Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Қызанақ, , (лат. Solanum lycopersicum) – алқалар тұқымдасына жататын бір және көп жылдық шөптесін өсімдіктер (кейде жартылай бұта). Оңтүстік Америкадан таралған. Оның 3 түрі бар (кейбір деректерде 7). Қазақстанда 1 түрі: кәдімгі (ас) Қызанақ (T. esculentum) барлық жерде өсіріледі. Сабағының биіктігі 30 — 40 см-ден жоғары. Жапырағы қауырсын тәрізді. Гүлінің түсі сары, жемісі — екі не көп ұялы жидек, пішіні әртүрлі. Салм. 25 — 500 г, кейде 800 — 900 г-ға дейін жетеді. Қызыл, сарғыш жемісінің құрамында 4,5 — 8,1% құрғақ зат, 3,5 — 8,5% органикалық қышқыл, , С витамині, В, РР тобының витаминдері, каротин бар. Жемісін тамаққа пайдаланады, тұздайды, шырын алады. Қызанақ жылу сүйгіш және құрғақшылыққа төзімді. Өсуіне қолайлы температура 20 — 25С, температура 15С-қа дейін төмендегенде гүлдеуін, ал 10С-та өсуін тоқтатады. 1 — 2С-та үсікке шалдығады. Жартылай түйіршікті, қарашірігі мол топырақта жақсы өседі. Әр га-нан ашық жерде өсіргенде 150 — 200 ц, ал жылыжайларда 1 м2-нен 12 — 15 кг өнім алуға болады. Қазақстанның әр аймақтарында Қызанақтың әр мезгілде пісетін бірнеше сұрыптары бар. Ерте пісетін сұрыптары: , , , , т.б. сорттары Батыс Қазақстан, Қостанай,Шығыс Қазақстан, Қарағанды, Павлодар, т.б. облыстарда аудандастырылған. Негізгі зиянкестері: картоп қоңыр көбелегі, ызылдауық қоңыз, колорадо қоңызы, т.б. Ең көп тараған аурулары: бактериялық теңбілділік, , , т.б. Қызанақ жөнінде ғылыми-зерттеу жұмыстарымен Қазақ картоп және көкөніс шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты шұғылданады.
| Қызанақ | ||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||
| Solanum lycopersicum L. | ||||||||||||||||||||
| Lycopersicon lycopersicum |
| Red tomatoes, raw Nutritional value per 100 g (3.5 oz) | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Energy 20 kcal 80 kJ | ||||||||||||
| ||||||||||||
| Percentages are relative to US for adults. | ||||||||||||
Тарихы
Орыс тілінде «помидор» атауы итальян тіліндегі «pomodoro–алтын алма» дегеннен шыққан. Ал «томат» атауы француздардан «tomate» деген сөзінен аударылған. Отаны Оңтүстік Америка, бұл жерде қызанақтың жабайы және жартылай мәдени түрін кездестіруге болады. Ең алғаш Еуропаға XVI ғасырдың ортасында Испания, Португалия, кейін Италия мен Францияға да жеткен. Басында барлығы қызанақты жеуге жарамсыз және улы деп есептеп, жемісінің әдемілігі үшін бақша өсімдігі ретінде ғана өсірген. Қазіргі уақытта қызанақ ең кең таралған және өсіретін көкөністердің бірі болып саналады. Түрінің көптігімен, дәмімен және диеталық қасиеттерімен танымал.
Сипаттамасы
Қызанақтың тамыр жүйесі қатты және жақсы дамыған болып келеді. Кейбір түрлерінің тамыры 1 метр тереңдікке дейін барады. Өсімдікке дұрыс күтім жасалса, тамыр сабағының бойына да өсіп шығады. Осыдан қызанақты тек тұқымы арқылы емес, тамыр сабақтары арқылы да көбейтуге болатынын көреміз. Сабағының биіктігі түріне қарай 30 см-ден 2 метрге дейін барады. Ұсақ, сарғыш түсті болып келетін гүлдері бір түпке жиналып өседі. Бір сабағында аталықтары да, аналықтары да кездеседі. Жемісі өте шырынды, түріне қарай домалақ, сопақ, майда, ірі болады. Түсі ашық күлгіннен, қою қызылға дейін болып келеді және сары түстілері де кездеседі. Қызанақты жеміске де, көкөніске де жатқыза береді. Өйткені, 1893 жылы АҚШ Жоғарғы Соты қызанақты көкөніс деп қабылдаса, 2001 жылы еуропалықтар оны жеміс деп шешті. Біздің елде қызанақ көкөніс деп саналады.
Күтімі
Қызанақтан ертерек өнім алу үшін жылыжайда немесе үй жағдайында наурыздың соңы, сәуір айларында көшетін дайындайды. Мамырдың 10-нан кейін немесе үсік жүріп өткеннен кейін бақшаға егеді. Өнім алу мерзімі – шілде, қыркүйек айлары аралығы.
Қолданылуы
Жылыжай жағдайында жыл он екі ай өнім алуға болады. Жеке отбасыға жетерлік қана өсіру үшін, базардан мамандар дайындап өсірген көшетті алған дұрыс. Ал шаруа қожалықтары үшін көшеттерді өздерінің дайындағаны тиімдірек.
Қуырылған қызанақ
Піскен помидорды жуған соң, оны көлденең екі бөлікке бөліп, тұз және бұрыш себу қажет. Кесілген помидорларды кесілген жағын бетіне қаратып табаға (сары май жағылып қыздырылған) салып қуырады. Қызанақтар қызара бастаған кезде екінші бетін аудырып қуырады. Дайын қызанақты жеке тағам ретінде немесе ет және балық тағамдарына гарнир ретінде де пайдаланіға болады.
Қызанақ тұздау
Қызанақтардың барлық түрлерін (көк, шала піскен, піскен) де тұздауға болады, тек қызанақтың әр сортыни бөлек тұздау керек. Ол үшін қызанақтарды іріктеп, зақымданғандарын бөлек алады. Іріктеліп алынған қызанақтарды тазалап жуып, алдын-ала дайындалған ағаш кеспекке салады. Әрбір қатарына аскөк, шие, немесе қарақат, сарымсақ жапырақтарын жауып отырған дұрыс. Қызанақты ағаш кеспекке салған кезде оқтын оқтын тығыздап отыру қажет, сосын бетіне ертерек дайындалған тұздық (10 л мұздатылған қайнаған суға 700-900 г тұз) ұқйылады. Қызанақ пісіп кеткен немесе ірі болса, соғұрлым тұздық ащылау болғаны дұрыс. 40-50 күн өткеннен кейін ол пайдалануға келеді. 10 кг қызанаққа: 150 г укроп, 15-20 г бұрыш, 100- 120 г қарақат немесе шие жапырағы және 50-70 г желкек жапырағы қажет.
Қызанақтың адам организміне пайдасы
- Қызанақ жемісі жеуге жарамды, бір жылдық немесе екі жылдық шөптесін өсімдік. Орыс тілінде 'помидор' атауы итальян тіліндегі 'pomodoro - алтын алма' дегеннен шыққан. Ал 'томат' атауы француздардың 'tomate' сөзінен аударылған. Отаны Оңтүстік Америка, бұл жерде қызанақтың жабайы және жартылай мәдени түрін кездестіруге болады. Ең алғаш Еуропаға XVI ғасырдың ортасында Испания, Португалия, кейін Италия мен Францияға да жеткен. Басында барлығы қызанақты жеуге жарамсыз және улы деп санап, бақша өсімдігі ретінде ғана өсірген. Осыдан 200 жыл бұрын құмыраға егілген бұл өсімдікті Англияда үйлердің терезесінен, бақтан кездестіруге болатын еді.
- 1811 жылы ботаникалық сөздікте 'томат - улы өсімдік болып есептелсе де, оны Италияда бұрышпен, сарымсақ және маймен қосып жейді, ал Португалия мен Богемияда одан ерекше қышқыл дәмі бар соус дайындалады' деген хабар пайда болады.
- Қызанақ адам организміне пайдалы витаминдерге бай, құрамында қышқыл, каротин бар. Ересек адамдарда жиі кездестін көк тамыр қуысының тығындалып қабынуы (тромбофлебит) мен көк тамырдың кеңеюін (варикоз) емдеуде әсері зор. Сонымен қатар, қызанақ пен оның шырынын төменгі қышқылдықты, гастритті емдеуге пайдаланады.
- Қызынақты кезінде жеген пайдалы. Өйткені, қызанақтың сұрыптарынан ғалымдар 24 пайдалы химиялық элемент тапқан. Онда темір, мыс, калий тұздары көп. Бұлар жүректің жақсы жұмыс істеуіне көмектеседі, организмдегі артық сұйықтықтарды, зиянды қалдықарды сыртқа шығарады. Ал шырыны жүрек тамырлары мен қанайналым жұмысын жақсартады.
- Томаттың балдырында өт айдағыш, несеп айдағыш, микробтарға, қабынуға қарсы әсер ете алады. Және зәрдің шығуын тездетеді, бұзылған зат алмасу процесін қалыпқа келтіреді.
Қызанақ асқазан мен ішектің сөл бөлу қызметі нашарлаған асқазан ішек жолдары сырқаттары кезінде аса пайдалы. жақсартады. Іштің қатуы мен қатар жүретін ішек қызметінің бұзылуы кезінде жеген дұрыс.
- Қантты диабетке және семіздікке шалдыққан науқастар үшін томат құнды тағам. Сапасы жақсы, тұзы аз немесе мүлде жоқ томат шырынының құрамында ликопин бар. Ол организмді зиянды ісік ауруларының талшықтарынан қорғайды. Қызанақ шырыны семіздікке жол бермейді.
- Қызанақ ' де көтереді. Қызанақ пен бал қоспасының денсаулыққы пайдасы мол. Ара шаққанда, дене күйіп қалған кезде де сол жерге қызанақты екіге бөліп басудың пайдасы зор. Себебі қызанақ ара уын денеге жаймайды және күйіктің ыстығын алады. Оған қоса ол теріні күн сәулелерінің зиянынан қорғайды.
- Дегенмен, үш айдан асқан қызанақ шырынын пайдаланбаған жөн,бұл организмге зиян. Алайда бұл зиян бірден байқалмайды. Мұның зардабы бүйрекке, қуыққа тас байлануға әкеп соқтырады.
Дереккөздер
Қ 74 Құлжабаева Г.Ә.;«Өсімдіктер әлемі» оқу-әдістемелік кешені, Көкөністер: Дидактикалық материал.- Алматы, 2011. - 16 б, ISBN 978-601-7237-33-2
- «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл, ISBN 5-89800-123-9, I том
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Қyzanak lat Solanum lycopersicum alkalar tukymdasyna zhatatyn bir zhәne kop zhyldyk shoptesin osimdikter kejde zhartylaj buta Ontүstik Amerikadan taralgan Onyn 3 tүri bar kejbir derekterde 7 Қazakstanda 1 tүri kәdimgi as Қyzanak T esculentum barlyk zherde osiriledi Sabagynyn biiktigi 30 40 sm den zhogary Zhapyragy kauyrsyn tәrizdi Gүlinin tүsi sary zhemisi eki ne kop uyaly zhidek pishini әrtүrli Salm 25 500 g kejde 800 900 g ga dejin zhetedi Қyzyl sargysh zhemisinin kuramynda 4 5 8 1 kurgak zat 3 5 8 5 organikalyk kyshkyl S vitamini V RR tobynyn vitaminderi karotin bar Zhemisin tamakka pajdalanady tuzdajdy shyryn alady Қyzanak zhylu sүjgish zhәne kurgakshylykka tozimdi Өsuine kolajly temperatura 20 25S temperatura 15S ka dejin tomendegende gүldeuin al 10S ta osuin toktatady 1 2S ta үsikke shaldygady Zhartylaj tүjirshikti karashirigi mol topyrakta zhaksy osedi Әr ga nan ashyk zherde osirgende 150 200 c al zhylyzhajlarda 1 m2 nen 12 15 kg onim aluga bolady Қazakstannyn әr ajmaktarynda Қyzanaktyn әr mezgilde pisetin birneshe suryptary bar Erte pisetin suryptary t b sorttary Batys Қazakstan Қostanaj Shygys Қazakstan Қaragandy Pavlodar t b oblystarda audandastyrylgan Negizgi ziyankesteri kartop konyr kobelegi yzyldauyk konyz kolorado konyzy t b En kop taragan aurulary bakteriyalyk tenbildilik t b Қyzanak zhoninde gylymi zertteu zhumystarymen Қazak kartop zhәne kokonis sharuashylygy gylymi zertteu instituty shugyldanady ҚyzanakDүniesi ӨsimdikterBolimi Gүldi osimdikterTaby Қos zharnaktylar unranked AsteridsSaby Tukymdasy SolanaceaeKishi tukymdasy Tajpasy Tegi SolanumTүri S lycopersicumSolanum lycopersicum L Lycopersicon lycopersicum Lycopersicon esculentumRed tomatoes raw Nutritional value per 100 g 3 5 oz Energy 20 kcal 80 kJ 4 g Sugars 2 6 g 1 g 0 2 g1 g 13 mg22 Water95 gPercentages are relative to US for adults TarihyOrys tilinde pomidor atauy italyan tilindegi pomodoro altyn alma degennen shykkan Al tomat atauy francuzdardan tomate degen sozinen audarylgan Otany Ontүstik Amerika bul zherde kyzanaktyn zhabajy zhәne zhartylaj mәdeni tүrin kezdestiruge bolady En algash Europaga XVI gasyrdyn ortasynda Ispaniya Portugaliya kejin Italiya men Franciyaga da zhetken Basynda barlygy kyzanakty zheuge zharamsyz zhәne uly dep eseptep zhemisinin әdemiligi үshin baksha osimdigi retinde gana osirgen Қazirgi uakytta kyzanak en ken taralgan zhәne osiretin kokonisterdin biri bolyp sanalady Tүrinin koptigimen dәmimen zhәne dietalyk kasietterimen tanymal SipattamasyҚyzanaktyn tamyr zhүjesi katty zhәne zhaksy damygan bolyp keledi Kejbir tүrlerinin tamyry 1 metr terendikke dejin barady Өsimdikke durys kүtim zhasalsa tamyr sabagynyn bojyna da osip shygady Osydan kyzanakty tek tukymy arkyly emes tamyr sabaktary arkyly da kobejtuge bolatynyn koremiz Sabagynyn biiktigi tүrine karaj 30 sm den 2 metrge dejin barady Ұsak sargysh tүsti bolyp keletin gүlderi bir tүpke zhinalyp osedi Bir sabagynda atalyktary da analyktary da kezdesedi Zhemisi ote shyryndy tүrine karaj domalak sopak majda iri bolady Tүsi ashyk kүlginnen koyu kyzylga dejin bolyp keledi zhәne sary tүstileri de kezdesedi Қyzanakty zhemiske de kokoniske de zhatkyza beredi Өjtkeni 1893 zhyly AҚSh Zhogargy Soty kyzanakty kokonis dep kabyldasa 2001 zhyly europalyktar ony zhemis dep sheshti Bizdin elde kyzanak kokonis dep sanalady KүtimiҚyzanaktan erterek onim alu үshin zhylyzhajda nemese үj zhagdajynda nauryzdyn sony sәuir ajlarynda koshetin dajyndajdy Mamyrdyn 10 nan kejin nemese үsik zhүrip otkennen kejin bakshaga egedi Өnim alu merzimi shilde kyrkүjek ajlary aralygy ҚoldanyluyZhylyzhaj zhagdajynda zhyl on eki aj onim aluga bolady Zheke otbasyga zheterlik kana osiru үshin bazardan mamandar dajyndap osirgen koshetti algan durys Al sharua kozhalyktary үshin koshetterdi ozderinin dajyndagany tiimdirek Қuyrylgan kyzanak Pisken pomidordy zhugan son ony koldenen eki bolikke bolip tuz zhәne burysh sebu kazhet Kesilgen pomidorlardy kesilgen zhagyn betine karatyp tabaga sary maj zhagylyp kyzdyrylgan salyp kuyrady Қyzanaktar kyzara bastagan kezde ekinshi betin audyryp kuyrady Dajyn kyzanakty zheke tagam retinde nemese et zhәne balyk tagamdaryna garnir retinde de pajdalaniga bolady Қyzanak tuzdau Қyzanaktardyn barlyk tүrlerin kok shala pisken pisken de tuzdauga bolady tek kyzanaktyn әr sortyni bolek tuzdau kerek Ol үshin kyzanaktardy iriktep zakymdangandaryn bolek alady Iriktelip alyngan kyzanaktardy tazalap zhuyp aldyn ala dajyndalgan agash kespekke salady Әrbir kataryna askok shie nemese karakat sarymsak zhapyraktaryn zhauyp otyrgan durys Қyzanakty agash kespekke salgan kezde oktyn oktyn tygyzdap otyru kazhet sosyn betine erterek dajyndalgan tuzdyk 10 l muzdatylgan kajnagan suga 700 900 g tuz ukjylady Қyzanak pisip ketken nemese iri bolsa sogurlym tuzdyk ashylau bolgany durys 40 50 kүn otkennen kejin ol pajdalanuga keledi 10 kg kyzanakka 150 g ukrop 15 20 g burysh 100 120 g karakat nemese shie zhapyragy zhәne 50 70 g zhelkek zhapyragy kazhet Қyzanaktyn adam organizmine pajdasyҚyzanak zhemisi zheuge zharamdy bir zhyldyk nemese eki zhyldyk shoptesin osimdik Orys tilinde pomidor atauy italyan tilindegi pomodoro altyn alma degennen shykkan Al tomat atauy francuzdardyn tomate sozinen audarylgan Otany Ontүstik Amerika bul zherde kyzanaktyn zhabajy zhәne zhartylaj mәdeni tүrin kezdestiruge bolady En algash Europaga XVI gasyrdyn ortasynda Ispaniya Portugaliya kejin Italiya men Franciyaga da zhetken Basynda barlygy kyzanakty zheuge zharamsyz zhәne uly dep sanap baksha osimdigi retinde gana osirgen Osydan 200 zhyl buryn kumyraga egilgen bul osimdikti Angliyada үjlerdin terezesinen baktan kezdestiruge bolatyn edi 1811 zhyly botanikalyk sozdikte tomat uly osimdik bolyp eseptelse de ony Italiyada buryshpen sarymsak zhәne majmen kosyp zhejdi al Portugaliya men Bogemiyada odan erekshe kyshkyl dәmi bar sous dajyndalady degen habar pajda bolady Қyzanak adam organizmine pajdaly vitaminderge baj kuramynda kyshkyl karotin bar Eresek adamdarda zhii kezdestin kok tamyr kuysynyn tygyndalyp kabynuy tromboflebit men kok tamyrdyn keneyuin varikoz emdeude әseri zor Sonymen katar kyzanak pen onyn shyrynyn tomengi kyshkyldykty gastritti emdeuge pajdalanady Қyzynakty kezinde zhegen pajdaly Өjtkeni kyzanaktyn suryptarynan galymdar 24 pajdaly himiyalyk element tapkan Onda temir mys kalij tuzdary kop Bular zhүrektin zhaksy zhumys isteuine komektesedi organizmdegi artyk sujyktyktardy ziyandy kaldykardy syrtka shygarady Al shyryny zhүrek tamyrlary men kanajnalym zhumysyn zhaksartady Tomattyn baldyrynda ot ajdagysh nesep ajdagysh mikrobtarga kabynuga karsy әser ete alady Zhәne zәrdin shyguyn tezdetedi buzylgan zat almasu procesin kalypka keltiredi Қyzanak askazan men ishektin sol bolu kyzmeti nasharlagan askazan ishek zholdary syrkattary kezinde asa pajdaly zhaksartady Ishtin katuy men katar zhүretin ishek kyzmetinin buzyluy kezinde zhegen durys Қantty diabetke zhәne semizdikke shaldykkan naukastar үshin tomat kundy tagam Sapasy zhaksy tuzy az nemese mүlde zhok tomat shyrynynyn kuramynda likopin bar Ol organizmdi ziyandy isik aurularynyn talshyktarynan korgajdy Қyzanak shyryny semizdikke zhol bermejdi Қyzanak de koteredi Қyzanak pen bal kospasynyn densaulykky pajdasy mol Ara shakkanda dene kүjip kalgan kezde de sol zherge kyzanakty ekige bolip basudyn pajdasy zor Sebebi kyzanak ara uyn denege zhajmajdy zhәne kүjiktin ystygyn alady Ogan kosa ol terini kүn sәulelerinin ziyanynan korgajdy Degenmen үsh ajdan askan kyzanak shyrynyn pajdalanbagan zhon bul organizmge ziyan Alajda bul ziyan birden bajkalmajdy Munyn zardaby bүjrekke kuykka tas bajlanuga әkep soktyrady DerekkozderҚ 74 Қulzhabaeva G Ә Өsimdikter әlemi oku әdistemelik kesheni Kokonister Didaktikalyk material Almaty 2011 16 b ISBN 978 601 7237 33 2 Қazakstan Ұlttyk encklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 zhyl ISBN 5 89800 123 9 I tomBul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet