Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Сібір хандығы, кейде Түмен хандығы, Шибан Ордасы (сіб. тат. Себер ханлыгы, Себер йорты, орыс. Сибирское царство, Сибирский юрт, Шибанская Орда) — XV ғасырдың екінші жартысында Батыс Сібірде Алтын Орданың құлдырап, одан Шибан ұлысының бөлініп шығуынан пайда болған феодалдық мемлекет. Сібір (Түмен) хандығы Пермь жерімен, Қазақ Ордасымен, Маңғыт жұртымен шектесті. Солтүстігіндегі шекарасы Обь өзенінің төменгі ағысына, ал шығыста Ала Ордаға (орыс деректері бойынша - Пегая Орда) дейін жететін.
| Сібір (Түмен) хандығы Мемлекет | ||||
| ||||
|---|---|---|---|---|
 | ||||
| Астанасы | Чинги Тура Қашлық | |||
| Тіл(дер)і | Түркіше (әдеби) | |||
| Халқы | сібір татарлары, башқұрт тайпалары, хантылар мен мансилер, қазақ тайпалары және т.б.) | |||
| Мирасқорлық | ||||
| ← Әбілхайыр Ордасы → | ||||
Саяси тарихы
Бастауы
«Сібір» терминін ең алғаш Жошының 1206 жылы «Shibir» жерінен оңтүстікке қарай орналасқан орман тайпаларын бағындыруы жайлы жазылған, 1240 жылы жарық көрген «Моңғолдардың құпия шежіресінде» кездестіреміз. Алайда ғалымдар «Сібірдің» қамтыған аумағын сенімді түрде нақтылай алмауда. Палладидің тұжырымына сәйкес - бұл Барабы жазығының солтүстігі (Ертіс пен Обь арасы). XIV ғасырда Сібір хандығының болашақ астаналары батысеуропалықтардың карталарында кездесе бастайды: Қашлық «Sebur» ретінде венециандық ағайынды Пицциганилердің картасында (1367), ал Чинги-Тура «Singui» ретінде Каталон атласында (1375). Сібір (Түмен) хандығының құрылуына негіз болған әкімшілік-саяси бірлікті анықтау барысында екі негізгі пікір қалыптасты.
Тайбұға иелігі ретінде
XIII-XV ғасырлардағы Батыс Сібір жерінде біршама түрік тайпалары мекен етті. Моңғол шапқыншылығынан кейін Батыс Сібір Алтын Орда құрамына кіріп, Шибан әулиетінің жері саналғанымен, елді басқару Тайбұға заманындағы түрік шонжорлары әулетінің қолында болды. Тайбұға Шыңғысханның құрметіне өзінің астанасы Тура қаласын Чимги-Тура деп атаған. Қазір ол қаланың орнында Түмен қаласы орналасқан. 1428 жылы Батыс Сібірді Әбілқайыр хан басып алды.
Шибан ұлысының құрамында
Жошының бесінші ұлы Шибан ұлысты екі рет иеленді:
- 1227 жылы Шыңғыс хан Батый мен Орда Ежен хан арасындағы дау-дамай кезінде Жошы ұлысын 3-ке бөліп, Шибанға «Боз Орданы» берді.
- 1246 жылы моңғолдардың «Батыс жорығынан» кейін Батый ұлысты 14 бөлікке бөлді.
Ұлыстардың құрамы мен шекарасы жиі өзгеріп отырды. Алайда Шибан ұрпақтары ұлысты сақтап қалды. Өзбек ханның реформаларынан кейін Шибан ұлысы өз шекарасын өзгеріссіз сақтап қалған жалғыз әкімшілік-аумақтық бірлік ретінде белгілі.
Көшпелі өзбектер мемлекеті (1428-1468)
Түменнің (Чинги-Тура) шеткі аймақтық статусынан «көшпелі өзбектер мемлекетінің» астанасына айналуы шибан әулетінің өкілі Әбілхайыр ханның тұсына сәйкес келеді. Қала келесі 18 жылға (1428-1446) мемлекеттің елордасына айналады. «Чинги-Тура уәлаяты» термині дәл сол кезеңде пайда болған. «Шыңғыснама» мен «Нүсретнама» еңбектерінде түмен хандарына Қазан қаласы бағынғаны туралы дерек кездеседі.
Түмен хандығы (1468-1508)
Түмен хандығы дербес мемлекет ретінде XV ғасырдың екінші жартысында пайда болды. Оның алдында «Ібір» атауымен Алтын Орданың құрамында еді. Тобыл өзенінің орта ағысында орналасқан. Ақ Орда, шибан, тайбұға билеушілерімен ұзаққа соғылған тартыстың нәтижесінде мемлекеттегі жоғарғы билікті Ибақ иеленді. 1471 жылы ноғай мырзаларымен, Ұлы Орданың билеушісі Ахмет ханмен, қазақ билеушілерімен (Керей мен Жәнібек) одақ құрған Ибақ Әбілхайыр ханның мирасқоры Шайх-Хайдарды жеңді. Ал 1481 жылдың қаңтарында ноғай мырзалары Мұса және Жаңбыршымен бірігіп, Ұлы Орданың ханы Ахметті өлтірген. Ноғай мырзаларының қолдауына ие болған ағайынды Ибақ хан пен Мамық сұлтан 1492 жылы Қажы-Тарханды (қазіргі Астрахань) сәтсіз шабуылдады. Жорықтың нәтижесіз аяқталуына қырым ханының көмек бермеуі себеп болды.
Ағайынды Ибақ пен Мамық тұсында Түмен хандығы өзінің шарықтау шегіне жеткен. Тарихи деректерде Ибақ түмен, ноғай, қазан және Шибан әулетінің ханы ретінде белгілі. Сібір жылнамаларына сәйкес Ибақ хан 1495 жылы (кейбір деректер бойынша 1493) тайбұғалық Мұхамедтің қолынан қаза тапқан. Алайда бұл деректер 1620-шы жылдардың жазбаларында кездескендіктен, ғалымдар ортасында дау-дамайларға алып келді. Ибақтың өлімінен кейін билікті өз қолына алған Мамық астананы Қашлыққа (Сібір) көшірді. 1495-1496 жылдары ноғай және қазан бектерінің көмегімен Қазан тағына отырды (1495-1497). Мемлекетті басқарудағы қатыгездігі жергілікті саяси және экономикалық топтардың наразылығын тудырды. Мамық ханның сәтсіз жорығынан кейін қазан бектері оған қаланың қақпасын ашпай қойды. Түмен хандығына қайтуға мәжбүр болған хан жолда қайтыс болды.
Ескер жұрты (1508-1563)
Мемлекеттегі дағдарыс Мамықтың өлімінен кейін хан тағына отырған Ағалақтың тұсына сәйкес келді. «Кіші мұз дәуірі» көшпенді халықтың Орта Азияға қоныс аударуына алып келді (шамамен 250-400 мың). Халықтың бірінші тобы 1490-шы, ал екінші тобы 1510-шы жылдары көшті. Халық санының күрт кемуі саяси дағдарысты тудырды. Тақ үшін талас шиеленісе түсті. Ибақ ханның ағасы Ағалақ Ноғай Ордасына бет алып, Мәскеу билеушілерімен қарым-қатынас орнатты. Хан тағына отырған Құтлық 1506 жылдан бастап «Түмен және Сібір ханы» ретінде белгілі. Алайда сыртқы саясаттағы сәтсіздіктер мен климаттың әсері 1510-1511 жылдары бірнеше ұлыстың Орта Азияға көшуімен аяқталды. Биліктен Шыңғыс ұрпақтарын ығыстырған тайбұғалық Мұхаммед Ескер жұртының негізін қалады. Тайбұға әулеті мемлекеттің жаңа билеушілеріне айналды. 1555 жылы тайбұғалық билеуші Едігер өзінің Орыс патшалығына тәуелділігін мойындады.
Көшім ханның тұсындағы Сібір (Түмен) хандығы (1563-1598)
Едігердің орыс патшасының қол астына өтуі Шибан әулеті өкілдерінің наразылығын тудырды. 1555-1563 жылдары Мәскеуде Едігердің, Мұртаза мен оның ұлдары Ахмет-Керейдің, Көшімнің елшілері келіссөздер жүргізген. Орыс патшасы IV Иванның ноғай биі Исмаилге хатына сәйкес хан тағына 1563 жылы Мұртазаның үлкен ұлы Ахмет-Керей отырды. Шибан әулетінде қалыптасқан дәстүр бойынша ағайынды хандардың біреуі саяси, ал екіншісі әскери функцияларды атқарған. Көшім хан 1560-шы және 1570-ші жылдары шығысқа ұйымдастырған жорықтарының нәтижесінде Қызыл-Тура мен Есілдің сағасынан бастап, Ом өзені, Барабы даласы, Обь маңындағы жерлерді басып алды. Жергілікті тайпалардың билеушілерімен одақ құрып, төленетін алым-салықтың мөлшерін бекітті. Жаңа шекаралардың бойында кішігірім қалашықтар салдыртты, ал саяси жағдайы тұрақсыз аймақтарға сенімді адамдарын жіберген. Барабы даласында ханның өкілі ретінде ордасы Тон-Тура қаласында (орыс. Воскресенское городище) орналасқан Боян би белгілі. Обь өзенінің жоғары ағысында мекендеген қалмақ тайпалары Көшім ханның одан әрі шығыс аймақтарды бағындыруына кедергі болды.
Көшім хан 1569-1570 жылдары қазақ ханы Хақназарға қарсы әскери жорық ұйымдастырған. Ноғай билеушілеріне жөнелтілген орыс елшісі Семен Мальцевтің Мәскеуге жазған хатына сәйкес 1569 жылы Хақназар хан, Шығай және Жалым сұлтандар бастаған әскер Ноғай ордасын шабуылдаған. 1570 жылы қазақ ханы басып алған жерлерінен шегініп, ноғай мырзаларымен, түмен (сібір) ханымен бітімге келген. 1570-ші жылдары Түмен (Сібір) хандығының майдан даласындағы белсенділігі батысқа ауысты. Оралдың арғы бетін басып алған Көшім Пермь жерін және салынып жатқан жаңа орыс қалаларын жиі шабуылдаған.
Сібір ханы Көшім Ресейдің шығысқа қарай ұмтылуына кедергі жасауға тырысты. 1574–1575 жылдары Сібірге барлауға жіберілген Иван Грозныйдың отрядын Көшім хан қырып тастайды. 1582 жылы Көшім әскерлері атаман Ермактың отрядынан жеңіледі. 1582 жылдың күзінде атаман Ермак 600-ге жуық казагымен Ескер қаласына шабуыл жасайды. Көшім әскері жақсы қаруланған Ермак отрядынан жеңіледі. 1584 жылы Көшімнің адамдары Ермакты өлтіреді. 1598 жылы орыс әскерлеріне қарсы ұйымдастырылған шайқаста Көшім жеңіліп, Шығыс Қазақстан жеріне қашады. Сібір хандығының Мәскеу мемлекетінің құрамына кіру үрдісі басталды.
Мемлекетті басқару жүйесі
Сібір хандығы көпұлтты саяси бірлестік еді. Жоғарғы билеуші – хан. Ханды бектер, мырзалар, тархандар сайлайтын. Мемлекеттік құрылым жартылай әскери сипатқа ие болған. Хандықты басқаруда хан уәзірге (қараша мен кеңесші) арқа сүйеген. Сібір хандары ұлыстарды басқарып отырған мырзалар мен бектердің жұмысына араласа қоймайтын. Әскери олжаға қызығушылық танытқандықтан, мырзалар мен бектер соғыстар мен жорықтарға белсене қатысатын. Түркітілдес феодалдар қатарына ханты және мансы тайпалары феодалдарының бір бөлігі жатқан. Алайда, түркітілдес емес тайпалар, негізінен, тәуелділік жағдайында болды. Сібір хандығында туған осындай қарама-қайшылықтар мемлекеттің дамуына кері әсерін тигізді.
Халқы мен экономикасы
Түркітілдес тайпалар, негізінен, жартылай көшпелі мал шаруашылығымен, балық аулаумен, аңшылықпен айналысатын. Осыған қарамастан, археологтар Тобыл мен Ертіс алқаптарында отырықшылық өмірдің белгілерін тапқан. Сол аймақтарда үй шаруашылығы, тоқыма, метал өңдеу, қыш-құмыра өнеркәсібі дамыды. Сібір хандығының негізгі әкімшілік және әскери орталықтары: Қызыл-Тура, Қасым-Тура, Явлу-Тура (қазіргі Ялуторовск қаласы), Тонтур.
Көшімнің кезінде Сібір хандығында көптеген қамалдар мен бекіністер, ғимараттар салынады. Көшімнің тұсында Сібір халқы ислам дінін қабылдайды. Сібір хандығында, негізінен, сауда мен аңшылық дамыды.
Сібір хандығындағы қалашықтар мен елді-мекендер
Әскері
Сібір отрядтарынан өзге Сібір хандығы жорықтары кезінде жергілікті тайпалардың жауынгерлеріне арқа сүйеген. Сібір әскерінің нақты санын анықтау қиын. Алайда, Абалақ өзенің бойындағы шайқаста Көшім ханның ұлы Мәметқұл бір түменді (10 мың адам) басқарған. Хандықтың әскері орталықтандырылмағандықтан, орыс әскерлеріне қарсылық көрсете алмады. Көшім хан қол астына ноғайлардан құралған кішігірім отряд жасақтаған. Сібірдің көптеген князьдері гарнизондармен нығайтылған қалашықтарда тұрған. Сібір хандығының жауынгерлері майдан даласында садақ, қылыш, найза, айбалталарды кеңінен қолданған. Ал қорғаныс құралдары ретінде дулыға, сауынттың алуан түрін кездестіреміз.
Сібірдің билеушілері
Сібірдің моңғол шапқыншылығына дейінгі билеушілері
- Он-Сом хан
- Тайбұға (1220-белгісіз)
Шибан ұлысы
- Шибан (1243 жылдан бастап)
- Бахадүр хан (1266-1280)
- Жошы-бұға (1266-1280)
- Мың-Темір (1359 жылға дейін)
- Болат-Темір (1359-1367)
- Әлібек хан (1367-1375)
- Қағанбек (1375-1380)
- Дәулет шейх (1382 жылға кейін)
Тоқа-Темір әулеті
- Тоқтамыс хан (1396-1406)
- Шыңғыс-оғлан (1407-1403)
Көшпелі өзбектер мемлекеті (Әбілхайыр ордасы)
- Қажы-Мұхаммед хан (1420-1428)
- Жұмадық (1425-1428)
- Махмұд-Қожа (1428-1429)
- Әбілқайыр хан (1428-1468)
Түмен хандығы, Ескер (Сібір) жұрты
- Ибақ хан (1468-1495)
- Мамық хан (1495-1497)
- Ағалақ хан (1497-1505)
- Құтлық хан (1505-1525)
- Қасым (1516-1530)
- Едігер (1552-1563)
- Бекболат (1558-1563)
- Ахмет-Керей хан (1563-1579, 1574-1578)
- Көшім хан (1569-1574, 1578-1598)
- Әли хан (1598-1607)
Әдебиет
- Атласи Х. История Сибири. — Казань: Татар. кн. изд-во, 2005. — 96 с.
- Греков Б. Д., Якубовский А. Ю. Золотая Орда и её падение. — 2-е изд. — М.—Л.: Изд-во АН СССР, 1950. — 10 000 экз.
- Егоров В. Л. Историческая география Золотой Орды в XIII-XIV вв. — М.: Наука, 1985. — 11 000 экз. Архивная копия от 10 апреля 2008 на Wayback Machine
- Исхаков Д. М. Тюркско-татарские государства XV—XVI вв. — Казань: Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2004. — 132 с. — (Biblioteka TATARICA). — 500 экз.
- Маслюженко Д. Н., Рябинина Е. А. Реставрация Шибанидов в Сибири и правление Кучум хана во второй половине XVI века // Средневековые тюрко-татарские государства / Отв. ред. И. К. Загидуллин. — Казань: Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2009. — С. 97—111. — 232 с. — 500 экз. — ISBN 978-5-98245-048-7.
- Матвеев А. В., Татауров С. Ф. Сибирское ханство Кучума царя. Некоторые вопросы государственного устройства // Средневековые тюрко-татарские государства / Отв. ред. И. К. Загидуллин. — Казань: Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2009. — С. 112—117. — 232 с. — 500 экз. — ISBN 978-5-98245-048-7.
- Миллер Г. Ф. История Сибири. — М.—Л.: АН СССР, 1937. — Т. 1.
- Миллер Г. Ф. История Сибири. — М.—Л.: АН СССР, 1941. — Т. 2.
- Мухамедьяров Ш. Ф. История Сибири с древнейших времен до наших дней. — Л., 1968. — Т. 1. — С. 353—372.
- Похлёбкин В. В. СИБИРСКОЕ ХАНСТВО. Отношения между Сибирским ханством и Русским государством (1555-1598 гг.) // Татары и Русь. — М.: Международные отношения, 2000. — С. 149—160. — 192 с. — ISBN 5-7133-1008-6.
- Сабитов Ж. М. Генеалогия Торе. — 3-е изд. — Алма-Ата, 2008. — 326 с. — 1000 экз. — ISBN 9965-9416-2-9. Архивная копия от 27 января 2012 на Wayback Machine
- Сибирские татары. Монография / Отв. ред. С. В. Суслова. — Казань: Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2002. — 240 с. — 500 экз. — ISBN 5-94981-009-0.
- Скрынников Р. Г. Ермак. — М.: Просвещение, 1992. — 160 с. — 150 000 экз. — ISBN 5-09-003828-7.
- Соболев В. И. История Сибирских ханств : По археолог. материалам. Дис. д-ра ист. наук: 07.00.06. — Новосибирск, 1994.
- Султанов Т. И. Чингиз-хан и Чингизиды. Судьба и власть. — М.: АСТ:АСТ МОСКВА, 2006. — С. 285—290. — 445 с. — (Историческая библиотека). — 5000 экз. — ISBN 5-17-0358040.
- Трепавлов В. В. Ногаи в ханствах Шибанидов // История Ногайской Орды. — М.: Восточная литература, 2002. — С. 90—139. — 752 с. — ISBN 5-02-018193-5.
- Тычинских З. А. К вопросу об административно-политическом и территориальном устройстве Сибирских татар в XVI-XVIII вв. // Средневековые тюрко-татарские государства / Отв. ред. И. К. Загидуллин. — Казань: Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2009. — С. 172—182. — 232 с. — 500 экз. — ISBN 978-5-98245-048-7.
- Тюменское и Сибирское ханства / под ред. Д. Н. Маслюженко, А. Г. Ситдикова, Р. Р. Хайрутдинова. — Казань: Издательство Казанского университета, 2018. — 560 с. — ISBN 978-5-00130-021-2.
- Файзрахманов Г. Л. История татар Западной Сибири: с древнейших времен до начала XX века. — Казань: Татар. кн. изд-во, 2007. — 431 с. — 1000 экз. — ISBN 978-5-298-01536-3.
- Фарисов Ф. Ф. Из истории тюменских и сибирских татар // Тайны Татарского народа (часть 1).
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Sibir handygy kejde Tүmen handygy Shiban Ordasy sib tat Seber hanlygy Seber jorty orys Sibirskoe carstvo Sibirskij yurt Shibanskaya Orda XV gasyrdyn ekinshi zhartysynda Batys Sibirde Altyn Ordanyn kuldyrap odan Shiban ulysynyn bolinip shyguynan pajda bolgan feodaldyk memleket Sibir Tүmen handygy Perm zherimen Қazak Ordasymen Mangyt zhurtymen shektesti Soltүstigindegi shekarasy Ob ozeninin tomengi agysyna al shygysta Ala Ordaga orys derekteri bojynsha Pegaya Orda dejin zhetetin Sibir Tүmen handygy Memleket1430 1468 1598 1607 Astanasy Chingi Tura ҚashlykTil der i Tүrkishe әdebi Halky sibir tatarlary bashkurt tajpalary hantylar men mansiler kazak tajpalary zhәne t b Miraskorlyk Әbilhajyr Ordasy Sayasi tarihyBastauy Katalon atlasyndagy Sebur kalasy 1375 Sibir terminin en algash Zhoshynyn 1206 zhyly Shibir zherinen ontүstikke karaj ornalaskan orman tajpalaryn bagyndyruy zhajly zhazylgan 1240 zhyly zharyk korgen Mongoldardyn kupiya shezhiresinde kezdestiremiz Alajda galymdar Sibirdin kamtygan aumagyn senimdi tүrde naktylaj almauda Palladidin tuzhyrymyna sәjkes bul Baraby zhazygynyn soltүstigi Ertis pen Ob arasy XIV gasyrda Sibir handygynyn bolashak astanalary batyseuropalyktardyn kartalarynda kezdese bastajdy Қashlyk Sebur retinde veneciandyk agajyndy Picciganilerdin kartasynda 1367 al Chingi Tura Singui retinde Katalon atlasynda 1375 Sibir Tүmen handygynyn kuryluyna negiz bolgan әkimshilik sayasi birlikti anyktau barysynda eki negizgi pikir kalyptasty Tajbuga ieligi retinde XIII XV gasyrlardagy Batys Sibir zherinde birshama tүrik tajpalary meken etti Mongol shapkynshylygynan kejin Batys Sibir Altyn Orda kuramyna kirip Shiban әulietinin zheri sanalganymen eldi baskaru Tajbuga zamanyndagy tүrik shonzhorlary әuletinin kolynda boldy Tajbuga Shyngyshannyn kurmetine ozinin astanasy Tura kalasyn Chimgi Tura dep atagan Қazir ol kalanyn ornynda Tүmen kalasy ornalaskan 1428 zhyly Batys Sibirdi Әbilkajyr han basyp aldy Shiban ulysynyn kuramynda Zhoshynyn besinshi uly Shiban ulysty eki ret ielendi 1227 zhyly Shyngys han Batyj men Orda Ezhen han arasyndagy dau damaj kezinde Zhoshy ulysyn 3 ke bolip Shibanga Boz Ordany berdi 1246 zhyly mongoldardyn Batys zhorygynan kejin Batyj ulysty 14 bolikke boldi Ұlystardyn kuramy men shekarasy zhii ozgerip otyrdy Alajda Shiban urpaktary ulysty saktap kaldy Өzbek hannyn reformalarynan kejin Shiban ulysy oz shekarasyn ozgerissiz saktap kalgan zhalgyz әkimshilik aumaktyk birlik retinde belgili Koshpeli ozbekter memleketi 1428 1468 Koshpeli ozbekter memleketinin bileushisi Әbilhajyr han 1428 1468 Tүmennin Chingi Tura shetki ajmaktyk statusynan koshpeli ozbekter memleketinin astanasyna ajnaluy shiban әuletinin okili Әbilhajyr hannyn tusyna sәjkes keledi Қala kelesi 18 zhylga 1428 1446 memlekettin elordasyna ajnalady Chingi Tura uәlayaty termini dәl sol kezende pajda bolgan Shyngysnama men Nүsretnama enbekterinde tүmen handaryna Қazan kalasy bagyngany turaly derek kezdesedi Tүmen handygy 1468 1508 Ibak hannyn Ұly Ordanyn bileushisi Ahmetti oltirui Bejneli zhylnamalar zhinagy Tүmen handygy derbes memleket retinde XV gasyrdyn ekinshi zhartysynda pajda boldy Onyn aldynda Ibir atauymen Altyn Ordanyn kuramynda edi Tobyl ozeninin orta agysynda ornalaskan Ak Orda shiban tajbuga bileushilerimen uzakka sogylgan tartystyn nәtizhesinde memlekettegi zhogargy bilikti Ibak ielendi 1471 zhyly nogaj myrzalarymen Ұly Ordanyn bileushisi Ahmet hanmen kazak bileushilerimen Kerej men Zhәnibek odak kurgan Ibak Әbilhajyr hannyn miraskory Shajh Hajdardy zhendi Al 1481 zhyldyn kantarynda nogaj myrzalary Musa zhәne Zhanbyrshymen birigip Ұly Ordanyn hany Ahmetti oltirgen Nogaj myrzalarynyn koldauyna ie bolgan agajyndy Ibak han pen Mamyk sultan 1492 zhyly Қazhy Tarhandy kazirgi Astrahan sәtsiz shabuyldady Zhoryktyn nәtizhesiz ayaktaluyna kyrym hanynyn komek bermeui sebep boldy Mamyk hannyn Қazan kalasyn shabuyldauy Bejnelei zhylnamalar zhinagy Agajyndy Ibak pen Mamyk tusynda Tүmen handygy ozinin sharyktau shegine zhetken Tarihi derekterde Ibak tүmen nogaj kazan zhәne Shiban әuletinin hany retinde belgili Sibir zhylnamalaryna sәjkes Ibak han 1495 zhyly kejbir derekter bojynsha 1493 tajbugalyk Muhamedtin kolynan kaza tapkan Alajda bul derekter 1620 shy zhyldardyn zhazbalarynda kezdeskendikten galymdar ortasynda dau damajlarga alyp keldi Ibaktyn oliminen kejin bilikti oz kolyna algan Mamyk astanany Қashlykka Sibir koshirdi 1495 1496 zhyldary nogaj zhәne kazan bekterinin komegimen Қazan tagyna otyrdy 1495 1497 Memleketti baskarudagy katygezdigi zhergilikti sayasi zhәne ekonomikalyk toptardyn narazylygyn tudyrdy Mamyk hannyn sәtsiz zhorygynan kejin kazan bekteri ogan kalanyn kakpasyn ashpaj kojdy Tүmen handygyna kajtuga mәzhbүr bolgan han zholda kajtys boldy Esker zhurty 1508 1563 1549 zhyly zharyk korgen Sigizmund fon Gerbershtejnnin kartasyndagy Sibir ieligi Sibier Provincia Memlekettegi dagdarys Mamyktyn oliminen kejin han tagyna otyrgan Agalaktyn tusyna sәjkes keldi Kishi muz dәuiri koshpendi halyktyn Orta Aziyaga konys audaruyna alyp keldi shamamen 250 400 myn Halyktyn birinshi toby 1490 shy al ekinshi toby 1510 shy zhyldary koshti Halyk sanynyn kүrt kemui sayasi dagdarysty tudyrdy Tak үshin talas shielenise tүsti Ibak hannyn agasy Agalak Nogaj Ordasyna bet alyp Mәskeu bileushilerimen karym katynas ornatty Han tagyna otyrgan Қutlyk 1506 zhyldan bastap Tүmen zhәne Sibir hany retinde belgili Alajda syrtky sayasattagy sәtsizdikter men klimattyn әseri 1510 1511 zhyldary birneshe ulystyn Orta Aziyaga koshuimen ayaktaldy Bilikten Shyngys urpaktaryn ygystyrgan tajbugalyk Muhammed Esker zhurtynyn negizin kalady Tajbuga әuleti memlekettin zhana bileushilerine ajnaldy 1555 zhyly tajbugalyk bileushi Ediger ozinin Orys patshalygyna tәueldiligin mojyndady Koshim hannyn tusyndagy Sibir Tүmen handygy 1563 1598 E Dzhenkinson kartasynyn negizinde kurylgan Abraham Ortelidin 1570 zhylgy kartasyndagy Tүmen Sibir handygy TVMEN Edigerdin orys patshasynyn kol astyna otui Shiban әuleti okilderinin narazylygyn tudyrdy 1555 1563 zhyldary Mәskeude Edigerdin Murtaza men onyn uldary Ahmet Kerejdin Koshimnin elshileri kelissozder zhүrgizgen Orys patshasy IV Ivannyn nogaj bii Ismailge hatyna sәjkes han tagyna 1563 zhyly Murtazanyn үlken uly Ahmet Kerej otyrdy Shiban әuletinde kalyptaskan dәstүr bojynsha agajyndy handardyn bireui sayasi al ekinshisi әskeri funkciyalardy atkargan Koshim han 1560 shy zhәne 1570 shi zhyldary shygyska ujymdastyrgan zhoryktarynyn nәtizhesinde Қyzyl Tura men Esildin sagasynan bastap Om ozeni Baraby dalasy Ob manyndagy zherlerdi basyp aldy Zhergilikti tajpalardyn bileushilerimen odak kuryp tolenetin alym salyktyn molsherin bekitti Zhana shekaralardyn bojynda kishigirim kalashyktar saldyrtty al sayasi zhagdajy turaksyz ajmaktarga senimdi adamdaryn zhibergen Baraby dalasynda hannyn okili retinde ordasy Ton Tura kalasynda orys Voskresenskoe gorodishe ornalaskan Boyan bi belgili Ob ozeninin zhogary agysynda mekendegen kalmak tajpalary Koshim hannyn odan әri shygys ajmaktardy bagyndyruyna kedergi boldy Koshim hannyn Ediger men Bekbolat bastagan әskerimen shajkasy Koshim han 1569 1570 zhyldary kazak hany Haknazarga karsy әskeri zhoryk ujymdastyrgan Nogaj bileushilerine zhoneltilgen orys elshisi Semen Malcevtin Mәskeuge zhazgan hatyna sәjkes 1569 zhyly Haknazar han Shygaj zhәne Zhalym sultandar bastagan әsker Nogaj ordasyn shabuyldagan 1570 zhyly kazak hany basyp algan zherlerinen sheginip nogaj myrzalarymen tүmen sibir hanymen bitimge kelgen 1570 shi zhyldary Tүmen Sibir handygynyn majdan dalasyndagy belsendiligi batyska auysty Oraldyn argy betin basyp algan Koshim Perm zherin zhәne salynyp zhatkan zhana orys kalalaryn zhii shabuyldagan Sibir hany Koshim Resejdin shygyska karaj umtyluyna kedergi zhasauga tyrysty 1574 1575 zhyldary Sibirge barlauga zhiberilgen Ivan Groznyjdyn otryadyn Koshim han kyryp tastajdy 1582 zhyly Koshim әskerleri ataman Ermaktyn otryadynan zheniledi 1582 zhyldyn kүzinde ataman Ermak 600 ge zhuyk kazagymen Esker kalasyna shabuyl zhasajdy Koshim әskeri zhaksy karulangan Ermak otryadynan zheniledi 1584 zhyly Koshimnin adamdary Ermakty oltiredi 1598 zhyly orys әskerlerine karsy ujymdastyrylgan shajkasta Koshim zhenilip Shygys Қazakstan zherine kashady Sibir handygynyn Mәskeu memleketinin kuramyna kiru үrdisi bastaldy Memleketti baskaru zhүjesiSibir handygy kopultty sayasi birlestik edi Zhogargy bileushi han Handy bekter myrzalar tarhandar sajlajtyn Memlekettik kurylym zhartylaj әskeri sipatka ie bolgan Handykty baskaruda han uәzirge karasha men kenesshi arka sүjegen Sibir handary ulystardy baskaryp otyrgan myrzalar men bekterdin zhumysyna aralasa kojmajtyn Әskeri olzhaga kyzygushylyk tanytkandyktan myrzalar men bekter sogystar men zhoryktarga belsene katysatyn Tүrkitildes feodaldar kataryna hanty zhәne mansy tajpalary feodaldarynyn bir boligi zhatkan Alajda tүrkitildes emes tajpalar negizinen tәueldilik zhagdajynda boldy Sibir handygynda tugan osyndaj karama kajshylyktar memlekettin damuyna keri әserin tigizdi Halky men ekonomikasyBattista Anezenin 1525 zhylgy kartasyndagy Shiban әuletinin ielegi Sciabani tartari Tүrkitildes tajpalar negizinen zhartylaj koshpeli mal sharuashylygymen balyk aulaumen anshylykpen ajnalysatyn Osygan karamastan arheologtar Tobyl men Ertis alkaptarynda otyrykshylyk omirdin belgilerin tapkan Sol ajmaktarda үj sharuashylygy tokyma metal ondeu kysh kumyra onerkәsibi damydy Sibir handygynyn negizgi әkimshilik zhәne әskeri ortalyktary Қyzyl Tura Қasym Tura Yavlu Tura kazirgi Yalutorovsk kalasy Tontur Koshimnin kezinde Sibir handygynda koptegen kamaldar men bekinister gimarattar salynady Koshimnin tusynda Sibir halky islam dinin kabyldajdy Sibir handygynda negizinen sauda men anshylyk damydy Sibir handygyndagy kalashyktar men eldi mekenderӘskeriSibir otryadtarynan ozge Sibir handygy zhoryktary kezinde zhergilikti tajpalardyn zhauyngerlerine arka sүjegen Sibir әskerinin nakty sanyn anyktau kiyn Alajda Abalak ozenin bojyndagy shajkasta Koshim hannyn uly Mәmetkul bir tүmendi 10 myn adam baskargan Handyktyn әskeri ortalyktandyrylmagandyktan orys әskerlerine karsylyk korsete almady Koshim han kol astyna nogajlardan kuralgan kishigirim otryad zhasaktagan Sibirdin koptegen knyazderi garnizondarmen nygajtylgan kalashyktarda turgan Sibir handygynyn zhauyngerleri majdan dalasynda sadak kylysh najza ajbaltalardy keninen koldangan Al korganys kuraldary retinde dulyga sauynttyn aluan tүrin kezdestiremiz Sibirdin bileushileriSibirdin mongol shapkynshylygyna dejingi bileushileri On Som han Tajbuga 1220 belgisiz Shiban ulysy Shiban 1243 zhyldan bastap Bahadүr han 1266 1280 Zhoshy buga 1266 1280 Myn Temir 1359 zhylga dejin Bolat Temir 1359 1367 Әlibek han 1367 1375 Қaganbek 1375 1380 Dәulet shejh 1382 zhylga kejin Toka Temir әuleti Toktamys han 1396 1406 Shyngys oglan 1407 1403 Koshpeli ozbekter memleketi Әbilhajyr ordasy Қazhy Muhammed han 1420 1428 Zhumadyk 1425 1428 Mahmud Қozha 1428 1429 Әbilkajyr han 1428 1468 Tүmen handygy Esker Sibir zhurty Ibak han 1468 1495 Mamyk han 1495 1497 Agalak han 1497 1505 Қutlyk han 1505 1525 Қasym 1516 1530 Ediger 1552 1563 Bekbolat 1558 1563 Ahmet Kerej han 1563 1579 1574 1578 Koshim han 1569 1574 1578 1598 Әli han 1598 1607 ӘdebietAtlasi H Istoriya Sibiri Kazan Tatar kn izd vo 2005 96 s Grekov B D Yakubovskij A Yu Zolotaya Orda i eyo padenie 2 e izd M L Izd vo AN SSSR 1950 10 000 ekz Egorov V L Istoricheskaya geografiya Zolotoj Ordy v XIII XIV vv M Nauka 1985 11 000 ekz Arhivnaya kopiya ot 10 aprelya 2008 na Wayback Machine Ishakov D M Tyurksko tatarskie gosudarstva XV XVI vv Kazan Institut istorii im Sh Mardzhani AN RT 2004 132 s Biblioteka TATARICA 500 ekz Maslyuzhenko D N Ryabinina E A Restavraciya Shibanidov v Sibiri i pravlenie Kuchum hana vo vtoroj polovine XVI veka Srednevekovye tyurko tatarskie gosudarstva Otv red I K Zagidullin Kazan Institut istorii im Sh Mardzhani AN RT 2009 S 97 111 232 s 500 ekz ISBN 978 5 98245 048 7 Matveev A V Tataurov S F Sibirskoe hanstvo Kuchuma carya Nekotorye voprosy gosudarstvennogo ustrojstva Srednevekovye tyurko tatarskie gosudarstva Otv red I K Zagidullin Kazan Institut istorii im Sh Mardzhani AN RT 2009 S 112 117 232 s 500 ekz ISBN 978 5 98245 048 7 Miller G F Istoriya Sibiri M L AN SSSR 1937 T 1 Miller G F Istoriya Sibiri M L AN SSSR 1941 T 2 Muhamedyarov Sh F Istoriya Sibiri s drevnejshih vremen do nashih dnej L 1968 T 1 S 353 372 Pohlyobkin V V SIBIRSKOE HANSTVO Otnosheniya mezhdu Sibirskim hanstvom i Russkim gosudarstvom 1555 1598 gg Tatary i Rus M Mezhdunarodnye otnosheniya 2000 S 149 160 192 s ISBN 5 7133 1008 6 Sabitov Zh M Genealogiya Tore 3 e izd Alma Ata 2008 326 s 1000 ekz ISBN 9965 9416 2 9 Arhivnaya kopiya ot 27 yanvarya 2012 na Wayback Machine Sibirskie tatary Monografiya Otv red S V Suslova Kazan Institut istorii im Sh Mardzhani AN RT 2002 240 s 500 ekz ISBN 5 94981 009 0 Skrynnikov R G Ermak M Prosveshenie 1992 160 s 150 000 ekz ISBN 5 09 003828 7 Sobolev V I Istoriya Sibirskih hanstv Po arheolog materialam Dis d ra ist nauk 07 00 06 Novosibirsk 1994 Sultanov T I Chingiz han i Chingizidy Sudba i vlast M AST AST MOSKVA 2006 S 285 290 445 s Istoricheskaya biblioteka 5000 ekz ISBN 5 17 0358040 Trepavlov V V Nogai v hanstvah Shibanidov Istoriya Nogajskoj Ordy M Vostochnaya literatura 2002 S 90 139 752 s ISBN 5 02 018193 5 Tychinskih Z A K voprosu ob administrativno politicheskom i territorialnom ustrojstve Sibirskih tatar v XVI XVIII vv Srednevekovye tyurko tatarskie gosudarstva Otv red I K Zagidullin Kazan Institut istorii im Sh Mardzhani AN RT 2009 S 172 182 232 s 500 ekz ISBN 978 5 98245 048 7 Tyumenskoe i Sibirskoe hanstva pod red D N Maslyuzhenko A G Sitdikova R R Hajrutdinova Kazan Izdatelstvo Kazanskogo universiteta 2018 560 s ISBN 978 5 00130 021 2 Fajzrahmanov G L Istoriya tatar Zapadnoj Sibiri s drevnejshih vremen do nachala XX veka Kazan Tatar kn izd vo 2007 431 s 1000 ekz ISBN 978 5 298 01536 3 Farisov F F Iz istorii tyumenskih i sibirskih tatar Tajny Tatarskogo naroda chast 1