ағзасындағы ең ірі жасушалар - жұмыртқажасушасы мен жүйке жасушасы. Қан мен лимфада болатын ең кішкене жасушалар - лимфоциттер.
Жасуша плазмалық жарғақша, цитоплазма, ядро және органоидтардан (эндоплазмалық тор, рибосома, митохондрия, лизосома, Гольджи жиынтығы, жасуша орталығынан) тұрады.
(лат. membrano - жарғақ, қабық) жасушаның сыртын қаптайды, май мен нәруызды заттардан түзілген. Өсімдіктердің плазмалық жарғақшасының сыртында цитоплазмадан бөлінген өлі заттан түзілетін жасунықты (целлюлозалы) қалың қабықшасы болады. Мұндай қабықша жануарлар мен адамның жасушаларында болмайды. Олардың жасушалары тек плазмалық жарғақшамен ғана қапталады. Плазмалық жарғақша - ақуыз бен липидтерден тұратын, қалындығы 10 нм жұқа қабықша, липидтер молекуласы екі қабатқа орналаскан, ал ақүыз молекулаларының бейберекет әр қабатта қалқып жүреді. Ақуыз бен липид молекулаларының жылжымалдылығы плазма жарғақшасын үнемі қозғалысқа келтіріп отырады.
Жарғақшаның қызметі:
- Жасушаның ішіндегі барлық қоректік заттар мен кажетсіз өнімдер жарғақша арқылы өтеді. Плазмалық жарғақшаның өте жұқарған жерінде жұқалтырлы ұсақ тесікшелер - шұрықтар болады. Заттардың барлығы осы шұрықтар арқылы өтеді.
- Плазмалық жарғақша жасушаның ішіне қажетті заттарды оңай өткізіп, зиянды заттарды өткізбейді;
- Жарғақша арқылы жасуша қоршаған ортамен қатынас жасайды. Әр түрлі заттар тек жасушаның ішіне ғана өтпей, көршілес жасушаларға да өтеді. Қатар жатқан екі жасушаның цитоплазмалары саңылау арқылы бір-біріне өтеді.
Цитоплазма (гр. kytos - жасуша, гр. plasma - іркілдек сұйықтық) - жасушаның ішін толтырып тұратын іркілдек сұйықтық. Жасуша мен сыртқы орта арасында жүретін зат алмасуды қамтамасыз ететін жасушаның қажетті бөлімі. Цитоплазма жасушаның ішінде үздіксіз қозғалыста болады. Егер қоршаған ортаның температурасы көтерілсе (жоғарыласа), цитоплазманың козғалысы да күшейеді, төмендесе - баяулайды. Жоғары температурада цитоплазмада зат алмасу үдерісі (қоректену, тынысалу) жылдамдайды.
Ядро - жасушаның реттеуші орталығы. Пішіні - домалақ, таяқша, үрмебұршақ тәрізді, екі жағы қысыңқы және т. б. эритроциттер (қан жасушасы) мен тромбоциттерде (қанның пластинкасы) ядро болмайды. Ядроның сыртын цитоплазмадан бөліп тұратын екі қабат жарғақша қаптайды. Ядроның ішінде толтырып тұратын іркілдек ядро шырыны болады. Ядро қабықшасында да өте ұсақ тесіктер - шұрықтар бар. Ядро солар арқылы цитоплазмамен байланысады. Ядро цитоплазмамен тығыз байланысып, жасушаның барлық тіршілік әрекеттеріне (өсу, көбею, зат алмасу) қатысады. Ядро кабықшасы (жарғақшасы) заттардың козғалысын (ядроға енуі, ядродан шығуы) реттейді. Ядро шырынында хромосомалар мен ядрошықтар болады.
(гр. chroma - түсі, гр. soma - тән, тез боялатын дене) - тұқымқуалау қасиетін сақтайтын жіл, таяқша тәрізді түзіліс. Адамның дене жасушаларында хромосомалардың саны тұрақты - 46, жыныс жасушаларында 23. Хромосоманың бөліктерін - «ген» (грекше гр. genos - туыс, тегі бір) дейді. Гендер хромосоманың ұзындығына қарай түзу сызық бойымен орналасқан. Олар тұқымқуалау белгілерін ұрпақтан ұрпаққа жеткізіп отырады.
- кейбір жасушаларда пішіні мен құрылымын өзгертіп тұратын тығыз түзіліс (денешік). Жасушалардың бөлінуге дайындық кезеңінде ядрошық жойылып, басқа кезеңінде қайта түзіледі. Ядрошық нуклеин қышқылының синтезіне қатысады.
Дереккөздер
- Биология: Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған оқулық, 2-басылымы, өңделген / М. Гильманов, А. Соловьева, Л. Әбшенова. — Алматы: «Атамұра» баспасы, 2009 жыл. ISBN 9965-34-927-4
- Биология. Жалпы білім беретін мектептің 6-сыныбына арналған оқулық. Алматы : " Атамұра "
- Сартаев А., Гильманов М. С22 Жалпы биология: Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарлық бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2006. ISBN 9965-33-634-2
- Биоморфология терминдерінің түсіндірме сөздігі/ — Алматы: "Сөздік-Словарь", 2009 жыл. ISBN 9965-822-54-9
- Әлімқұлова Р., Сәтімбеков Р. Ә 55 Биология: Жалпы білім беретін мектептің 8-сыныбына арналған оқулық. - 2-басылымы, өңделген, толықтырылған. — Алматы: «Атамұра» баспасы, 2008. - 320 бет. ISBN 9965-34-812-Х
- Биология:Жалпы білім беретін мектептің 8-сыныбына арналған оқулық. Алматы: «Атамұра» баспасы, 2008. ISВN 9965-34-812-Х
- О.Д.Дайырбеков, Б.Е.Алтынбеков, Б.К.Торғауытов, У.И.Кенесариев, Т.С.Хайдарова Аурудың алдын алу және сақтандыру бойынша орысша-қазақша терминологиялық сөздік. Шымкент. “Ғасыр-Ш”, 2005 жыл. ISBN 9965-752-06-0
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Zhasusha tiri organizmderdin virustardan baska kurylymynyn en karapajym boligi kurylysy men tirshiliginin negizi zheke tirshilik ete alatyn karapajym tiri zhүje Zhasusha oz aldyna zheke organizm retinde bakteriyada karapajymdarda kejbir baldyrlar men sanyraukulaktarda nemese kop zhasushaly zhanuarlar osimdikter zhәne sanyraukulaktardyn tinderi men ulpalarynyn kuramynda kezdesedi Tek virustardyn tirshiligi zhasushasyz formada otedi Zhasusha Zhasusha terminin gylymga 1665 zhyly agylshyn zharatylystanushysy R Guk 1635 1703 engizgen Tirshilikti zhasusha turgysynan zertteu kazirgi zamangy biologiyalyk zertteulerdin negizi Zhasushanyn diametri 0 1 0 25 mkm den kejbir bakteriyalarda 155 mm ge tүjekustyn zhumyrtkasy dejin zhetedi Kopshilik eukariotty organizmder zhasushasynyn diametri 10 100 mkm shamasynda Zhana tugan zhas sәbilerde 2 1012 zhasusha al eresek adamnyn organizminde 1014 zhasusha bolsa organizmnin kejbir tinderinde zhasusha sany omir bojyna turakty bolady Zhasushanyn tiri zaty protoplazma Ol biol membranalarmen zhargaktarmen shektelgen biopolimerlerdin tәrtiptelgen kurylymdyk zhүjeleri citoplazma zhәne yadrodan turady Zhasusha yadrosynyn kuramyndagy әmbebap organoidty hromosoma al citoplazma kuramyndagylardy ribosoma mitohondriya endoplazmalyk tor lizosoma dep atajdy Ribosoma Zhasushadagy akuyzdyn tүziluin kamtamasyz etedi akuyz sintezi ort dep karalady Onyn diametri 20 25 nm Ribosoma citoplazmada bos kүjinde de zhalgaskan tүrde de sondaj ak barlyk tiri organizmderdin zhasushasynda kezdesedi Citoplazma yadrony korshap zhatkan zhasusha boligi Onyn kuramyndagy himiyalyk makro zhәne mikroelementterden kүrdeli organikalyk kosylystar komirsular lipidter nuklein kyshkyldary gormondar fermentter vitaminder tagy baska zhәne mineraldyk zattar tүziledi Mitohondriya Zhasushanyn tynys alu procesin kamtamasyz etetin organoid Mitohondriyanyn uzyndygy 10 mkm dej diametri 0 2 1 mkm sany 1 den 100 mynga dejin bolady Zhasushadagy negizgi energiya tasushy zat adenozin үsh fosfor kyshkyly Bakteriya kok zhasyl baldyrlar t b tynys alu procesin zhasusha membranasy atkaratyn organizmderde mitohondriya bolmajdy Yadro organizmdegi akuyzdyk almasudy retteu arkyly tukym kualaushylyk kasietterdi urpaktan urpakka zhetkizetin zhasushanyn negizgi boligi Endoplazmalyk tor citoplazmadagy kopirshikterdin zhalpak kapshyktardyn zhәne tүtikshe kurylymdardyn torly zhүjesi Bul әrtүrli iondardy korektik zattardy tasymaldajdy lipidter men komirsulardyn polisaharidter almasuyna zhәne uly zattardy zalalsyzdandyruga katysady Goldzhi kesheni bir birimen kabattasa tygyz ornalaskan zhalpak zhargakty 5 10 cisternadan zhәne olardyn shetindegi usak kopirshikterden kuralgan organoid Munda ondirilgen onimder zhinaktalyp pisip zhetilip syrtka shygarylady Zhasusha lizosomalarynyn tүziluine katysady Lizosoma kabyrgasy membranamen shektelgen kuysynda as korytu fermentteri proteinaza nukleaza glyukozida fosfataza lipaza tagy baska bar usak kopirshikter Kopirshikterdin diametri 0 2 0 8 mkm Lizosoma fermentterinin 20 dan astam komegimen zhasusha ishindegi as korytuga zhәne zhasusha kuramyndagy zharamsyz kurylymdardy ydyratuga katysady Zhasushalyk membrana zhasusha citoplazmasyn syrtky ortadan nemese zhasusha kabykshasynan osimdikterde bolip turatyn zhasusha organoidy Onyn kalyndygy 7 10 nm Negizinen zhasusha men ony korshagan syrtky orta arasyndagy metabolizmge zat almasuga katysady sondaj ak zhasushanyn kozgaluy men bir birine zhalganuynda үlken rol atkarady Zhasushanyn zhalpy kurylysy zhanuarlarga da osimdikterge de tәn Birak osimdik zhasushasynyn kurylymy men metabolizminde zhanuarlar zhasushasyna karaganda biraz ajyrmashylyk bar Өsimdikter zhasushasynyn birinshilik plazmolemmasy kүrdeli polisaharid negizinde matriks ornalaskan cellyulozdy mikrozhipshelerden kuralgan osimdik zhasushasy kabyrgasynyn tirektik kankasyn tүzedi Kop osimdikter beriktik kasiet beretin ekinshilik Zhasusha kabykshasyn cellyulozadan tүzedi Өsimdik Zhasushanyn cellyuloza talshyktary kүrdeli polimerli zat lignindi sinirip katayady da Zhasusha kabykshasy beriktenedi Өsimdik Zhasushasynyn citoplazmasynda arnajy organoid plastidter hloroplast bar Zhasusha teoriyasynyn ashyluyTolyk makalasy Zhasusha teoriyasy Zhasusha teoriyasy tirshiliktin negizin kurajtyn zhasushalardyn kurylymy kobeyui zhәne kopzhasushaly organizmderdi kalyptastyrudagy kyzmeti turaly zhinaktalgan ugym Zhasusha teoriyasynyn damu tarihy 300 zhylga sozyldy Ony zertteude әrtүrli optikalyk әdisterdin damuy mikroskoptyn zhetildiriluine negizdeldi Algashky mikroskopty 17 gasyrda agylshyn fizigi Robert Guk 1635 1703zh zhasagan Ol mikroskoppen 1662 zhyldan bastap tүrli obektilerdi tygyn shuryktaryn poralaryn kymyzdyk kamys zhәne baskalardyn ishki kuystaryn kordi Guktin mikroskopy karalatyn zatty zhүz eseden astam gana үlkejtip korsetetin bolgan Robert Guk osimdikterdi mikroskop arkyly karap otyryp olardyn ulpalarynan ara uyasy tәrizdengen kurylysty tapkan Ol osy uyalardy grek sozimen cellyulla zhasusha dep atady Bul zherde Robert Guk tirshiligin zhojgan zhasushalardyn uyashygyn gana korgen edi 17 gasyrdyn 70 zhyldarynan bastap gollandyk Antoni Van Levenguk obektini үsh ese үlkejtetin mikroskop zhasap onyn komegimen sudagy birzhasushaly organizm kirpiksheli kebissheni tungysh ret kordi Tiri zhasushany algash ret 1839 zhyly cheh galymy korgen edi Ol zhasushanyn ishindegi sujykty nemese algyshky plazma dep atady Қazir protoplazma tek tarihi derek retinde gana pajdalanylady ony gylymi tilde citoplazma dejdi Protoplazma degenimiz zhasusha ishindegi sujyktyk pen yadro Robert Broun zhasusha protoplazmasynyn turakty boligi yadrony ashty 19 gasyrdyn basynda zhanuarlar men osimdikterdin zhasushalary keninen zerttelip olardan alyngan maglumattar 1838 1939 zhzh botanik men zoolog zhasushalardyn kurylysy turaly ortak kortyndy zhasauga mүmkindik berdi Olardyn tuzhyrymdauy bojynsha osimdikter men zhanuarlar zhasushalarynyn kurylystary ote uksas zhәne tirshiliktin derbes iesi ekendigi tiri organizmnin en usak birligi sonymen katar zhasushasyz tirshilik bolmajtyndygy turaly gylymga durys tүsinik berdi Osydan kejin zhasushanyn tirshilik үshin manyzdylygy teren zhәne zhan zhakty zerttele bastady Mәselen 1858 zhyly Rudolf Virhov әrbir zhasusha ozindej zhasushanyn bolinui arkyly pajda bolatynyn anyktady Karl Ber sүtkorektilerdin zhumyrtka zhasushasyn ashyp kop zhasushalardyn damuy bir zhasushadan bastalatynyn zhәne atalyk spermatozoid pen analyk zhumyrtka kosylganda zigota tүzetinin anyktady K Berdin bul zhanalygy zhasushalardyn organizm damuyndagy manyzyn dәleldedi Tiri agzalar zhasushalarynyn himiyalyk kuramy men zat almasuynyn uksastygynyn ashyluy zhasusha teoriyasyn damytyp barlyk organikalyk әlemnin shygu tegi men evolyuciyalyk damuynyn biryngaj ekenin dәleldej tүsti Sonymen zhasusha teoriyasynyn negizgi kagidalary tomendegidej Zhasusha barlyk tiri agzalardyn en kishi negizgi olshemi Әr tүrli agza zhasushalarynyn kurylysy himiyalyk kuramy zat almasuy zhәne negizgi tirshilik әreketteri uksas Zhasushalar bastapky analyk zhasushalarynyn bolinui arkyly pajda bolady Atkaratyn kyzmeti men kurylysyna karaj zhasushalardyn pishini aluan tүrli bolyp keledi Agzalar zhasushalarynyn kurylysyna karaj eki topka bolinedi Onyn bir tobyna kurylysy ote karapajym bolyp keletin bakteriyalar men kokzhasyl baldyrlar zhatady Olardyn tolyk kalyptaskan yadrosy bolmajdy bulardy prokariottar dep atajdy Agzalardyn ekinshi tobyna yadro zhәne arnauly kyzmet atkaratyn organoidtary bolady Mundaj agzalardy eukariottar dep atajdy Eukariottarga birzhasushaly zhasyl baldyrlar karapajymdar zhogary dәrezheli gүldi osimdikter zhәne sүtkorekti hajuanattar t b zhatady Al virustar tirshiliktin zhasushasyz erekshe pishini Қorta kelgende zhasusha teoriyasy zhasushanyn barlyk tiri agzalar kurylymynyn birligi ekenin zhanuarlar men osimdikter zhasushalarynyn ozara uksas ekenin tolyk dәleldejdi Bul uksastyk bүkil tiri agzalardyn shygu teginin bir ekenin ajkyndajdy Zhasusha teoriyasy tirshilikti turgydan tүsinuge agzalar arasyndagy evolyuciyalyk bajlanysty ashuga negiz boldy Mikroskop Zhasushalardyn membranasyna yadrosyna zhәne citoplazmasynyn kuramyna kiretin molekulalar men organoidtardy zharyk nemese elektrondyk mikroskop arkyly koruge bolady Zharyk arkyly korsetetin mikroskop zerttejtin zattardy 100 3000 esege dejin үlkejtip korsetedi al zhetildirilgen okulyardy koldanyp zertteletin obektini ekranga tүsirgende ony 100 myn esege dejin үlkejtuge bolady Biologiyanyn arnauly salasy biohimiya zhasushanyn himiyalyk kuramyn molekulalyk dengejde zertteu үshin centrifuga dep atalatyn kүrdeli kuraldy pajdalanady Ol ote zhyldam ajnalyp zhasushanyn kurylymdyk bolikterin bir birinen bolip alady sebebi onyn bolikterinin tygyzdyktary әr tүrli bolady Zhasushanyn asa nәzik kurylysy men kyzmetin zerttek tek citologtardyn biohimikterdin fiziologtardyn genetikter men biofizikter kүsh zhigerin ushtastyrudyn nәtizhesinde gana mүmkin ekeni ozinen ozi tүsinikti Zhasusha teoryasy negizinin kalanuy zhәne zhetildirilgen tehnikalyk kuraldardyn shyguy zhasushanyn kurylysy men himiyalyk kuramyn atkaratyn kyzmetin zertteuge ken zhol ashty Zhasusha organoidtaryZhasusha organoidtary zhasushalardyn turakty arnauly boligi Zhasushanyn kyzmeti tek organoidtardyn komegimen gana oryndalady 1 Endoplazmalyk tor EPT gr endo ishki gr plazma zhapsyrylgan zhasushanyn ishin tүgeldej birimen biri tygyz bajlanyskan tүtikshelermen torlap zhatatyn 2 zhargakshaly tүzilis Syrtky zhargakshalaryna ribosomalar bekinse tүjirshikti EPT bekinbese tegis zhargakshaly EPT dejdi Tegis zhargakshaly EPT majlar men polisaharidterdin almasuyna katysady Tүjirshikti zhargakshaly EPT ribosomalarynda nәruyzdar sintezdeledi EPT torlangan tүtiksheleri zhasusha ishindegi baska organoidtardyn katynas zhasauyna komektesedi 2 Ribosoma ribonuklein kyshkyly lat soma dene citoplazmada bos kүjinde zhargakshaga EPT bekingen kүjinde bolatyn nәruyzdy donek tәrizdi ote usak organoid Ol nәruyz sintezine katysady 3 Mitohondriya gr mitos zhipshe gr chondrion dәnek barlyk tiri zhasushalarda bolady Pishini tayaksha zhipshe dәnek tәrizdi tүzilis Zhasushada ondagan myndagan mitohondriyalar kezdesedi Syrtyn 2 kabatty zhargaksha kaptajdy Syrtky zhargakshasy tegis ishki zhargakshasy katparly Mitohondriyalar maj kyshkyldarsh sintezdep zhasushalardy energiyamen kamtamasyz etetin energiya zhinaktaushy kurylym ishki zhargakshadagy fermentter glyukoza men aminkyshkyldardy ydyratyp maj kyshkyldaryn totyktyrady 4 Lizosoma gr mitos eritu gr soma ton domalak nemese sopaksha pishindi bir kabatty zhargakshaly tүzilis Қuramyndagy fermentterdin әserinen nәruyz molekulalarymen polisaharidterdi ydyratady Zhasushaga tүsken bogde zattardy eritedi 5 Goldzhi zhiyntygy yadroga zhakyn zhasusha ortalygyn centriol ajnala korshap zhatatyn kopirshik tүtikshe tәrizdi tүzilis Zhasushada zattardyn tasymaldanuyna kazhetsiz songy onimderdin zhasushadan shygaryluyna katysady 6 Zhasusha ortalygy centriol lat centrum ortalyk nүkte ortalyk Goldzhi zhiyntygyna zhakyn ornalaskan cilindr pishindi 2 deneshik Zhasusha bolinuinin algashky kezeninde 2 centriol birinen biri eki polyuske karaj azhyrajdy Ortasynda urshyksha zhipsheler pajda bolady Zhasushalardyn bolinuine katysady Zhanuarlar men osimdik zhasushalarynyn ajyrmashylygyZhanuarlar men osimdik zhasushalarynyn ajyrmashylygy 1 Zhanuarlar zhasushasynda centriol bolady Zhogary satydagy osimdikterdin zhasushalarynda centriol bolmajdy 2 Zhanuarlar zhasushasynda plastidter bolmajdy dajyn agzalyk zattarmen korektenedi Өsimdikter plastidteri arkyly agzalyk zat tүzedi 3 Қalyn tygyz zhasunykty cellyulozaly kabyksha tek osimdik zhasushasynda bolady Ol osimdiktin pishinin ozgertuge kedergi zhasajdy Zhanuarlar zhasushasyndagy zhargaksha kabyksha ote zhuka citoplazma kabatynyn tygyzdaluynan pajda bolgan Sondyktan zhanuarlar pishinin ozgertip kozgalady 4 Iri vakuolder latynsha uasish kuys osimdikterde bolady al zhanuarlardyn tek bir zhasushaly karapajym tүrlerinde askorytu zhiyrylgysh vakuolder gana bolady Zhasushanyn negizgi tirshilik kasietteriZhasushanyn negizgi tirshilik kasietterine zhatatyndar zat almasu titirkengishtigi kobeyu osu men damu zhәne t b Zat almasu Zhasusha men korshagan orta arasynda tynysalu korektenu kazhetsiz onimderdi shygaru arkyly үzdiksiz zat almasady Zhasushadan syrtky ortaga totygu onimderi shygarylyp korek zattar men ottek kabyldanady Kopzhasushaly agzalardyn zhasushalary agzanyn ishki ortasynda tirshilik etedi Agzanyn ishki ortasyna kan limfa ulpa sujyktygy zhatady Osy ortadan zhasushanyn zhargakshalary arkyly su tuzdar vitaminder gormondar ottek otedi Bular zhasushany tүzetin kurylys materialdary Ottek nәruyzdardy majlardy komirsulardy totyktyryp energiya bolinedi Energiya zhasushanyn barlyk tirshilik әreketterin zhүzege asyrady Ottektin zhasushanyn kuramdy bolikterimen kosyluy zhasushalyk tynysalu dep atalady Bul kezde agzada kazhetsiz zattar komirkyshkyl gaz tuzdar tүzilip kan agynymen zәr shygaru mүsheleri arkyly syrtka shygarylady Zat almasu tiri agzalardy oli tabigattan azhyratatyn negizgi belgi Titirkengishtigi Zhasushalar syrtky ortanyn tүrli titirkendirgishterinin әserinen kozady Қozgyshtyk barlyk tiri agzaga tәn kasiet Mysaly suyktyn ystyktyn zhanasudyn himiyalyk zattardyn barlygy titirkendirgishter Kobeyu zhasushalardyn bolinui arkyly zhүzege asady Aldymen yadro sodan son citoplazma ekige bolinedi Әrbir bolinudin aldynda yadrodagy hromosomalar uzynynan eki eselenedi de birinen biri azhyrap zhas zhasushalarga bolinedi Өsu men damu zat almasudyn nәtizhesinde zhasushadagy zhaj zattardan kүrdeli agzalyk zattar nәruyzdar majlar komirsular tүziledi Citoplazma yadro osy zattardan tүzilip zhasusha osedi Citoplazma men yadro ozgerip damidy Eresek zhasushalardyn zhana pajda bolgan zhasushalardan koptegen ajyrmashylyktary bar ekeni bajkalady Kobeyu tirshiliktin kalypty saktaluyn al osu men damu zhasushalar sanynyn kobeyuin kamtamasyz etedi Damu kobeyumen ayaktalady Zhasushalar men zhasushaaralyk zattar agzanyn damu barysynda ulpalarga mүshelerge mүsheler zhүjesine zhәne tutas agzaga birigedi Citoplazmanyn kozgaluy Zhasusha korektenedi tynys alady syrtky orta eserine zhauap beredi artyk zattardy bolip shygarady kobejedi yagni tirshilik etedi Zhasushadagy zat almasu procesteri citoplazma arkyly zhүzege asatyndyktan udajy kozgalysta bolady Kejde syrtky ortanyn kolajsyz zhagdajynan ote tomengi temperatura ottegi men zharyktyn zhetispeuinen t b kozgalysy bayaulap nemese mүlde toktap kalady Zhasushanyn tirshilik ereketindeshi en manyzdy korinis citoplazmanyn kozgaluy Citoplazma zhasushanyn negizgi bir boligi Onda korektenu zhene tynys alu procesteri zhүredi Zhasusha mikroskoppen karaganda ondagy plastidterdin kabyksha bojymen kozgalatynyn koremiz Bul citoplazmanyn kozgaluyna bajlanysty Zhasushanyn korektenui Өsimdik zhasushasynyn citoplazmasynda zhasyl tүsti ote kop Olarda fotosintez zhүzhege asady Osy procestin eserinen osimdik zhasushasynda tүrli korektik zattar majlar komirsular tүziledi Өsimdikterde korek zhasushasynyn kabykshasy arkyly siniriledi Қorektik zattar kozgalyp sabakka tamyrga zhemisine zhene t b mүshelerine taralady Onymen barlyk tiri agzalar korektenedi Өsimdikterdin zhaksy osip damuy үshin su erigen mineraldy zattar kүn seulesi zhene aua kazhet Su men erigen mineraldy osimdik agzasy tamyry arkyly sorady Al zhapyrak auadan komirkyshkyl gazy men su buyn sinirip zharyktyn eserinen organikalyk zat tүzedi Өsimdik agzasyndagy bul procester bir birimen tygyz bajlanysta otedi Өsimdikterdin tynys aluy Өsimdikter tynys alu kezinde ottegin bojyna sinirip komirkyshkyl gazyn bolip shygarady Zhapyrakka kүn seulesi tүskende auadan komirkyshkyl gazyn siniredi Yagni auany komirkyshkyl gazynan tazartyp ottekpen bajytady Tynys alu kezinde bolingen energiya osimdik mүshelerinin osui men damuyna zhumsalady Fotosintez procesi men tynys alu bir birimen tygyz bajlanysty Mysaly osimdik fotosintez arkyly tynys aluga kazhetti ottek pen komirsular alady Al osimdik tynys alu kezinde fotosintezge kazhetti komirkyshkyl gazy men su ondiriledi Kүn seulesinin erkelki tүsui de kop zhagdajda osimdiktin tynys aluyna eser etip zhatady Mysaly kүn seulesi katty kyzdyrgan kezde fotosintez tez zhүredi Osy kezde osimdik ottek pen komirsular auaga bolinedi de al ottek krahmaldyn tүzilu formasynda kalady Zhasushanyn himiyalyk kuramyZhasushanyn kuramynda 80 nen astam himiyalyk elementter kezdesedi Olar zhasushadagy zat almasu procesterine katysady Әrbir zhasushanyn kuramy agzalyk zhәne bejagzalyk kosylystardan turady Agzalyk kosylystarga nәruyzdar akuyz majlar komirsular zhәne nuklein kyshkyldary zhatady Bejagzalyk kosylystar su zhәne mineraldy tuzdar Agzalyk kosylystar zhasusha kuramynyn 20 30 үlesine ten 1 Nәruyzdar komirtegi sutegi ottegi azot kүkirt zhәne t b elementterden turatyn kүrdeli agzalyk zattar Nәruyzdar 45 80 S da ujidy Olardyn kuramy 20 aminkyshkylynan turady 2 Majlar үsh elementten kuralgan olar komirtegi sutegi ottegi Majlar sudan zhenil suda erimejdi Maj glicerin men maj kyshkylynan turady 3 Komirsular majlarga uksas komirtegi sutegi ottegiden turady Komirsu dep atalu sebebi sutegi men otteginin arakatynasy sumen birdej Demek sutegi atomy ottegi atomynan 2 ese kop degen soz Komirsularga әr tүrli suda tez eritin tәtti kristally kanttar zhatady Bulardyn ishinde kobirek taralgandary glyukoza zhүzim kanty men glikogen zhanuarlar krahmaly Glikogen bauyr men bulshyketter zhasushalarynda kezdesedi Nәruyzdar majlar zhәne komirsular zhasusha citoplazmasynyn yadrosynyn zhәne organoidtarynyn negizgi kurylys materialdary bolyp sanalady Nәruyzdardyn molekulalary zhasushadagy himiyalyk reakciyalardy tezdetuge katysady Nәruyzdar men komirsular ydyraganda energiya bolinedi Majlar zhasusha zhargakshasynyn kuramynda kop bolady әri energiya kozinin negizgi kory bolyp tabylady Zhasushanyn bejagzalyk zattary su men mineraldy tuzdar Zhasusha citoplazmasynda su molsheri azdau bolady Sondyktan citoplazma kojmalzhyn zhartylaj sozylmaly sujyktyk Su zhasushaga eritkish retinde ote kazhet Sebebi zhasushadagy tүrli himiyalyk reakciyalar tek erigen zattardyn arasynda zhүredi Қorek zattary zhasushaga tek sujyk erigen kүjinde kabyldanady Zhasushanyn 80 y su Ondagy kazhetsiz onimder men ziyandy zattar su arkyly syrtka shygarylady Zhasusha citoplazmasynda tuzdardan kobirek kezdesetinderi hlorly kalijden baska natrij kalij kalcij magnijlerdin fosforly zhәne komirkyshkyldy tuzdary Mineraldy tuzdar sudyn zhasushalar men zhasushaaralyk zattardyn arasynda tendej bolinuin kamtamasyz etedi Nuklein kyshkyldary lat nucleus yadro zhasusha yadrosynda tүziletindikten osylaj atalgan Nuklein kyshkyldarynyn kuramynda komirtegi ottegi sutegi zhәne fosfor bolady Nuklein kyshkyldary 2 topka bolinedi Dezoksiribonuklein kyshkyly DNҚ Ribonuklein kyshkyly RNҚ DNҚ zhasusha hromosomasynda yadroda bolady ol tukymkualau belgilerin ata analarynan urpakka beriluin kadagalajdy Zhasushadagy nәruyzdardyn kuramyn anyktajdy RNҚ zhasushanyn citoplazmasynda bolady RNҚ әr zhasushanyn ozine gana tәn nәruyzdardyn tүziluine katysady Zhasushanyn kurylysyAdam agzasy organizmi milliardtagan zhasushalardan kuralgan ozddginen rettelip zhanaryp turatyn birtutas kүrdeli zhүje Agzanyn damu үderisinde zhasushalar men zhasushaaralyk zattar ulpalarga mүshelerge mүsheler zhүjesine zhәne birtutas agzaga birigedi Zhasusha tirshiliktin negizgi birlik olshemi Barlyk tiri agzalardyn denesi virustan baskasy zhasushadan turatyny senderge mәlim Zhasushanyn kurylysy elektrondy mikroskoptyn komegimen teren zertteldi Elektrondy mikroskoppen zhasusha kurylymdarynyn ote usak bolshekterine dejin anyk koruge bolady Zhasushalardyn kurylysy men kyzmetin zerttejtin gylymdy citologiya gr kytos zhasusha gr logos gylym dejdi Zhasushalar kurylysy kyzmeti pishini molsheri zhagynan әr tүrli bolady Adam denesi zhasushalarynyn pishini domalak uzynsha zhalpak tortkyrly kopkyrly prizma torizdi zhәne t b Zhasusha molsheri men pishininin әr tүrli bolyp kelui atkaratyn kyzmetine bajlanysty Mysaly kannyn eritrocit zhasushalary sujyk ortada bolgandyktan domalak teri zhasushalary kopkyrly bulshyket zhasushalary uzyn zhүjke zhasushalary kop osindili zhuldyz tәrizdi zhәne t b Zhasushalardyn molsheri de tүrlishe adam agzasyndagy en iri zhasushalar zhumyrtkazhasushasy men zhүjke zhasushasy Қan men limfada bolatyn en kishkene zhasushalar limfocitter Zhasusha plazmalyk zhargaksha citoplazma yadro zhәne organoidtardan endoplazmalyk tor ribosoma mitohondriya lizosoma Goldzhi zhiyntygy zhasusha ortalygynan turady lat membrano zhargak kabyk zhasushanyn syrtyn kaptajdy maj men nәruyzdy zattardan tүzilgen Өsimdikterdin plazmalyk zhargakshasynyn syrtynda citoplazmadan bolingen oli zattan tүziletin zhasunykty cellyulozaly kalyn kabykshasy bolady Mundaj kabyksha zhanuarlar men adamnyn zhasushalarynda bolmajdy Olardyn zhasushalary tek plazmalyk zhargakshamen gana kaptalady Plazmalyk zhargaksha akuyz ben lipidterden turatyn kalyndygy 10 nm zhuka kabyksha lipidter molekulasy eki kabatka ornalaskan al akүyz molekulalarynyn bejbereket әr kabatta kalkyp zhүredi Akuyz ben lipid molekulalarynyn zhylzhymaldylygy plazma zhargakshasyn үnemi kozgalyska keltirip otyrady Zhargakshanyn kyzmeti Zhasushanyn ishindegi barlyk korektik zattar men kazhetsiz onimder zhargaksha arkyly otedi Plazmalyk zhargakshanyn ote zhukargan zherinde zhukaltyrly usak tesiksheler shuryktar bolady Zattardyn barlygy osy shuryktar arkyly otedi Plazmalyk zhargaksha zhasushanyn ishine kazhetti zattardy onaj otkizip ziyandy zattardy otkizbejdi Zhargaksha arkyly zhasusha korshagan ortamen katynas zhasajdy Әr tүrli zattar tek zhasushanyn ishine gana otpej korshiles zhasushalarga da otedi Қatar zhatkan eki zhasushanyn citoplazmalary sanylau arkyly bir birine otedi Citoplazma gr kytos zhasusha gr plasma irkildek sujyktyk zhasushanyn ishin toltyryp turatyn irkildek sujyktyk Zhasusha men syrtky orta arasynda zhүretin zat almasudy kamtamasyz etetin zhasushanyn kazhetti bolimi Citoplazma zhasushanyn ishinde үzdiksiz kozgalysta bolady Eger korshagan ortanyn temperaturasy koterilse zhogarylasa citoplazmanyn kozgalysy da kүshejedi tomendese bayaulajdy Zhogary temperaturada citoplazmada zat almasu үderisi korektenu tynysalu zhyldamdajdy Yadro zhasushanyn retteushi ortalygy Pishini domalak tayaksha үrmeburshak tәrizdi eki zhagy kysynky zhәne t b eritrocitter kan zhasushasy men trombocitterde kannyn plastinkasy yadro bolmajdy Yadronyn syrtyn citoplazmadan bolip turatyn eki kabat zhargaksha kaptajdy Yadronyn ishinde toltyryp turatyn irkildek yadro shyryny bolady Yadro kabykshasynda da ote usak tesikter shuryktar bar Yadro solar arkyly citoplazmamen bajlanysady Yadro citoplazmamen tygyz bajlanysyp zhasushanyn barlyk tirshilik әreketterine osu kobeyu zat almasu katysady Yadro kabykshasy zhargakshasy zattardyn kozgalysyn yadroga enui yadrodan shyguy rettejdi Yadro shyrynynda hromosomalar men yadroshyktar bolady gr chroma tүsi gr soma tәn tez boyalatyn dene tukymkualau kasietin saktajtyn zhil tayaksha tәrizdi tүzilis Adamnyn dene zhasushalarynda hromosomalardyn sany turakty 46 zhynys zhasushalarynda 23 Hromosomanyn bolikterin gen grekshe gr genos tuys tegi bir dejdi Gender hromosomanyn uzyndygyna karaj tүzu syzyk bojymen ornalaskan Olar tukymkualau belgilerin urpaktan urpakka zhetkizip otyrady kejbir zhasushalarda pishini men kurylymyn ozgertip turatyn tygyz tүzilis deneshik Zhasushalardyn bolinuge dajyndyk kezeninde yadroshyk zhojylyp baska kezeninde kajta tүziledi Yadroshyk nuklein kyshkylynyn sintezine katysady DerekkozderBiologiya Zhalpy bilim beretin mekteptin 9 synybyna arnalgan okulyk 2 basylymy ondelgen M Gilmanov A Soloveva L Әbshenova Almaty Atamura baspasy 2009 zhyl ISBN 9965 34 927 4 Biologiya Zhalpy bilim beretin mekteptin 6 synybyna arnalgan okulyk Almaty Atamura Sartaev A Gilmanov M S22 Zhalpy biologiya Zhalpy bilim beretin mekteptin kogamdyk gumanitarlyk bagytyndagy 10 synybyna arnalgan okulyk Almaty Mektep baspasy 2006 ISBN 9965 33 634 2 Biomorfologiya terminderinin tүsindirme sozdigi Almaty Sozdik Slovar 2009 zhyl ISBN 9965 822 54 9 Әlimkulova R Sәtimbekov R Ә 55 Biologiya Zhalpy bilim beretin mekteptin 8 synybyna arnalgan okulyk 2 basylymy ondelgen tolyktyrylgan Almaty Atamura baspasy 2008 320 bet ISBN 9965 34 812 H Biologiya Zhalpy bilim beretin mekteptin 8 synybyna arnalgan okulyk Almaty Atamura baspasy 2008 ISVN 9965 34 812 H O D Dajyrbekov B E Altynbekov B K Torgauytov U I Kenesariev T S Hajdarova Aurudyn aldyn alu zhәne saktandyru bojynsha oryssha kazaksha terminologiyalyk sozdik Shymkent Ғasyr Sh 2005 zhyl ISBN 9965 752 06 0Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet