Шу-Сарысу шөгінді алабы

Шу-Сарысу шөгінді алабы Шу-Сарысу шөгінді алабы да біркелкі зерттелмеген, оның ауқымындағы көбірек зерттелген Мойынқұм ойысымы. Бүгінгі деңгейдегі сейсмикалық зерттеулер алап ауқымында мүлдем жүргізілмеген, себебі алапты зерттеудің негізгі кезеңі өткен ғасырдың 80-жылдарында аяқталған болатын. Геологиялық барлау жұмыстарының нәтижесі алаптың газға деген потенциалы шектеулі екендігін керсеткен болатын, бұл жайт 2004 жылы жүргізілген бүгінгі деңгейдегі геохимиялық зерттеулермен растала түсті. Мүмкін деген жаңа ашылулар негізінен Мойынқұм, Тасбұлақ және ойысымдары ауқымындағы әзір бұрғыланбаған жергілікті құрылымдардың таскөмір және девон түзілімдерімен байланыстырылады.

Қазақстанның жоғарыда сөз болған шөгінді алаптары біршама тыңғылықты, алайда әркелкі дәрежеде зерттелген, олардың әркелкі деңгейде зерттелуінің екі түрлі себебі бар. Олардың біріншісі, алаптардағы мұнай-газ шоғырлану белдемдерін даралау принципіне негізделген, осы принципке сәйкес аталған белдемдер ғана бірінші кезекте және толықтай зерттелді, сөйтіп алап ауқымындағы ең маңызды деген құрылымдық элементтер және оларға тиесілі әр түрлі типтегі жергілікті нысандар дараланды. Мұнайгаздылықтың таралу заңдылықтарын ескере отырып, мәселеге осылайша келу Қазақстанда қазіргі таңда белгілі болып отырған сұйық және газ түріндегі көмірсутектердің шикізаттық базасын қалыптастыруға мүмкіндік берді. Алаптардың мұнай-газ шоғырлану белдемдеріне кірмейтін құрылымдық элементтері де зерттелді, алайда бұл зерттеулер геологиялық барлау жүмыстарының шектеулі мөлшерлерімен сипаттала отырып, олардан мұнай мен газ кенорындарын іздеудің перспективасы жоқ екендігін растады. Осы айтылғандардың бәрі, сайып келгенде, алаптардың әркелкі дәрежеде зерттелуіне себепші болды.

Алаптардың мұнай-газ шоғырлану белдемдері ауқымындағы шөгінді тыс қималарының бірдей дәрежеде зерттелмеуінің екінші себебі негізінен терең орналасқан кешендерді зерттеуде қолданылатын ұрғылау жұмыстарын жүргізу қажеттілігін негіздеу барысындағы техникалық-технологиялық және экономикалық факторлармен байланысты.

Қазақстанның өзге шөгінді алаптарының арасында сейсмикалық зерттеулердің қанағаттанарлық деңгейі Арал, Зайсан және Ертіс маңы (Солтүстік Қазақстан) алаптарында, жарым-жартылай Теңіз алабында жүзеге асырылған. Бұл алаптардың ауқымында жекелеген бұрғылау ұңғымалары да болған, олар мұнайгаздылық перспективаларын зерттеу, немесе өзге пайдалы қазба кенорындарын іздестіру мақсатында қойылған. Бұл аймақтардың зерттелу дәрежесі құрылымдық тектоникалық аудандастыру шараларын қанағаттанарлық деңгейде жүзеге асыруға жарамды, ал мұндай аудандастыру мұнайгазгеологиялық аудандастырудың және келесі кезектегі мұнайгаздылық перспективасын кешенді түрде бағалау шараларының базалық негізі болып табылады.

Қазақстанның мұнай-газ өнеркәсібінің потенциалы мұнай мен газдың барланған қорлармен, сол сияқты олардың келелі (перспктивалық) және болжамдық ресурстарымен анықталады. Бұлардың алдыңғылары бұрынырақ табылған, сөйтіп қазір игеріліп немесе барланып жатқан, әйтпесе уақытша сақталып қойылған кенорындармен байланысты. Келелі және болжамдық ресурстар әзір табыла қоймаған, бірақ анықталған әр түрлі типтегі жергілікті тұтқыштар тұрғысынан (келелі және шоғырландырылған болжамдық ресурстар), немесе алаптың ірі-ірі құрылымдық элементтері мен литологиялық-стратиграфиялық кешендері тұрғысынан жеткілікті дәрежеде ғылыми тұрғыдан негізделген ресурстар болып табылады.

Қазақстанда табылған кенорындардың қорларын бағалау жұмыстары, сол сияқты келелі және болжамдық ресурстарды кешенді турде бағалау шаралары тұрақты түрде жүргізіліп тұрады, мұның өзі республиканың мұнай-газ саласының қазіргі жағдайы мен болашақ даму перспктиваларын саралауға жеткілікті дәрежедегі негіз болып табылады.

2005 жылдың 1-ші қаңтарына есептегенде, Қазақстанда мұнай мен газдың 230 кенорны белгілі, олардың 131-і Каспий маңы ойысында, 18-і Солтүстік алабында, 57-і Оңтүстік Маңғыстауда, 15-i Оңтүстік Торғайда және 9-ы Шу-Сарысу шөгінді алабында. 210-ға жуық кенорын мемлекеттік баланс тұрғысынан есепке алынған, қалғандары мұнай мен газдыңжекелеген ағымдарымен ғана сипатталатын барланып жатқан алаңшалар дәрежесінде. Шу-Сарысу алабы ғана таза газды алап болып табылады, қалғандары негізінен мұнайлы алаптар санатына жатады, алайда бұл алаптарда да газ және газ-конденсат кенорындары мен жекелеген жатындары ұшырасады, және де олардағы мұнай мен дербес газдың бір-біріне деген қатынасы әр түрлі болып келеді.

Мунайдың дәлелденген қорларының мөлшері жағынан, яғни республикада қабылданған қорлар жіктемесінің А + В+С₁ категориялары бойынша, Қазақстан дүние жүзіндегі мұнайдың дәледенген қорларының 90 %-ын иеленген 16 елдің қатарына кіре отырып, осы тізбекте 14-нші орынды иеленеді. Ал шындыққа сәйкесу деңгейі өте жоғары бағаланатын Қашаған және Теңіз кенорындары бойынша есептеліп шығарылған шамамен бағаланған қорларды (С₂ категориясы) есепке алар болсақ, Қазақстан дүние жүзі елдерінің алғашқы ондығына кіре отырып, осы тізбектегі, Ресей Федарациясынан кейінгі, 8-нші орынды иеленеді. , яғни мұнай мен газды конденсаттың жиынтық мөлшері тұрғысынан да Қазақстан осы тізбектің 8-нші орнында. Сұйық көмірсутектердің дәлелденген және шамамен бағаланған қорлары жағынан республиканың жиынтық потенциалы әлемдік дәлелденген қорлардың 3,5 %-н құрайды.

Отандық және шетелдік мамандардың болжамдық бағалау деректеріне сәйкес, барланған қорлардың еселей артуы тек қана Каспий теңізі айдынының табанынан ғаламат ірі кенорындардың ашылу мүмкіндігімен байланыстырылған болатын. Осы болжам республика мұнайының қорын 35 %-ға өсіруге мүмкіндік берген Қашаған кенорнының ашылуымен расталып отыр. Мұндай ғаламат ірі кенорындардың болашақта да табылу мүмкіндігі күмәнді, десек те біршама ірі ашылулар жоққа шығарылмайды, олар бірінші кезекте Каспий теңізінің бозащылық белігіндегі мезозойлық түзілімдермен, атап айтқанда Құрманғазы алаңшасымен, Каспий айдынының солтүстігіндегі палеозойлық карбонатты массивтермен, сол сияқты Оңтүстік Маңғыстау алабындағы және бөліктерімен байланысты болуы тиіс. Шөгінді алаптардың құрлықтағы бөліктері ауқымынан ірі-ірі кенорындар ашылу мүмкіндігі тамамдалғанға ұқсайды,сондықтан барланған қорлардың бүгінгі қол жеткен деңгейі тұрақты деңгейге жақындап келеді. Бозащы секторының мезозой түзілімдерінен және Каспийдің солтүстік бөлігіндегі тұзүсті түзілімдерінен қоры жағынан ұсақ және орташа кенорындар санатына жататын, негізінен мұнай кенорындарының ашылу мүмкіндіктері әлі де болса өте жоғары бола тұрса да, бұл ашылулар қорлар балансын күрт жоғарлатып жібере алмайды, себебі, біріншіден, бұл ашылулар ұзақ уақыттарға созылатын болады, екіншіден, жаңадан анықталатын қорлар қазір игеріліп жатқан кенорындардан алынатын сұйық көмірсутектердің мөлшерін белгілі дәрежеде жауып отыруға ғана жететін болады.

Жоғарыда келтірілген өте маңызды қорытынды Қазақстанның мұнай-газ өнеркәсібі дамуының стратегиялық бағытын анықтайды, бүл бағыттың негізгі міндеті көмірсутектердің қазіргі бар қорларын ұтымды пайдалана отырып, қазіргі таңдағы белгілі кенорындарды игеру шараларын тұрақтандыру болып табылады.

Сұйық көмірсутектерді өндіру

Сұйық көмірсутектерді өндіру деңгейін алыс перспктиваларға анықтайтын негізгі базалық кенорындар қатарына Қашаған мен Теңіз кенорындарын жатқызуға болады, бұлар өздерінің мүмкіндіктері жағынан бір-бірімен шамалас кенорындар, оларда бүкіл барланған қорлардың 70 %-ы шоғырланған. Игеріліп жатқан кенорындардағы мұнай мен газды конденсаттың қалдық қорларын қоса есептегендегі барланған қорлардың 90 %-дан астамы 15 кенорынға тиесілі, олар - Қашаған, Теңіз, Қарашығанақ, Өзен, Королев, Жаңажол, Қаражанбас, Солтүстік Бозащы, Құмкөл, Қаламқас, Жетібай, Әлібекмола, Ақшабұлақ, Кеңқияқ және Кенбай кенорындары. Бұл кенорындардың кейбіреулерің игерілу мерзімінің ең жоғарғы көрсеткіші 25-40 жыл аралығында, алайда бұл кенорындардағы мұнайдың өндіріп алуға болатын қалдық қорлары да біршама жоғары деңгейде. Кенорындардың бір бөлігі әлі де болса игерілмеген, немесе игерудің бастапқы сатысында. Олай болса, 15 базалық кенорындардағы сұйық көмірсутектердің барланған қорларының дайындалған базасы және олардың жоғары дәрежеде шоғырлануы болашаққа сеніммен қарай отырып, мұнай мен газды конденсат өндіру деңгейін өсірудің геологиялық мүмкіндіктері шынында да жоғары дәрежеде деп мәлімдеуге мүмкіндік береді. Бұл орайдағы негізгі кедергі көнорындарда жинақталған мол мұнай шоғырларындағы еріген және дербес газдар құрамындағы күкіртсутектердің жоғары концентрациясын аластайтын, сол сияқты мұнайды тазартатын қуатты қондырғылардың әлі де болса жетімсіздігі болып табылады. Мұнайдың жинақталған мол мөлшерлерін сыртқы рынокқа тасымалдаудың тиімді жолдарын қарастыру мәселесі де принциптік мәселе дәрежесін иелене бермек.

Дербес және еріген газ

Қазақстанның газға деген потенциалы да дербес газдың барланған қорларымен және әзір барланбаған, яғни күтілген (перспективалық) және болжам ресурстарымен анықталады. Дербес газдың, яғни газ жатындары мен газды тақия газдарының қоры жағынан Қазақстан барланған газ қорының 90 %-ына иелік ететін 23 елдің ішінде 16-шы орынды иеле- неді. Қазақстан дүние жүзіндегі газ қорының 1,3 %-на ие. Газдың барланған қорларының 97 %-ға жуығы Батыс Қазақстан аймақтарында, оның 75 %-ы Батыс Қазақстан облысында, Ақтөбе, Атырау және Маңғыстау облыстарының үлесіне 7-8%-дан келеді. Газдың басым белігі Қарашығанақ кен орнында шоғырланған. Республиканың газдық потенциалы Каспий теңізі айдынының табанынан жаңадан ашылған газконденсатты-мұнайлы кенорындар есебінен артатын болады.

Дербес газдың жыл сайынғы өнімінің 80 %-ын Батыс Қазақстан облысы, 13 %-ын Маңғыстау облысы қамтамасыз етеді, қалған бөлігі өзге облыстар мен аудандардың үлесінде. Газ өндіру деңгейін Қарашығанақ, Имашев, Чинарев, Ұрықтау, Жаңажол, Теңге, Жетібай, Оңтүстік Жетібай, Амангелді, Шағырлы-Шөмішті кенорындары және кенорындардың Прорва тобы қамтамасыз етеді, бұл кенорындарда дербес газдың қазіргі кезде барланған қорының 95 %-ға жуығы шоғырланған. Алайда аталған кенорындардың кейбіреуінде газасты мұнай жастықтары мен мұнай жұрындарының болуы сол жатындардың газды бөлігін игеруге енгізуге мұнайды түгел алып болғанға дейін кедергі келтіретін болады. Газды оның құрамындағы күкіртсутектердің мол концентрациясынан тазарту проблемасы Имашев кенорнын игеруге күні бүггінге дейін кедергі келтіріп отыр.

Дербес газдың барланған қорларын арттырудың шын мәніндегі мүмкіндігі Каспий теңізінің қазақстандық секторындағы жаңа кенорындардың, олардың ішінде ірі кенорындардыңда ашылуымен байланысты. Және де мұндағы өнімді болып табылатын мезозой кешендерімен байланысты жатындар мен кенорындар күкіртсутекті кіріктіріп жарымайды, мұның өзі олардың тез арада игере бастау мумкіндігіне қол жеткізеді. Қазақстанның газға деген потенциалында мұнайда еріген газдардың үлкен маңызы бар, олардың барланған қорлары дербес газдың барланған қорларынан артық. қорының 85 %-дан астамы Атырау облысындағы Қашаған және Теңіз кенорындарында шоғырланған, сондықтан бұл кенорындарды игеру барысында алынған газды мұнай жатындарына жарым-жартылай қайтадан айдау шараларымен анықталатын технологиялық іс-шаралар жоспарланған. Алайда бұл кенорындардан алынған еріген газдың бүкіл мөлшері жатындарға қайтадан айдалмайтындығы сөзсіз, сондықтан олардың бір бөлігі республиканың ішкі өңіріндегі және экспорттық қажеттіліктерді қамтамасыз етуге жұмсалатын болады. Пайдалы қазбалардың мемлекеттік балансымен 130 газ кенорны есепке алынған. Олардың ішінде 3 кенорын бастапқы өндірілмек қорларының пайдалы қазба қорларының Мемлекеттік комиссиясының жіктемесіне сәйкес бағаланған мөлшері жағынан ғаламат ірі (300 млрд. м3), екеуі өте ірі (100,1-300 млрд. м³), төртеуі ірі (30,1-100 млрд. м³), сегізі орташа (10,1-30 млрд. м³), он жетісі шағын (3,1—10 млрд. м³), жиырма бесі кішірек (1-3 млрд. м³) және жетпіс бірі өте кішкентай (1 млрд. м³-ге дейін) кенорындарға жатады.

Республика бойынша дербес газға 41, 44 кенорын игерілуде. Конденсат Мемлекеттік баланспен 42 кенорында есепке алынған. Олардың 30-ы мұнай-газ-конденсатты, 12-і газ-конденсатты кенорындар. 42 конденсатты кенорынның 18-і игерілуде, 18-і игеруге дайындалған, 6 кенорын барлануда. Қарашығанақ дербес газ тұрғысынан ғана емес, конденсат тұрғысынан да ғаламат ірі кенорын.

Қазіргі таңда Батыс Қазақстан аймағында таушайырлардың 64 дербес шоғыры әр түрлі дәрежеде зерттелген, олардың 18-і барланған, 2 кенорында (Қарамұрат, Иманқара) тәжірибелік өндіру шаралары жүзеге асырылған.

Қазақстан Республикасы мұнай өндіру тұрғысынан дүние жүзіндегі ежелгі елдердің бірі болып табылады. Қазіргі таңда көмірсутек шикізаты Ақтөбе, Атырау, Батыс Қазақстан, Маңғыстау, Жамбыл және Қызылорда облыстарында өндіріледі.

Республикада табиғи газдың айтарлықтай қоры бар, алайда ол өз қажеттілігінің үлкен бөлігін Түрікменстан, Өзбекстан және Ресей газдары есебінен жабады. Мұның негізгі себебі газбен қамтамасыз етудің әбден қалыптасқан, яғни бұрынғы КСРО-дан мұраға қалған инфроқұрылымы болып табылады, бұл инфрақұрылым газ өндірілетін және газды тұтынатын аймақтардың бір-бірінен қашық орналасуымен, газ құбырларының тармақталған тораптары болмауымен сипаттала отырып, барланған және игеруге дайындалған кенорындарды іске қосу ісіне айтарлықтай дәрежеде кедергі келтіреді.

Газ негізінен Маңғыстау және Батыс Қазақстан облыстарында, азырақ мөлшерде Атырау және Ақтөбе облыстарында өндіріледі. Маңғыстау облысында газ 8 кенорыннан өндіріледі, олар - Теңге,Оңіүстік Жетібай, Батыс Теңге, Тасболат, Жетібай, Ақтас, Қарамандыбас және Өзен кенорындары. Республикада өндірілетін газдың негізгі бөлігі (50 %-дан астамы) соңғы жылдары Қарашығанақ кенорнының үлесіне тиіп отыр.

Республиканың табиғи газға деген қазіргі таңдағы сұранысы жылына 7-8 млрд. м³. Сонымен, Қазақстан өте ірі мұнай-газ потенциалына иелік етеді, оның ішінде сұйық және газ түріндегі көмірсутектердің барланған қорының биік үлесімен сипатталады. Мұның өзі мұнай мен газды өндіру деңгейін арттырып қана қоймай, мұнай-газ өндіру өнеркәсібінің шикізат базасын жаңадан ашылған, соның ішінде Каспий теңізінің қазақстандық секторынан табылған жаңа кенорындар есебінен нығайта түсуге де мүмкіндік береді.

Тарихтан қысқаша мағлұмат

Қазақстанның мұнай өнеркәсібі революцияға дейінгі тарихы бар ежелгі сала. 19-шы ғасырдың аяғында 20-шы ғасырдың бас шенінде Қазақстанға келген орыс және шет ел монополияларының капиталы мұнай өнеркәсібін де қамти бастады. Алайда патша үкіметі Қазақстанды метраполийдің колониялық тіркемесі ретінде қалдыра отырып, оғанарзан шикізат көзі және өз рыногын шығаратын қосалқы аймақ ретінде ғана қарады.

Кеңес өкіметі құрылғаннан кейін, 20-шы жылдардың басында ауданының мұнай кәсіпшіліктері мемлекет қарамағына өткізілді, Ембінің мұнай кенорындарын өндірістік тұрғыдан игеру және олардан өнім алу шараларын ұйымдастыру мақсатында Орал-Ембі ауданының мұнай кәсіпшіліктерінің басқармасы құрылды, ол 1922 жылы «Ембімұнай» тресі болып қайтадан құрылды. Ембіде, тіпті бүкіл Қазақстанда алғаш рет құрылған, бұрынғы КСРО аумағында ең ежелгі құрылымдардың бірі болып табылған бұл мамандандырылған мұнай мекемесі 70 жылдан астам уақыт бойына Батыс Қазақстан аймағындағы бүкіл іздеу-барлау және мұнай-кәсіпшілік жұмыстар кешенін жүзеге асырып келді. Бұл трест 20-шы жылдардың басында Доссор мен Мақаттың революцияға дейінгі кәсіпшіліктерін қалпына келтірді, Байшонас, Ескене және Сағыз кенорындарын ашу, барлау және игеруге енгізу шараларын жүзеге асырды, Ембі мұнай кәсіпшіліктерін игеру жағдайын жақсартты, мұнай өндірісі өнеркәсібінің өндірістік қорын жаңғыртты. Ұлы Отан соғысы бұрынғы КСРО-ның Қарулы күштерінің материалдық-техникалық базасын, соның ішінде стратегиялық шикізат болып табылатын мұнай өнімдерін еселей арттыру қажеттілігін туындатты. Орал-Ембі кәсіпшіліктерін тез арада соғыс жағдайына икемдеп қайтадан жарақтау міндеті қойылды. Ғылыми-зерттеу меке- мелері, тәжірибелі , геологтар және мұнай өндірушілер аздаған уақыт аралығында өз жұмыстарын соғыс жағдайына сәйкес ұйымдастырды. Құлсары мұнайшыларының ерен еңбегі нәтижесінде мұнай ендіру 1942 жылдың бірінші тоқсанында бір тәулікке шаққанда бұрынғы 50 тоннаның орнына 750-800 тоннаға жеткізілді. Тек осында ғана емес, өзге де кенорындарда жоспар 2-3 есе артығымен орындалып отырды. Мәселен, 1943 жылы Ескене кәсіпшілігіне Қызыл Туы жеті рет тапсырылғаннан кейін осы кәсіпшілікте мәңгілікке қалдырылды, бұл сол кез үшін еңбек ұжымының қызметіне берілген ең жоғарғы баға болатын. Байшонас, Доссор, Ескене, Құлсары және Мақат кәсіпшіліктері игерім бұрғылауының жылдамдығын 192 пайызға, барлану бұрғылауының жылдамдығын 205 пайызға дейін өсірді. ¥лы Отан соғысы жылдарында Комсомол, Қошқар және Жақсымай мұнай кәсіпшіліктері жаңадан іске қосылды. Қазақстанның мұнай өнеркәсібі майдан мен халық шаруаруашылығын мұнай өнімдерімен қамтамасыз етті. 4 жыл ішінде мұнай өндіру 26 %-ға өсті. Ембі мен Ақтөбе облысының мұнай кәсіпшіліктері үшін 1943 жыл өздері қызмет қылған жылдар ішіндегі мұнайды ең көп өндірген жыл болды.

• 1945-1951 жылдар аралығында Тентексор, Бекбике, Мұнайлы және Қаратон мұнай кәсіпшіліктері қатарға қосылды, сөйтіп мұнай өндіру 34 %-ға артты. Дегенмен, республикада мұнай өндіру өткен ғасырдың 60-шы жылдарына дейін салыстырмалы түрде алғанда біршама баяу қарқынмен жүрді, сөйтіп ол әр түрлі себептермен жалпы КСРО бойынша мұнай өнеркәсібі даму қарқынынан айтарлықтай баяу өрбіді.
• 1959 жылы Жетібай құрылымында (Маңғыстау түбегі) терең барлау бүрғылауы басталды, ал 1961 жылы №6 үңғымадан алғашқы мұнай бұрқағы алынды. Бұл ғажайып мұнай кенорнының ашылуы Маңғыстау түбегінің үлкен перспективасы бар екендігін, сондықтан бұл аймақта мұнай мен газға деген барлау жұмыстарын қарқынды түрде жүргізу керектігін дәлелдеді. Осы жылы Өзен кенорны да ашылды. Өте аз уақыт аралығында бұл кенорынды барлау, жайластыру шаралары, өзге де дайындық жұмыстары жүргізілді, сөйтіп 1964 жылы одан мұнай өндіру басталды. Өзен кенорны елдегі мұнай беріп түрған өте ірі кенорын болды.
• 1975 жылы Қазақстанда өндірілген бүкіл мұнайдың 80%-дан астамын (17 млн. тонна) Өзен кенорнының мұнайы құрады.

Маңғыстау түбегінің байлығын игеру және мұнай өнеркәсібін халық шаруашылығының ең перспективалы және тез қарқынмен дамып келе жатқан енеркәсібі қатарына қосылуы республиканың әлеуметтік-экономикалық еміріндегі ірі оқиғалардың бірі болды. Маңғыстау түбегінің мұнай-газ кенорындарының жоғары қарқынмен игерілуі нәтижесінде республикадағы мұнай өндірісі 10 жыл ішінде 2,4 есеге артты. Мұнай өндіру негізінде Маңғыстау аумақтық-өндірістік кешені қалыптасты.

• 1970-80 жылдары республикадағы өнеркәсіптік өнім өсімі 1,7 есе артқан болса, Маңғыстау аумақтық-өнеркәсіптік кешенніңдегі мұнай өнеркәсібінің келемі 1,8 есе есті.

1970-80 жылдар аралығында Оңтүстік-Батыс және Оңтүстік-Шығыс Қамысты, Гран, Ровное, Алтыкөл, Ботақан, Забурунье, Орысқазған мұнай кәсіпшіліктері іске қосылды.

• 1970-75 жылдары мұнай өндірісінің өсімі 1950-70 жылдар аралығында өндірілген мұнай келемінен әлдеқайда артық болды. Республиканың отын-энергетикалық кешенінде мұнай өндіру және мұнай өңдеу салалары

Дереккөздер

1. Қазақстанның мұнай энциклопедиясы. 2 томдық - Алматы: "Мұнайшы" Қоғамдық қоры, 2005. ISBN 9965-9765-1-1