Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Қырыққабат, қатпаршақкөк (орыс тілінде қырыққабат) (Brassіca) – орамжапырақтар тұқымдасына жататын бір, екі және көп жылдық өсімдік туысы. қырыққабат туысына шалқам, , қызылша сияқты өсімдік түрлері жатады. Еуразия және , көбінесе Жерорта теңізі маңында кездесетін 35-ке жуық түрі белгілі. қырыққабатның дақылдық түрлері қолдан өсіру, өзара будандастыру және сұрыптау нәтижесінде алуан түрлі өзгеріске ұшыраған. Қырыққабаттың бірнеше сорттары бар. Олардың ішінде түсті және басқалары түгелдей дерлік екі жылдық өсімдіктер. Қырыққабат бірінші жылы қаудан түзеді, ал екінші жылы гүлсидамдары өсіп, тұқым береді. Жапырақтары ірі, кезектесіп орналасады, түсі көк, қанықтылығы әр түрлі. Қырыққабаттың: , , брюссель қырыққабаты, кольраби қырыққабаты, жапырақты қырыққабат, , , түсті қырыққабат, т.б. түрлері бар. Барлығына ортақ сипат – қырыққабаттар жарық сүйгіш және суыққа төзімді. Өсуіне қолайлы температура 15 – 18°С. Температураның төмендеуіне (–10°С-қа дейінгі суыққа) төзімді сорттары – жапырақты және брюссельдік қырыққабатлар, ыстыққа төзімділері – жапырақты қырыққабат және кольраби қырыққабатсы. қырыққабатның құрамында адам организміне қажетті көмірсулар, протеиндер, минералдық тұздар, С және В тобына жататын витаминдер мол. Вегетац. кезеңінің ұзақтығы бойынша қырыққабат сорттары: өте ерте пісетін (65 – 100 күнде, «Куузику вараяне»), ерте пісетін (100 – 115 күнде, «Грибовский 147»), ертелеу пісетін (115 – 130 күнде, «Алтын гектар»), орташа мерзімде пісетін (130 – 145 күнде, «Даңқ 1305», «Надежда»), кештеу пісетін (145 – 160 күнде, «Сыйлық») және кеш пісетін (160 күннен артық, «Амагер 611», «Завадская») болып бөлінеді. Қауданды қырыққабат Қазақстандағы негізгі дақылдық көкөністердің бірі. Оның диам. 10 – 45 см, салм. 16 кг-ға дейін жетеді. Ақ қауданды қырыққабатты жыл бойы жаңа піскен және қайта өңделген күйінде тағамға пайдалануға болады. Қауданын ашытады, бұқтырады немесе бұрыш, қияр, қызанақ, сәбіз, қызылша, алма, жасыл бұршақ, пияз және сарымсақ қосып тұздайды. Сонымен қатар диеталық тағам ретінде, ас қорыту бұзылғанға, т.б. ауруларды емдеуге қолданылады. Қырыққабат – құнарлы мал азығы. Оның түсімі мол, әр га-нан 200 – 900 ц. өнім түседі. Қырыққабат зиянкестері: қырыққабат шыбыны, қырыққабат қоңыр көбелегі, қырыққабат ақ көбелегі, , т.б. жиі кездеседі; аурулары: фомоз, түкті және шырышты бактериоз.
| Қырыққабат | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Brassica rapa | ||||||||||||
| ||||||||||||
| Species | ||||||||||||
| See text. |
Өсімдік туралы
Қырыққабат – қырыққабат (Brassica) туысына жататын екіжылдық бақша өсімдігі. Құнды дәрумендерімен, дәрілік қасиетімен және айрықша дәмімен ерекшеленетін қырыққабат Жер шарының барлық аймақтарында кездеседі. Қырыққабаттың 8 түрі ең танымал болып саналады: кәдімгі қырыққабат, савой қырыққабаты, түсті қырыққабат (цветная қырыққабат), кольраби, қытай қырыққабаты, жапырақты қырыққабат, брюссель қырыққабаты және пекин қырыққабаты. Қырыққабаттың жапырақтары бір сабақтың түбінен шығып, кезектесіп орналасады. Астыңғы бөлігіндегі жапырақтары үлкен, біршама қалың, етті, жиі орналасқан, ал сабақты бойлай шыққан жапырақтарының пішіні сопақтау болып келеді. Қырыққабаттың отаны анықталмаған. Дегенмен,А. Декандольдің айтуынша, Ұлыбритания, Ирландия, Дания және Францияның солтүстік-батысында бұл өсімдіктің табиғи түрлері кездесуі мүмкін.
Қолданылуы
Қырыққабаттың құрамында қант, минералды тұздар (кальций, калий, фосфор), майлар, лактоза, липаза, протеаза, А, В1, С, P, К, В6 және тағы басқа дәрумендер бар. Қырыққабат жеуге жарамды, оны пісіріп, қуырып, ашытып, тағамдарға қосып және табиғи күйінде жейді. Қырыққабаттың шырыны асқазан, бауыр ауруларына жылдам әсер ететін дәрі ретінде қолданылады. Табиғи қалпында (қуырылмаған, қайнатылмаған) жиі қабылданған жағдайда қырыққабат ағзаның зат алмасуын реттеп, денеде май жиналуын болдырмайды. Бұған қоса дем алу , анемия, демікпе ауруларын емдейді.
Аспаздық анықтама
Аққауданды ққырыққабаттан жасалған котлет.
Қырыққабатты жуып, тазалайды, бөліп кеседі де, өзегін алып тастап, ұсақтап турайды, сосын табаға салып, үстіне май және аздап су құнды (еттің сорпасын немесе піскен сүт), қақпағын жауып, оқтын-оқтын араластырып, дайын болғанша бұқтырып пісіреді. Дайын болған қырыққабатқа жайлап манный жармасын себе отырып, әбден араластырады, манный жармасы толық піскенше (бөрткенше) баяу жанған отта 10—15 минут қайнатады. Содан кейін сәл ғана суытыл, шикі жұмыртқа, тұз салып араластырады, қамырша илеп, сосын бөліп-бөліп, кептірілген нан ұнтағына аунатады, табадағы қыздырылған майға екі жағын аударыстыра отырып қуырады. Котлетті қаймақ немесе сүт соуcымен қоса береді. Сондай-ақ оған ұсақтан туралып, майға сәл ғана бұқтырылған алма да қосуға болады. 1 кт қырыққабатға: 1 ас қасық сары май немесе маргарин, 0,5 стакан сүт (еттің сорпасы немесе су), 4 ас қасық манный жармасы, 1 жұмыртқа, қуыруға 3 ас қасық сары май қажет.
Қырыққабат туралы тақпақ
Оранып
Көп жапыраққа,
Өсіп жатыр
Атырапта
Қырыққабат запеканкасы
Қырыққабат запеканкасын котлет жасағандай әдіспен дайындайды. Дайын қоспаны май жағылған, кептірілген нан себілген табаға салады. Қоспаның үстін тегістеп, қаймақ (150 г) жағады, қызыл сарғыш тартқанша духовкада пісіреді.
Қырыққабат шницелі
Қырыққабат қауданын (өзегінен тазартып) шала піскенше қайнатады, судан алып, салқындатады жапырақтарын жеке-жеке бөлектен, үстелге қояды. Жапырақтар аздап кепкен соң, оларды жаныштайды, екі-екіден бөліп, арасына қою сүт тұздығын жағады, жапырақтарды сопақша формаға келтіріп, тегістейді, ұнға аунатады, көпіршітілген жұмыртқа жағыл, кептірілген нанға аунатады. Шницельдің екі жағын кезек аударып, әбден піскенше табада пісіреді. Дастарқанға қоярда үстіне қыздырылған сары май құяды, қаймақ немесе қаймақ соусын бөлек береді. 1 кг қырыққабатқа: 3 ас қасық бидай ұйы, 3/4 стакан сүт соусы, 4 ас қасық сары май, 1 жұмыртқа, 3 ас қасық келтірілген нан ұнтағы қажет.
Бұқтырылған қырыққабат
Тазартылып, жуылған қырыққабатты ұсақтал турайды да, кастрюльге салып, үстіне ыстық су немесе сорпа құнды, өткір иісін шығару үшін бастапқыда ыдыстың қақпағын жаппай бұқтырады. Бұдан соң май қосып, 30—40 минут кастрюльдің қақпағын жауып қояды. Туралған пиязды сәл ғана қуырып, оған сірке суын, , тұз, қант және дәмдеуіш қосады, бұларды қырыққабатқа салып, тағы да 5—10 минут бұқтырады. Қырыққабат дайын болған кезде оған майға қуырылған ұн қосып, әбден араластырып, қайнатады. Томат пюренің орнына жаңа піскен Қызанақ қосуға болады. Тұздалған қырыққабатты да осы әдіспен бұқтырады, бірақ оған сірке суын қосудың қажеті жоқ. 1 кг қырыққабатға: 2 бас пияз, 2 ас қасық томат-пюре, 1 ас қасық сірке суы, 1 ас қасық құмшекер, 0,5 қасық ұн, 1—2 лавр жапырағы, 2—3 түйір қалампыр, бірнеше түйір қара бұрыш, тұз, 1 стакан су немесе сорпа, 3 ас қасық май (мал майы) керек.
Қызылқауданды қырыққабат
Жапырақтары күлгін қызыл түсті. Кең таралған сорттары: Каменная головка 447 (еккеннен кейін 135—145 күнде піседі); орталық, солтүстік шығыс аудандарда егуге қолайлы; Гако сортын (155—165 күнде піседі) оңтүстік және қуаңшылық аудандарда егеді. Ал 0°С температурада қызылқауданды қырыққабат бірнеше ай бойы сақталады. Оның құрамында 60 мг % С витамині бар. Құрамында минералды тұздардың болуына қарай бұл қырыққабат аңқауданды қырыққабатқа ұқсас келеді. Жас маринадталған күйінде салатқа бұқтырылған аққауданды қырыққабатты бұқтырғандағыдай (бір жарым сағатқа жуық) күйінде сосиска мен етке гарнир есебінде пайдаланылады.
Қызылқауданды қырыққабат салаты
Қырыққабатты ұсақтап турайды, 1—2 минут қайнаған суға салып, ағаш қасықпен араластырады, содан кейін іле-шала кепсермен сүзіп алады. Қырыққабатты әбден сорғытып, эмаль немесе қыш ыдыстарға салып, лимон қышқылын не сірке суын (бұдан қырыққабат әдемі қызыл түске енеді) қосады, татымына қарай құмшекер, тұз, өсімдік майын қосады. Дайын қырыққабатқа тілімдеп кесілген алма (Антоновканы қосқан дұрыс) қосуға болады. 1 кг қызылқауданды қырыққабатқа: 1 ас қасық өсімдік майы; татымына қарай тұз, құмшекер, лимон қышқылы немесе сірке суы қажет.
Брюссель қырыққабатсы
Брюссель қырыққабаты — негізгі сабақтағы жапырақтардың қуысындағы ұсақ қаудандар (диаметрі 5 см-ге жуық). Оның Геркулес деп аталатын сорты кең тараған. Қазан айында жинайды, сабақты қауданымен бірге, жапырағынан тазартып, 0°С температурада қыс ортасына дейін сақтауға болады. Брюссель қырыққабатында қырыққабаттың басқа түрлеріне қарағанда тез сіңетін белок пен С витамині (120 мг %), каротин басым. Қаудандарын тұтас күйінде пайдаланады, оларды сабағынан кесіп алып, жапырағынан тазартады, әбден жуады (ішінде құм қалып қоймау үшін) да, пайдаланғанға дейін суық суда ұстайды. Пісірілген күйінде майға қосып та, сорпа дайындауға да пайдаланылады.
Суға пісірілген брюссель қырыққабаты
Қаудандарын жуып, қайнаған тұзды суда (10 минут) пісіреді, суын сорғытып, табадағы майға аздап қуырады да тұздай, бұрыштайды. Дастарқанға қояр алдында кептірілген нан ұнтағын сеуіп, сары май араластырады. 1 кг қырыққабатқа: 4 ас қасық сары май, 2 ас қасық келтірілген нан ұнтағы керек.
Савой қырыққабаты
Бұл қырыққабаттың жапырақтары қатпарлы, түсі сарғыш жасыл, аққауданды қырыққабатқа қарағанда бір тегіс доғалдау формала, жұмсақтау келеді. Ерте пісетін сорттарын (Юбилейная 2170, Венская ранняя 1341) шілденің аяғында, ал кеш пісетін сорттарын (Вертю 1340) қазанда жинайды (0°С температурада ақпанға дейін сақтауға болады). Құрамында 31— 59 мг % С витамині бар. Пісірілген күйінде сорпа дайындауға (гарнирге, бәлішке салуға) пайдаланады, тұздауға жарамсыз.
Суға пісірілген савой қырыққабатқсы
Ас дайындар алдында қырыққабатты әбден жуады да, беті ашық ыдыста 15—20 минуттай пісіреді (ұзақ пісірсе, қырыққабаттың түсі өзгеріп, жағымсыз дәм пайда болады). Піскен қырыққабатты 4-ке бөліп, ерітілген майға былғайды, кептірілген нан ұнтағын сеуіп, дастарқанға қояды. 1 кг қырыққабатқа: 4 ас қасық сары май, 2 ас қасық кептірілген нан ұнтағы қажет.
Түсті қырыққабат
Бұл қырыққабаттың басы жапырақпен көмкерілген, ірі, қысқа бұтақ тәрізді сабақта орналасқан ұрықты гүлдерден (500-ден 2000 түйірге дейін) тұрады. Асқа тек жапырақсыз басы ғана пайдаланылады. Ерте пісетін сорттары — Гарантия, Мовир —74, Ранняя грибовская 1355; жаз ортасында пісетін сорттары — Отечественная, кеш пісетін сорттары — Адлерская зимняя 679, Адлерская весенняя. Түсті қырыққабат — тез бұзылады. Құрамында 70 мг % С витамині, сол сияқты РР1, К1, В1, В2, В3 витаминдері, каротин бар. Түсті қырыққабат организмге жеңіл сіңеді, сондықтан оның балалар тағамының құрамына мол енгізілгені жөн. Түсті қырыққабатты күйіп кеткен күйінде пайдалануға болмайды. Оның басында зиянды жәндіктер көп болады, сондықтан пайдаланбас бұрын қырыққабатты 30—40 минуттай тұзды суға салып қояды (1 л суға 20 г тұз қосады). Түсті қырыққабаттан дәмді сорпа әзірлеуге болады, майға қуырыл, кептірілген нан ұнтағын қосып, өзінше бөлек тағам ретінде немесе басқа тағамдарға гарнир есебінде (мысалы, піскен етке) пайдалануға болады.
Суға пісірілген түсті қырыққабат
Жапырағынан арылтып, лас жерлерін тазалан, гүл шоғырынан 1 см төмен өзегін кесіп алыптастайды. Тазалап, жуған қырыққабатты қайнаған тұзды суға салып, 15 — 25 минут қайнатады (көлеміне қарай). Тұтас қырыққабат соғылып, ыдырамас үшін оны ыстық суға кепсерге салып батырған жөн. Өзегіне пышақ оңай батса, қырыққабаттың дайын болғаны. Піскен қырыққабатты ыдысқа салып, үстіне кептірілген нан тұздығын құяды. Суға пісірілген қырыққабатты қуыруға болады. Ол үшін бір бас қырыққабатты алып, егер үлкен болса, бөліктеп кеседі, әр бөлігін ұнға аунатады немесе жұмыртқа жағып келтірілген нан ұнтағына аунатып алады да, сары майға қуырады.
Түсті қырыққабат салаты
Қырыққабатты суға шала пісіреді, гүл шоғырларын бөледі, сірке суын, тұз, қант, қара бұрыш қосып, үстіне өсімдік майын құяды. Қырыққабатты ыдысқа салып, үстіне ұсақтап туралған жұмыртқа мен көк пияз себеді. 500 г түсті қырыққабатқа: 1 піскен жұмыртқа, 2 ас қасық ұсақтап туралған пияз, 1 ас қасық өсімдік майы, 11 /2 ас қасық асхана сірке суы, 1 шай қасық құмшекер; татымына қарай тұз, бұрыш қажет.
Сүт тұздығы қосылған түсті қырыққабат
Тазартылған қырыққабатты әбден піскенше (15—20 минут) қайнатады, суын сорғытады. Оның өзегін табаның түбіңе қарата салып, сүт құйып, үстіне үгітілген ірімшік себеді, май жағып, 10—15 минут ыстық духовкада пісіреді. 1 бас қырыққабатқа: 1 стакан сүт, 1 ас қасық бидай ұйы, 1 ас қасық үгітілген ірімшік, 1—2 ас қасық сары май керек.
Кольраби
Сорттарына қарай формасы, түсі әркелкі болады. Өте кең таралған, тез пісетін сорты — Венская белая. Кольрабидің құрамында 50 мг % С витамині бар. Тағам ретінде суға пісірілген, қуырылған, бұқтырылған, консервіленген күйінде пайдаланады.
Май қатқан кольраби
Кольрабиді тазалап, шақтап тілімден кесіп, сүт пен май қосып қайнатады. Жеке тағам ретінде және ет пен балықтан жасалған тағамдарға гарнир есебінде де пайдаланылады. 1 кг кольрабиге: жарты стакан сүт, 2—3 ас қасық сары май қажет.
Бұқтырылған кольраби
Тазартылған кольрабиді тілімден кесіп, кептірілген нанға аунатып, майға қуырады. Кастрюльге салады да, аздап бұрыш, дәм қабық қосады, томат-пюре араластырылған қаймақ салып, жабық кастрюльде (40 минуттай) бұйырады. Дастарқанға қояр алдында үстіне жаңа жұлынған аскөк, петрушка себеді. 1 кг кольрабиге: 2—3 ас қасық сары май, 1 ас қасық бидай ұйы, 3/.4 стақан қаймақ, 2—3 ас қасық томат-пюре, бұрыш, дәм қабық қажет.
Фаршталған кольраби
Кольрабиді тазартып, қайнаған тұзды суға салады да, 10—15 минут қайнатады. Кепсермен алып, аздап суыған соң ас қасықпен ортасын ойыл алады (қабығының қалыңдығы 1,5—2 ем болуы керек) ішіне фарш толтырып, арнайы ыдысқа салып, үстіне 2 стакан ыстық су (сорпа), томат соусын құйыл, қақпағын жауып, духовкаға 40 минут қояды. Содан кейін қаймақ, (1 стақан) құяды да, тағы 5 минут духовкада ұстайды. Дастарқанға қояр алдында үстіне аскөк пен петрушка себеді. Фаршқа: сәбіз бен сельдерейді, петрушканың тамырын ірі көзді үккіштен өткізеді немесе ұсақтап турайды, бәрін сары майға сәл ғана қуырады. Аздаған ыстық су құйын, су қайнап біткенше (15 минуттай) бұқтырады. Күрішті суға шала пісіріп, ыстық сумен шаяды да, бұқтырылған көкөністерге араластырады. Ұсақ туралған аскөк, петрушка қосады. 1 кг кольрабиге: 2—3 сәбіз, бір-бір түйірлен сельдерей және петрушка, 2—3 ас қасық сары май, жарты стакан күріш, тагымына қарай тұз қажет. Соусқа: 2—3 ас қасық томатастаны 2—3 ас қасық маймен қуырады. қырыққабат тұздау (ашыту). Тұздау үшін тек қана аққауданды қырыққабатты пайдаланады, орташа мерзімде және кеш пісетін сорттарын алған дұрыс. Қаудандарды сыртқы көгінен және лас жапырақтардан тазартып, жуып, ұсақтан турайды, бөшкеге, эмальданған кастрюльге т. б. тығыздан салады. қырыққабатқа тұз салып, ірі үгілген сәбіз қосады. Ұсақтап туралған қырыққабатты бөшкеге (ыдысқа) салар алдында тұз қосып, ағаш астауда немесе таза жуылған столда қолмен мыжиды. Қырыққабатқа алма, итбүлдірген, мүк жидегін қосқан дұрыс. Үсақтап туралған қырыққабатқа бүтін қаудандарды да салуға болады. Бөшкеге (банкаға немесе кастрюльге) салынған қырыққабатты жасыл жапырақтармен, матамен бүркеп, үстін ағаш қақпақпен жауып, салмамен (әдетте тазалап жуылған ауыр таспен) бастырады. Салма бетіне шыққан тұздық шарбылануға тиіс, олай болмаған күнде салманы ауырлата түсу керек, бетіне шарбы байланбаған қырыққабат жылдам бұзылады. Ашу кезінде пайда болған сүт қышқылы қырыққабатқа жағымды дәм береді, онда шіріткіш микроорганизмдердің пайда болуына жол бермейді, сонымен бірге қырыққабаттың бұзылмай сақталуына жағдай жасайды. қырыққабатның ашу мерзімі температураға байланысты. 16—18°С температурада қырыққабат 10 күнде ашиды. Бетінде көпіршік (көбік) пайда болысымен, ыдыстық түбіне жеткенше қырыққабатқа таза шыбық жүгіртіп газын шығарады (бұл әдісті екі күн өткен соң қайталайды). Дұрыс ашыған кезде қырыққабат ақ немесе ашық сары түске енуі тиіс, шарбының түсі де мөлдір болуы керек. Сол кезде қырыққабат одан әрі көп іртіктенуін тоқтатады. Осыдан кейін салманы, матаны, қақпақты алып, жуады, үстіне жас жапырақ салып, барлығын қайтадан жабады да, (мата, қақпақ, тас) қырыққабатны суық орынға (жер қойма т. б.) апарып қояды, салмалы жеңілдетеді. Ашытқан қырыққабатты әрдайым ауыр салмақтық астында, шарбы жабылған күйінде салқын жерде сақтайды. Шарбы алынған қырыққабаттың құрамындағы С витамині жылдам бүлінеді. Тоңазытылған күйінде де ашытқан қырыққабат өзіндік,қасиетін, дәмін жоғалтпайды. Қақпақтық, ауыр салмақтық, матанық тазалығына әрдайым мән беріп отыру керек, оларды уақтылы жуып, тазалап отырған жөн. Тұздалған қырыққабатты гарнир, сондай-ақ салат, солянка, щи дайындауға пайдаланады. 10 кг тазартылған қырыққабатқа: 200 г тұз, 300— 400 г сәбіз, қалауынша —600 г Антоновка алмасы (бөліп-бөліп кесілген немесе бүтін), 200—300 г мүк жидегі немесе итбүлдірген, 1 — 2 лавр жапырағы қажет. Егер жаз бен күз жауын-шашынды әрі салқын болса, қырыққабаттың құрамында қант әдеттегіден аз болады, сондықтан мұндай қырыққабаттың 10 кг-на 100 г қант есебінен құмшекер салады. Зире қосылған қырыққабат өте дәмді болады (10 кг қырыққабатқа 100—150 г зире қосады). «Провансаль» қырыққабаты — әр түрлі дәмдеуіштер, тұздықтар қосылған ашытылған қырыққабат. Мысалы, 3 кг қырыққабатқа 400 г құмшекер, 400 г өсімдік майын, 5 г қыша (ұнтақ күйінде), 250 г мүк жидек не итбүлдірген, 400 г маринадталған қара өрік немесе жұзім, 200 г маринадталған жемістің маринадын қосады. Осылардың барлығын әбден араластырып, ыдысқа салады, үстіне маринад тұнбасын құнды. Егер маринад болмаған жағдайда, дәм татымына қарай асхана сірке суын немесе лимон қышқылын қосады. «Провансаль» қырыққабаты салқын жерде 2—3 тәулік, тоңазытқышта 10 тәулікке жуық сақталады.
Суреттер
Сілтемелер
- Гүлстан, өсімдіктер туралы сайт Мұрағатталған 20 ақпанның 2012 жылы.
Дереккөздер
- “Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9
- Шаңырақ : Үй-тұрмыстық энциклопедиясы. Алматы : Қаз.Сов.энцикл.Бас ред., 1990 ISBN 5-89800-008-9
- Қ 74 Құлжабаева Г.Ә.;«Өсімдіктер әлемі» оқу-әдістемелік кешені, Көкөністер: Дидактикалық материал.- Алматы, 2011. - 16 б, ISBN 978-601-7237-33-2
Сыртқы сілтемелер
- Көкеністер
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
 | Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Қyrykkabat katparshakkok orys tilinde kyrykkabat Brassica oramzhapyraktar tukymdasyna zhatatyn bir eki zhәne kop zhyldyk osimdik tuysy kyrykkabat tuysyna shalkam kyzylsha siyakty osimdik tүrleri zhatady Euraziya zhәne kobinese Zherorta tenizi manynda kezdesetin 35 ke zhuyk tүri belgili kyrykkabatnyn dakyldyk tүrleri koldan osiru ozara budandastyru zhәne suryptau nәtizhesinde aluan tүrli ozgeriske ushyragan Қyrykkabattyn birneshe sorttary bar Olardyn ishinde tүsti zhәne baskalary tүgeldej derlik eki zhyldyk osimdikter Қyrykkabat birinshi zhyly kaudan tүzedi al ekinshi zhyly gүlsidamdary osip tukym beredi Zhapyraktary iri kezektesip ornalasady tүsi kok kanyktylygy әr tүrli Қyrykkabattyn bryussel kyrykkabaty kolrabi kyrykkabaty zhapyrakty kyrykkabat tүsti kyrykkabat t b tүrleri bar Barlygyna ortak sipat kyrykkabattar zharyk sүjgish zhәne suykka tozimdi Өsuine kolajly temperatura 15 18 S Temperaturanyn tomendeuine 10 S ka dejingi suykka tozimdi sorttary zhapyrakty zhәne bryusseldik kyrykkabatlar ystykka tozimdileri zhapyrakty kyrykkabat zhәne kolrabi kyrykkabatsy kyrykkabatnyn kuramynda adam organizmine kazhetti komirsular proteinder mineraldyk tuzdar S zhәne V tobyna zhatatyn vitaminder mol Vegetac kezeninin uzaktygy bojynsha kyrykkabat sorttary ote erte pisetin 65 100 kүnde Kuuziku varayane erte pisetin 100 115 kүnde Gribovskij 147 erteleu pisetin 115 130 kүnde Altyn gektar ortasha merzimde pisetin 130 145 kүnde Dank 1305 Nadezhda keshteu pisetin 145 160 kүnde Syjlyk zhәne kesh pisetin 160 kүnnen artyk Amager 611 Zavadskaya bolyp bolinedi Қaudandy kyrykkabat Қazakstandagy negizgi dakyldyk kokonisterdin biri Onyn diam 10 45 sm salm 16 kg ga dejin zhetedi Ak kaudandy kyrykkabatty zhyl bojy zhana pisken zhәne kajta ondelgen kүjinde tagamga pajdalanuga bolady Қaudanyn ashytady buktyrady nemese burysh kiyar kyzanak sәbiz kyzylsha alma zhasyl burshak piyaz zhәne sarymsak kosyp tuzdajdy Sonymen katar dietalyk tagam retinde as korytu buzylganga t b aurulardy emdeuge koldanylady Қyrykkabat kunarly mal azygy Onyn tүsimi mol әr ga nan 200 900 c onim tүsedi Қyrykkabat ziyankesteri kyrykkabat shybyny kyrykkabat konyr kobelegi kyrykkabat ak kobelegi t b zhii kezdesedi aurulary fomoz tүkti zhәne shyryshty bakterioz ҚyrykkabatBrassica rapaDүniesi Өsimdikter unranked unranked Saby Tukymdasy Tegi BrassicaSpeciesSee text kyrykkabatӨsimdik turalyҚyrykkabat kyrykkabat Brassica tuysyna zhatatyn ekizhyldyk baksha osimdigi Қundy dәrumenderimen dәrilik kasietimen zhәne ajryksha dәmimen erekshelenetin kyrykkabat Zher sharynyn barlyk ajmaktarynda kezdesedi Қyrykkabattyn 8 tүri en tanymal bolyp sanalady kәdimgi kyrykkabat savoj kyrykkabaty tүsti kyrykkabat cvetnaya kyrykkabat kolrabi kytaj kyrykkabaty zhapyrakty kyrykkabat bryussel kyrykkabaty zhәne pekin kyrykkabaty Қyrykkabattyn zhapyraktary bir sabaktyn tүbinen shygyp kezektesip ornalasady Astyngy boligindegi zhapyraktary үlken birshama kalyn etti zhii ornalaskan al sabakty bojlaj shykkan zhapyraktarynyn pishini sopaktau bolyp keledi Қyrykkabattyn otany anyktalmagan Degenmen A Dekandoldin ajtuynsha Ұlybritaniya Irlandiya Daniya zhәne Franciyanyn soltүstik batysynda bul osimdiktin tabigi tүrleri kezdesui mүmkin ҚoldanyluyҚyrykkabattyn kuramynda kant mineraldy tuzdar kalcij kalij fosfor majlar laktoza lipaza proteaza A V1 S P K V6 zhәne tagy baska dәrumender bar Қyrykkabat zheuge zharamdy ony pisirip kuyryp ashytyp tagamdarga kosyp zhәne tabigi kүjinde zhejdi Қyrykkabattyn shyryny askazan bauyr aurularyna zhyldam әser etetin dәri retinde koldanylady Tabigi kalpynda kuyrylmagan kajnatylmagan zhii kabyldangan zhagdajda kyrykkabat agzanyn zat almasuyn rettep denede maj zhinaluyn boldyrmajdy Bugan kosa dem alu anemiya demikpe aurularyn emdejdi Aspazdyk anyktamaAkkaudandy kkyrykkabattan zhasalgan kotlet Қyrykkabatty zhuyp tazalajdy bolip kesedi de ozegin alyp tastap usaktap turajdy sosyn tabaga salyp үstine maj zhәne azdap su kundy ettin sorpasyn nemese pisken sүt kakpagyn zhauyp oktyn oktyn aralastyryp dajyn bolgansha buktyryp pisiredi Dajyn bolgan kyrykkabatka zhajlap mannyj zharmasyn sebe otyryp әbden aralastyrady mannyj zharmasy tolyk piskenshe bortkenshe bayau zhangan otta 10 15 minut kajnatady Sodan kejin sәl gana suytyl shiki zhumyrtka tuz salyp aralastyrady kamyrsha ilep sosyn bolip bolip keptirilgen nan untagyna aunatady tabadagy kyzdyrylgan majga eki zhagyn audarystyra otyryp kuyrady Kotletti kajmak nemese sүt soucymen kosa beredi Sondaj ak ogan usaktan turalyp majga sәl gana buktyrylgan alma da kosuga bolady 1 kt kyrykkabatga 1 as kasyk sary maj nemese margarin 0 5 stakan sүt ettin sorpasy nemese su 4 as kasyk mannyj zharmasy 1 zhumyrtka kuyruga 3 as kasyk sary maj kazhet Қyrykkabat turaly takpakOranyp Kop zhapyrakka Өsip zhatyr Atyrapta Қyrykkabat zapekankasy Қyrykkabat zapekankasyn kotlet zhasagandaj әdispen dajyndajdy Dajyn kospany maj zhagylgan keptirilgen nan sebilgen tabaga salady Қospanyn үstin tegistep kajmak 150 g zhagady kyzyl sargysh tartkansha duhovkada pisiredi Қyrykkabat shniceli Қyrykkabat kaudanyn ozeginen tazartyp shala piskenshe kajnatady sudan alyp salkyndatady zhapyraktaryn zheke zheke bolekten үstelge koyady Zhapyraktar azdap kepken son olardy zhanyshtajdy eki ekiden bolip arasyna koyu sүt tuzdygyn zhagady zhapyraktardy sopaksha formaga keltirip tegistejdi unga aunatady kopirshitilgen zhumyrtka zhagyl keptirilgen nanga aunatady Shniceldin eki zhagyn kezek audaryp әbden piskenshe tabada pisiredi Dastarkanga koyarda үstine kyzdyrylgan sary maj kuyady kajmak nemese kajmak sousyn bolek beredi 1 kg kyrykkabatka 3 as kasyk bidaj ujy 3 4 stakan sүt sousy 4 as kasyk sary maj 1 zhumyrtka 3 as kasyk keltirilgen nan untagy kazhet Buktyrylgan kyrykkabat Tazartylyp zhuylgan kyrykkabatty usaktal turajdy da kastryulge salyp үstine ystyk su nemese sorpa kundy otkir iisin shygaru үshin bastapkyda ydystyn kakpagyn zhappaj buktyrady Budan son maj kosyp 30 40 minut kastryuldin kakpagyn zhauyp koyady Turalgan piyazdy sәl gana kuyryp ogan sirke suyn tuz kant zhәne dәmdeuish kosady bulardy kyrykkabatka salyp tagy da 5 10 minut buktyrady Қyrykkabat dajyn bolgan kezde ogan majga kuyrylgan un kosyp әbden aralastyryp kajnatady Tomat pyurenin ornyna zhana pisken Қyzanak kosuga bolady Tuzdalgan kyrykkabatty da osy әdispen buktyrady birak ogan sirke suyn kosudyn kazheti zhok 1 kg kyrykkabatga 2 bas piyaz 2 as kasyk tomat pyure 1 as kasyk sirke suy 1 as kasyk kumsheker 0 5 kasyk un 1 2 lavr zhapyragy 2 3 tүjir kalampyr birneshe tүjir kara burysh tuz 1 stakan su nemese sorpa 3 as kasyk maj mal majy kerek Қyzylkaudandy kyrykkabat Zhapyraktary kүlgin kyzyl tүsti Ken taralgan sorttary Kamennaya golovka 447 ekkennen kejin 135 145 kүnde pisedi ortalyk soltүstik shygys audandarda eguge kolajly Gako sortyn 155 165 kүnde pisedi ontүstik zhәne kuanshylyk audandarda egedi Al 0 S temperaturada kyzylkaudandy kyrykkabat birneshe aj bojy saktalady Onyn kuramynda 60 mg S vitamini bar Қuramynda mineraldy tuzdardyn boluyna karaj bul kyrykkabat ankaudandy kyrykkabatka uksas keledi Zhas marinadtalgan kүjinde salatka buktyrylgan akkaudandy kyrykkabatty buktyrgandagydaj bir zharym sagatka zhuyk kүjinde sosiska men etke garnir esebinde pajdalanylady Қyzylkaudandy kyrykkabat salaty Қyrykkabatty usaktap turajdy 1 2 minut kajnagan suga salyp agash kasykpen aralastyrady sodan kejin ile shala kepsermen sүzip alady Қyrykkabatty әbden sorgytyp emal nemese kysh ydystarga salyp limon kyshkylyn ne sirke suyn budan kyrykkabat әdemi kyzyl tүske enedi kosady tatymyna karaj kumsheker tuz osimdik majyn kosady Dajyn kyrykkabatka tilimdep kesilgen alma Antonovkany koskan durys kosuga bolady 1 kg kyzylkaudandy kyrykkabatka 1 as kasyk osimdik majy tatymyna karaj tuz kumsheker limon kyshkyly nemese sirke suy kazhet Bryussel kyrykkabatsy Bryussel kyrykkabaty negizgi sabaktagy zhapyraktardyn kuysyndagy usak kaudandar diametri 5 sm ge zhuyk Onyn Gerkules dep atalatyn sorty ken taragan Қazan ajynda zhinajdy sabakty kaudanymen birge zhapyragynan tazartyp 0 S temperaturada kys ortasyna dejin saktauga bolady Bryussel kyrykkabatynda kyrykkabattyn baska tүrlerine karaganda tez sinetin belok pen S vitamini 120 mg karotin basym Қaudandaryn tutas kүjinde pajdalanady olardy sabagynan kesip alyp zhapyragynan tazartady әbden zhuady ishinde kum kalyp kojmau үshin da pajdalanganga dejin suyk suda ustajdy Pisirilgen kүjinde majga kosyp ta sorpa dajyndauga da pajdalanylady Suga pisirilgen bryussel kyrykkabaty Қaudandaryn zhuyp kajnagan tuzdy suda 10 minut pisiredi suyn sorgytyp tabadagy majga azdap kuyrady da tuzdaj buryshtajdy Dastarkanga koyar aldynda keptirilgen nan untagyn seuip sary maj aralastyrady 1 kg kyrykkabatka 4 as kasyk sary maj 2 as kasyk keltirilgen nan untagy kerek Savoj kyrykkabaty Bul kyrykkabattyn zhapyraktary katparly tүsi sargysh zhasyl akkaudandy kyrykkabatka karaganda bir tegis dogaldau formala zhumsaktau keledi Erte pisetin sorttaryn Yubilejnaya 2170 Venskaya rannyaya 1341 shildenin ayagynda al kesh pisetin sorttaryn Vertyu 1340 kazanda zhinajdy 0 S temperaturada akpanga dejin saktauga bolady Қuramynda 31 59 mg S vitamini bar Pisirilgen kүjinde sorpa dajyndauga garnirge bәlishke saluga pajdalanady tuzdauga zharamsyz Suga pisirilgen savoj kyrykkabatksy As dajyndar aldynda kyrykkabatty әbden zhuady da beti ashyk ydysta 15 20 minuttaj pisiredi uzak pisirse kyrykkabattyn tүsi ozgerip zhagymsyz dәm pajda bolady Pisken kyrykkabatty 4 ke bolip eritilgen majga bylgajdy keptirilgen nan untagyn seuip dastarkanga koyady 1 kg kyrykkabatka 4 as kasyk sary maj 2 as kasyk keptirilgen nan untagy kazhet Tүsti kyrykkabatBul kyrykkabattyn basy zhapyrakpen komkerilgen iri kyska butak tәrizdi sabakta ornalaskan urykty gүlderden 500 den 2000 tүjirge dejin turady Aska tek zhapyraksyz basy gana pajdalanylady Erte pisetin sorttary Garantiya Movir 74 Rannyaya gribovskaya 1355 zhaz ortasynda pisetin sorttary Otechestvennaya kesh pisetin sorttary Adlerskaya zimnyaya 679 Adlerskaya vesennyaya Tүsti kyrykkabat tez buzylady Қuramynda 70 mg S vitamini sol siyakty RR1 K1 V1 V2 V3 vitaminderi karotin bar Tүsti kyrykkabat organizmge zhenil sinedi sondyktan onyn balalar tagamynyn kuramyna mol engizilgeni zhon Tүsti kyrykkabatty kүjip ketken kүjinde pajdalanuga bolmajdy Onyn basynda ziyandy zhәndikter kop bolady sondyktan pajdalanbas buryn kyrykkabatty 30 40 minuttaj tuzdy suga salyp koyady 1 l suga 20 g tuz kosady Tүsti kyrykkabattan dәmdi sorpa әzirleuge bolady majga kuyryl keptirilgen nan untagyn kosyp ozinshe bolek tagam retinde nemese baska tagamdarga garnir esebinde mysaly pisken etke pajdalanuga bolady Suga pisirilgen tүsti kyrykkabat Zhapyragynan aryltyp las zherlerin tazalan gүl shogyrynan 1 sm tomen ozegin kesip alyptastajdy Tazalap zhugan kyrykkabatty kajnagan tuzdy suga salyp 15 25 minut kajnatady kolemine karaj Tutas kyrykkabat sogylyp ydyramas үshin ony ystyk suga kepserge salyp batyrgan zhon Өzegine pyshak onaj batsa kyrykkabattyn dajyn bolgany Pisken kyrykkabatty ydyska salyp үstine keptirilgen nan tuzdygyn kuyady Suga pisirilgen kyrykkabatty kuyruga bolady Ol үshin bir bas kyrykkabatty alyp eger үlken bolsa boliktep kesedi әr boligin unga aunatady nemese zhumyrtka zhagyp keltirilgen nan untagyna aunatyp alady da sary majga kuyrady Tүsti kyrykkabat salaty Қyrykkabatty suga shala pisiredi gүl shogyrlaryn boledi sirke suyn tuz kant kara burysh kosyp үstine osimdik majyn kuyady Қyrykkabatty ydyska salyp үstine usaktap turalgan zhumyrtka men kok piyaz sebedi 500 g tүsti kyrykkabatka 1 pisken zhumyrtka 2 as kasyk usaktap turalgan piyaz 1 as kasyk osimdik majy 11 2 as kasyk ashana sirke suy 1 shaj kasyk kumsheker tatymyna karaj tuz burysh kazhet Sүt tuzdygy kosylgan tүsti kyrykkabat Tazartylgan kyrykkabatty әbden piskenshe 15 20 minut kajnatady suyn sorgytady Onyn ozegin tabanyn tүbine karata salyp sүt kujyp үstine үgitilgen irimshik sebedi maj zhagyp 10 15 minut ystyk duhovkada pisiredi 1 bas kyrykkabatka 1 stakan sүt 1 as kasyk bidaj ujy 1 as kasyk үgitilgen irimshik 1 2 as kasyk sary maj kerek KolrabiSorttaryna karaj formasy tүsi әrkelki bolady Өte ken taralgan tez pisetin sorty Venskaya belaya Kolrabidin kuramynda 50 mg S vitamini bar Tagam retinde suga pisirilgen kuyrylgan buktyrylgan konservilengen kүjinde pajdalanady Maj katkan kolrabi Kolrabidi tazalap shaktap tilimden kesip sүt pen maj kosyp kajnatady Zheke tagam retinde zhәne et pen balyktan zhasalgan tagamdarga garnir esebinde de pajdalanylady 1 kg kolrabige zharty stakan sүt 2 3 as kasyk sary maj kazhet Buktyrylgan kolrabi Tazartylgan kolrabidi tilimden kesip keptirilgen nanga aunatyp majga kuyrady Kastryulge salady da azdap burysh dәm kabyk kosady tomat pyure aralastyrylgan kajmak salyp zhabyk kastryulde 40 minuttaj bujyrady Dastarkanga koyar aldynda үstine zhana zhulyngan askok petrushka sebedi 1 kg kolrabige 2 3 as kasyk sary maj 1 as kasyk bidaj ujy 3 4 stakan kajmak 2 3 as kasyk tomat pyure burysh dәm kabyk kazhet Farshtalgan kolrabi Kolrabidi tazartyp kajnagan tuzdy suga salady da 10 15 minut kajnatady Kepsermen alyp azdap suygan son as kasykpen ortasyn ojyl alady kabygynyn kalyndygy 1 5 2 em boluy kerek ishine farsh toltyryp arnajy ydyska salyp үstine 2 stakan ystyk su sorpa tomat sousyn kujyl kakpagyn zhauyp duhovkaga 40 minut koyady Sodan kejin kajmak 1 stakan kuyady da tagy 5 minut duhovkada ustajdy Dastarkanga koyar aldynda үstine askok pen petrushka sebedi Farshka sәbiz ben selderejdi petrushkanyn tamyryn iri kozdi үkkishten otkizedi nemese usaktap turajdy bәrin sary majga sәl gana kuyrady Azdagan ystyk su kujyn su kajnap bitkenshe 15 minuttaj buktyrady Kүrishti suga shala pisirip ystyk sumen shayady da buktyrylgan kokonisterge aralastyrady Ұsak turalgan askok petrushka kosady 1 kg kolrabige 2 3 sәbiz bir bir tүjirlen selderej zhәne petrushka 2 3 as kasyk sary maj zharty stakan kүrish tagymyna karaj tuz kazhet Souska 2 3 as kasyk tomatastany 2 3 as kasyk majmen kuyrady kyrykkabat tuzdau ashytu Tuzdau үshin tek kana akkaudandy kyrykkabatty pajdalanady ortasha merzimde zhәne kesh pisetin sorttaryn algan durys Қaudandardy syrtky koginen zhәne las zhapyraktardan tazartyp zhuyp usaktan turajdy boshkege emaldangan kastryulge t b tygyzdan salady kyrykkabatka tuz salyp iri үgilgen sәbiz kosady Ұsaktap turalgan kyrykkabatty boshkege ydyska salar aldynda tuz kosyp agash astauda nemese taza zhuylgan stolda kolmen myzhidy Қyrykkabatka alma itbүldirgen mүk zhidegin koskan durys Үsaktap turalgan kyrykkabatka bүtin kaudandardy da saluga bolady Boshkege bankaga nemese kastryulge salyngan kyrykkabatty zhasyl zhapyraktarmen matamen bүrkep үstin agash kakpakpen zhauyp salmamen әdette tazalap zhuylgan auyr taspen bastyrady Salma betine shykkan tuzdyk sharbylanuga tiis olaj bolmagan kүnde salmany auyrlata tүsu kerek betine sharby bajlanbagan kyrykkabat zhyldam buzylady Ashu kezinde pajda bolgan sүt kyshkyly kyrykkabatka zhagymdy dәm beredi onda shiritkish mikroorganizmderdin pajda boluyna zhol bermejdi sonymen birge kyrykkabattyn buzylmaj saktaluyna zhagdaj zhasajdy kyrykkabatnyn ashu merzimi temperaturaga bajlanysty 16 18 S temperaturada kyrykkabat 10 kүnde ashidy Betinde kopirshik kobik pajda bolysymen ydystyk tүbine zhetkenshe kyrykkabatka taza shybyk zhүgirtip gazyn shygarady bul әdisti eki kүn otken son kajtalajdy Durys ashygan kezde kyrykkabat ak nemese ashyk sary tүske enui tiis sharbynyn tүsi de moldir boluy kerek Sol kezde kyrykkabat odan әri kop irtiktenuin toktatady Osydan kejin salmany matany kakpakty alyp zhuady үstine zhas zhapyrak salyp barlygyn kajtadan zhabady da mata kakpak tas kyrykkabatny suyk orynga zher kojma t b aparyp koyady salmaly zhenildetedi Ashytkan kyrykkabatty әrdajym auyr salmaktyk astynda sharby zhabylgan kүjinde salkyn zherde saktajdy Sharby alyngan kyrykkabattyn kuramyndagy S vitamini zhyldam bүlinedi Tonazytylgan kүjinde de ashytkan kyrykkabat ozindik kasietin dәmin zhogaltpajdy Қakpaktyk auyr salmaktyk matanyk tazalygyna әrdajym mәn berip otyru kerek olardy uaktyly zhuyp tazalap otyrgan zhon Tuzdalgan kyrykkabatty garnir sondaj ak salat solyanka shi dajyndauga pajdalanady 10 kg tazartylgan kyrykkabatka 200 g tuz 300 400 g sәbiz kalauynsha 600 g Antonovka almasy bolip bolip kesilgen nemese bүtin 200 300 g mүk zhidegi nemese itbүldirgen 1 2 lavr zhapyragy kazhet Eger zhaz ben kүz zhauyn shashyndy әri salkyn bolsa kyrykkabattyn kuramynda kant әdettegiden az bolady sondyktan mundaj kyrykkabattyn 10 kg na 100 g kant esebinen kumsheker salady Zire kosylgan kyrykkabat ote dәmdi bolady 10 kg kyrykkabatka 100 150 g zire kosady Provansal kyrykkabaty әr tүrli dәmdeuishter tuzdyktar kosylgan ashytylgan kyrykkabat Mysaly 3 kg kyrykkabatka 400 g kumsheker 400 g osimdik majyn 5 g kysha untak kүjinde 250 g mүk zhidek ne itbүldirgen 400 g marinadtalgan kara orik nemese zhuzim 200 g marinadtalgan zhemistin marinadyn kosady Osylardyn barlygyn әbden aralastyryp ydyska salady үstine marinad tunbasyn kundy Eger marinad bolmagan zhagdajda dәm tatymyna karaj ashana sirke suyn nemese limon kyshkylyn kosady Provansal kyrykkabaty salkyn zherde 2 3 tәulik tonazytkyshta 10 tәulikke zhuyk saktalady SuretterSiltemelerGүlstan osimdikter turaly sajt Muragattalgan 20 akpannyn 2012 zhyly Derekkozder Қazakstan Ұlttyk encklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 ISBN 5 89800 123 9 Shanyrak Үj turmystyk enciklopediyasy Almaty Қaz Sov encikl Bas red 1990 ISBN 5 89800 008 9 Қ 74 Қulzhabaeva G Ә Өsimdikter әlemi oku әdistemelik kesheni Kokonister Didaktikalyk material Almaty 2011 16 b ISBN 978 601 7237 33 2Syrtky siltemelerKokenisterBul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet