Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Нуклеин қышқылдары (лат. nucleus — ядро) немесе полинуклеотидтер — көптеген нуклеотидтерден тұратын үлкен молекулалы күрделі полимерлер.
Молекулалары нуклеотидтерден тұрады, бір нуклеоидтік 5'-фосфор арасындағы эфирлік байланысы мен келесі нуклеотидтің көмірсу қалдығының 3'-гидроксилі арасы эфир байланысымен нуклеин қышқылдары көмірсулы-фосфатты қанқасын қалайды. Нуклеин қышқылдары жоғарғы полимерлі тізбектері ондаған немесе жүздеген нуклеотидтің қалдықтарынан тұрады. Олардың м. с. 105—1010. Нуклеин қышқылдары құрамына кіретін мономерлерінің (дезокси- немесе рибонуклеотидтер) түріне қарай ДНҚ жәңе РНҚ деп бөлінеді.
Нуклеин қышқылдары тірі жасуша ядросының маңызды құрам бөлігі. Нуклеин қышқылдары ең алғаш жасушаның ядросынан табылды, ол латынша «нуклеус» - ядро деген мағынаны білдіреді. Сондықтан нуклеин қышқылдары деп аталған. Нуклеин қышқылдары (НҚ) рибонуклеин қышқылы (РНҚ) және дезоксирибонуклеин қышқылы (ДНҚ) болып екі үлкен түрге бөлінеді. Тірі организмнің құрамына нуклеин қышқылдарының екі түрі де кіреді. Нуклеин қышқылдары жоғары молекулалы гетерополимерлі қосылыстар.
Нуклеин қышқылдарының құрамы мен құрылысы
Нуклеин қышқылдарының толық емес гидролизі нәтижесінде нуклеотидтер түзіледі (25-сызбанұсқа). Олар нуклеин қышқылдары полимер тізбегінде қайталанып отыратын күрделі құрылым буындары (монометрлері). Ал нуклеотидтерді одан әрі гидролиздесе, ортофосфор қышқылын және пентоза мен азотты негізге айырылатын нуклеозидтерді түзеді.
Яғни, нуклеин қышқылдарының құрамына азотты негіздер (пиримидинді, пуринді), фосфор қышқылы және моносахаридтер (рибоза мен дезоксирибоза) кіреді. Нуклеин қышқылдары құрамындағы моносахаридтердің қалдығына байланысты рибонуклеин қышқылы және дезоксирибонуклеин қышқылы болып екіге бөлінеді. ДНҚ молекулалық массалары бірнеше мыңнан ондаған миллионға жетеді.
ДНҚ мен РНҚ құрамының айырмашылығы — нуклеин қышқылын толық гидролиздеу арқылы анықталды. Оларды гидролиздегенде, әр түрлі заттардың қоспасы түзіледі (36 кесте).
Нуклеин қышқылдары құрамында көмірсудың гидроксил тобы мен фосфор қышқылының арасында күрделі эфирлік байланыс түзіледі, ал азотты негіз көмірсудың жанынан жалғасады. Полинуклеотидтің құрылысын сызбанұсқамен былай өрнектеуге болады:
ақуыздар сияқты нуклеин қышқылдары әр түрлі болады. Олардың организмдегі функциясы да әр алуан. Нуклеин қышқылдарының да ақуыздар сияқты әр түрлі құрылымдары болады.
Нуклеин қышқылының бірінші құрылымында мононуклеотидтер белгілі тәртіппен орналасады.
Нуклеин қышқылының екінші құрылымы макромолекулалардың кеңістікте қос шиыршық болып орналасуын көрсетеді. Бұл кезде молекулалар арасында және молекула ішінде сутектік байланыс арқылы әрекеттесу болады.
НҚ-ның макромолекуласы екі полинуклеотидті тізбектен құралады. Олар кеңістікте қос оралма түзеді (54-сурет). Оралманы фосфор қышқылының полиэфирі түзеді, пиримидин және пурин туындыларының жазық молекуласы оралманың ішінде болады.
Нуклеин қышқылының макромолекуласындағы бірінің ішінде бірі жатқан ширатылған екі оралмада, пиримидин және пурин қалдықтары өзара сутектік байланыс арқылы байланыскан.
Сутектік байланыс белгілі бір жұп пиримидин және пурин туындыларының арасында түзіледі. Оларды комплементарлы жұптар деп атайды. Ондай жұптар: тимин (Т) — аденин (А) және цитозин (С) — гуанин (G).
ДНҚ-ның қос оралмалы сызбанұсқасында таспамен көрсетілгендері фосфор қышқылымен көмірсулардың полиэфирінің макромолекуласы. Бұларды қосып жатқан түзулер пиримидин және пурин туындылары, олар комплементарлы жұптар.
Нуклеин қышқылының үшіншілік щрылымы — ДНҚ мен РНҚ-ның кеңістікте шумақталып орналасуы.
Нуклеин қышқылдарының маңызы
Нуклеин қышқылдары биологиялық тұрғыдан маңызды рөл атқарады. Олар тірі организмдердегі генетикалық ақпаратты сақтайтын және тасымалдайтын жасушаның (жасушаның) маңызды кұрам бөліктері болып табылады. Нуклеин қышқылдары ақуыз биосинтезіне қатысады және тірі организмдерде тұқым қуалаушылықты сақтап, оның бір ұрпақтан екінші ұрпаққа берілуін қамтамасыз етеді. ДНҚ жасуша ядросының хромосомасында (99%), рибосомаларда және хлоропластарда, ал РНҚ ядрошықтарда, рибосомаларда, митохондрияда, пластидтер мен цитоплазмада кездеседі.
Олар жасушаның қай бөлігінде шоғырланса, соған байланысты қызмет атқарады. Жоғарыда айтылғандай, ДНҚ организмдегі тұқым қуалаушылық ақпаратты сақтайтын гендердің құрылыс материалы болып табылады. Ал РНҚ үш түрлі болғандықтан: рибосомдық (р-РНҚ); тасымалдаушы (т-РНҚ) және ақпараттық (а-РНҚ) әр түрлі қызметтер атқарады. ДНҚ мен РНҚ қызметтері 1940 жылдардан бастап анықталып, түрлі биологиялық тәжірибелер арқылы дәлелденген. Осы зерттеулер нәтижесінде молекулалық генетика ғылымы жедел дами бастады.
Соңғы жылдары ғалымдар жоғары организмдердің гендерін бактериялар мен ашытқы саңырауқұлақтарының организміне енгізуді іске асырды. Соңынан оларды ақуыз синтездеуге пайдаланды. Мысалы, инсулин генін осылайша "жұмыс істеткізді". Адам инсулині ең алғаш рет Е. соlі деген бактерияның көмегімен 1982 жылы алынды.
Осылайша бір типтегі организмнен алынған генді басқа типтегі организмге енгізуді гендік инженерия деп атайды. Жоғарыда айтылған ипсулин, өсу гормоны — соматотропин, сондай-ақ гемофилия ауруына қолданылатын VIII фактор — гендік инженерияның өнімдері. Қазіргі кезде гендік инженерияның көмегімен түрлі жұқпалы ауруларға қарсы вакциналар өндіріле бастады.
Қазақстан Ұлттық ғылым академиясының академигі М. Ә. Айтхожин жасушалық макромолекулалардың (нуклеин қышқылдары мен ақуыздың) синтезі саласында өте маңызды зерттеу жұмыстарын жүргізді.
Дереккөздер
- ҚСЭ, 8-том
- Вирусология, иммунология, генетика, молекулалық биология. Орысша-қазақша сөздік. – Алматы, «Ана тілі» баспасы, 1993 жыл. ISBN 5-630-0283-X
- Химия: Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы 11-сыныбына арналған оқулық / Ә. Темірболатова, Н. Нұрахметов, Р. Жұмаділова, С. Әлімжанова. – Алматы: «Мектеп» баспасы, 2007. – 352 бет. ISBN 9965-36-092-8
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Nuklein kyshkyldary lat nucleus yadro nemese polinukleotidter koptegen nukleotidterden turatyn үlken molekulaly kүrdeli polimerler Molekulalary nukleotidterden turady bir nukleoidtik 5 fosfor arasyndagy efirlik bajlanysy men kelesi nukleotidtin komirsu kaldygynyn 3 gidroksili arasy efir bajlanysymen nuklein kyshkyldary komirsuly fosfatty kankasyn kalajdy Nuklein kyshkyldary zhogargy polimerli tizbekteri ondagan nemese zhүzdegen nukleotidtin kaldyktarynan turady Olardyn m s 105 1010 Nuklein kyshkyldary kuramyna kiretin monomerlerinin dezoksi nemese ribonukleotidter tүrine karaj DNҚ zhәne RNҚ dep bolinedi Nuklein kyshkyldary tiri zhasusha yadrosynyn manyzdy kuram boligi Nuklein kyshkyldary en algash zhasushanyn yadrosynan tabyldy ol latynsha nukleus yadro degen magynany bildiredi Sondyktan nuklein kyshkyldary dep atalgan Nuklein kyshkyldary NҚ ribonuklein kyshkyly RNҚ zhәne dezoksiribonuklein kyshkyly DNҚ bolyp eki үlken tүrge bolinedi Tiri organizmnin kuramyna nuklein kyshkyldarynyn eki tүri de kiredi Nuklein kyshkyldary zhogary molekulaly geteropolimerli kosylystar Nuklein kyshkyldarynyn kuramy men kurylysyNuklein kyshkyldarynyn tolyk emes gidrolizi nәtizhesinde nukleotidter tүziledi 25 syzbanuska Olar nuklein kyshkyldary polimer tizbeginde kajtalanyp otyratyn kүrdeli kurylym buyndary monometrleri Al nukleotidterdi odan әri gidrolizdese ortofosfor kyshkylyn zhәne pentoza men azotty negizge ajyrylatyn nukleozidterdi tүzedi Yagni nuklein kyshkyldarynyn kuramyna azotty negizder pirimidindi purindi fosfor kyshkyly zhәne monosaharidter riboza men dezoksiriboza kiredi Nuklein kyshkyldary kuramyndagy monosaharidterdin kaldygyna bajlanysty ribonuklein kyshkyly zhәne dezoksiribonuklein kyshkyly bolyp ekige bolinedi DNҚ molekulalyk massalary birneshe mynnan ondagan millionga zhetedi DNҚ men RNҚ kuramynyn ajyrmashylygy nuklein kyshkylyn tolyk gidrolizdeu arkyly anyktaldy Olardy gidrolizdegende әr tүrli zattardyn kospasy tүziledi 36 keste Nuklein kyshkyldary kuramynda komirsudyn gidroksil toby men fosfor kyshkylynyn arasynda kүrdeli efirlik bajlanys tүziledi al azotty negiz komirsudyn zhanynan zhalgasady Polinukleotidtin kurylysyn syzbanuskamen bylaj ornekteuge bolady akuyzdar siyakty nuklein kyshkyldary әr tүrli bolady Olardyn organizmdegi funkciyasy da әr aluan Nuklein kyshkyldarynyn da akuyzdar siyakty әr tүrli kurylymdary bolady Nuklein kyshkylynyn birinshi kurylymynda mononukleotidter belgili tәrtippen ornalasady Nuklein kyshkylynyn ekinshi kurylymy makromolekulalardyn kenistikte kos shiyrshyk bolyp ornalasuyn korsetedi Bul kezde molekulalar arasynda zhәne molekula ishinde sutektik bajlanys arkyly әrekettesu bolady NҚ nyn makromolekulasy eki polinukleotidti tizbekten kuralady Olar kenistikte kos oralma tүzedi 54 suret Oralmany fosfor kyshkylynyn poliefiri tүzedi pirimidin zhәne purin tuyndylarynyn zhazyk molekulasy oralmanyn ishinde bolady Nuklein kyshkylynyn makromolekulasyndagy birinin ishinde biri zhatkan shiratylgan eki oralmada pirimidin zhәne purin kaldyktary ozara sutektik bajlanys arkyly bajlanyskan Sutektik bajlanys belgili bir zhup pirimidin zhәne purin tuyndylarynyn arasynda tүziledi Olardy komplementarly zhuptar dep atajdy Ondaj zhuptar timin T adenin A zhәne citozin S guanin G DNҚ nyn kos oralmaly syzbanuskasynda taspamen korsetilgenderi fosfor kyshkylymen komirsulardyn poliefirinin makromolekulasy Bulardy kosyp zhatkan tүzuler pirimidin zhәne purin tuyndylary olar komplementarly zhuptar Nuklein kyshkylynyn үshinshilik shrylymy DNҚ men RNҚ nyn kenistikte shumaktalyp ornalasuy Nuklein kyshkyldarynyn manyzyNuklein kyshkyldary biologiyalyk turgydan manyzdy rol atkarady Olar tiri organizmderdegi genetikalyk akparatty saktajtyn zhәne tasymaldajtyn zhasushanyn zhasushanyn manyzdy kuram bolikteri bolyp tabylady Nuklein kyshkyldary akuyz biosintezine katysady zhәne tiri organizmderde tukym kualaushylykty saktap onyn bir urpaktan ekinshi urpakka beriluin kamtamasyz etedi DNҚ zhasusha yadrosynyn hromosomasynda 99 ribosomalarda zhәne hloroplastarda al RNҚ yadroshyktarda ribosomalarda mitohondriyada plastidter men citoplazmada kezdesedi Olar zhasushanyn kaj boliginde shogyrlansa sogan bajlanysty kyzmet atkarady Zhogaryda ajtylgandaj DNҚ organizmdegi tukym kualaushylyk akparatty saktajtyn genderdin kurylys materialy bolyp tabylady Al RNҚ үsh tүrli bolgandyktan ribosomdyk r RNҚ tasymaldaushy t RNҚ zhәne akparattyk a RNҚ әr tүrli kyzmetter atkarady DNҚ men RNҚ kyzmetteri 1940 zhyldardan bastap anyktalyp tүrli biologiyalyk tәzhiribeler arkyly dәleldengen Osy zertteuler nәtizhesinde molekulalyk genetika gylymy zhedel dami bastady Songy zhyldary galymdar zhogary organizmderdin genderin bakteriyalar men ashytky sanyraukulaktarynyn organizmine engizudi iske asyrdy Sonynan olardy akuyz sintezdeuge pajdalandy Mysaly insulin genin osylajsha zhumys istetkizdi Adam insulini en algash ret E soli degen bakteriyanyn komegimen 1982 zhyly alyndy Osylajsha bir tiptegi organizmnen alyngan gendi baska tiptegi organizmge engizudi gendik inzheneriya dep atajdy Zhogaryda ajtylgan ipsulin osu gormony somatotropin sondaj ak gemofiliya auruyna koldanylatyn VIII faktor gendik inzheneriyanyn onimderi Қazirgi kezde gendik inzheneriyanyn komegimen tүrli zhukpaly aurularga karsy vakcinalar ondirile bastady Қazakstan Ұlttyk gylym akademiyasynyn akademigi M Ә Ajthozhin zhasushalyk makromolekulalardyn nuklein kyshkyldary men akuyzdyn sintezi salasynda ote manyzdy zertteu zhumystaryn zhүrgizdi DerekkozderҚSE 8 tom Virusologiya immunologiya genetika molekulalyk biologiya Oryssha kazaksha sozdik Almaty Ana tili baspasy 1993 zhyl ISBN 5 630 0283 X Himiya Zhalpy bilim beretin mekteptin zharatylystanu matematika bagytyndagy 11 synybyna arnalgan okulyk Ә Temirbolatova N Nurahmetov R Zhumadilova S Әlimzhanova Almaty Mektep baspasy 2007 352 bet ISBN 9965 36 092 8Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet