Тайбұға (сіб. тат. Тайбука кан 1201-1290) — хан, Батыс Сібірді басқарған, Сібір ханы (Уаң хан дәрежесі болған) ұрпағы. Хандық құрған мерзімі 1220 - ? жылдар.
Тайбұға хан тат. Тайбука кан | ||
Лауазымы | ||
---|---|---|
| ||
1220-1290 | ||
Ізашары | Он-Сом хан | |
Өмірбаяны | ||
Діні | тәңіршілдік | |
Дүниеге келуі | 1201 | |
Қайтыс болуы | 1290 | |
Династия | Сібір хандар әулеті | |
Әкесі | , (Он-Сом ханның ұлы Игіден болуы мүмкін) | |
Қызмет еткен жылдары | 1220-1290 | |
өңдеу |
Тайбұға кезеңі
Сібір аймағында Тайбұға басқарған ұлкен ұлысы болғандығы тарих жазбаларында бар. Бұл туралы Сібір жылнамаларында мынадай деректер бар. Есіл өзенінің Магмет заңындағы (мұсылман діні) Он атты патша өмір сүрді. Тайбұға – оның ұлы. Шыңғыс оны жақсы қарсы алып, өзін бағынғандардың бірінші князі деп атап, оған жеке жер үлесін берді. Шыңғыс патша Тайбұға князға үлкен құрметпен қарады және Тайбұға патшадан өзі тұрғысы келетін жер сұрады. Шыңғыс патша «қайда тұрғың келсе, сонда тұр, – деп жібереді. Тайбұға князь бүкіл өзінің руымен Тұра өзеніне кетіп, сол жерде Чымға қаласын көтерді, Түмен (Тюмень) қаласы осы жерде».
Түмен қаласы хақында А.Андреев: «…Шыңғыс, Ван ханның ұлы Тайбұғаны жібер, қай жерде тұрғысы келеді, сол жерде тұрақтасын. Ол Тұра өзенінің бойына келіп, қала тұрғызды, оны Чимгий деп атады, қазір ол жерде Түмен деп аталатын христиан қаласы орналасқан», – деп атап көрсетеді.
Шыңғыс ханның Тайбұғаға Батыс Сібірден жер бөліп бергендігін ескерсек, оның Орта Азияны жаулауға өзімен бірге келген керейттерге осы аймақтан жер үлесін беруін тарихшылар жоққа шығармайды.
Батыс шежірелері Тайбұға есімін Есілде ерте феодалдық Сарғаш мемлекет-княздігінің пайда болуымен және Тура өзенінің бойынан қаласының салынуымен байланыстырады. Тайбұғаның орнын басушы мирасқорлары мұрагерлері және Сібір хандығына қожалық ету үшін Шыңғысхан әскерлерімен ұзақ уақыт бойы күрес жүргізді.
Тайбұға Ібір-Сібір аймағын өз иелігіне алғаннан кейін Тобылдың бір сағасы Тұра өзеніне Төмен өзені құяр тұсқа Чыңғы (Чымға) деген қала салады. Тайбұға тұқымы бұл өңірде XV ғасырдың соңғы ширегіне дейін билік жүргізді.
Шығу тегі
Сібір нұсқасы
Керейіт нұсқасы
Г.Ф.Миллердің айтуынша, Тайбұға Шыңғыс ханнан жеңілген Есіл билеушісі Он-сонның ұлы. Кейбір тарихшылар оны керейіттердің билеушісі Ван ханмен байланыстырады. Уаң ханның бұрын жас Темучинге қамқор болғаны сияқты, Шыңғыс хан да кәмелетке толмаған Тайбұғыны өз қамқорлығына алды. Оның тапсырмасы бойынша Тайбұға остяктарды жаулап алды, содан кейін ол өзінің жеке ауласына рұқсат алды. Ханзада Тайбұға жұртының астанасын Шыңғы-Тура қаласы етіп, оны өзі негізін қалаған және қамқоршысының құрметіне атаған.
Миллер нұсқасының маңызды бөлігі ол Есіл өзенін керейт көшпенділерінің мекені деп санады, яғни ол оларды дәл Тайбұға жұрты құрылған Батыс Сібір мен Солтүстік Қазақстанда орналастырды. Тайбұғаның керейлік тегінің жақтаушылары Ш.Уәлиханов және басқа да авторлар болды..
Қыпшақ нұсқасы
Дереккөздер
- Андреев А., Строгановы. Энциклопедическое издание. М. 2000. 592-с.)
- «Солтүстік Қазақстан облысы» энциклопедиясы. – Алматы: «Арыс», 2006 – 704 б. – ISBN 9965-17-340-0
- «Тұғырылхан». Тарихи эссе. – Алматы: «Palitra Press», 2020 – 354 б. – ISBN 978-601-06-6136-3
- Миллер Г. Ф. Описание Сибирского царства. — СПб, 1787. — С. 186—189.
- Үлгі қатесі: қара {{Кітап}}
- Үлгі қатесі: қара {{Кітап}}
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Tajbuga sib tat Tajbuka kan 1201 1290 han Batys Sibirdi baskargan Sibir hany Uan han dәrezhesi bolgan urpagy Handyk kurgan merzimi 1220 zhyldar Tajbuga han tat Tajbuka kanLauazymyMemleketinin bileushisi1220 1290Izashary On Som hanӨmirbayanyDini tәnirshildikDүniege kelui 1201 1201 Қajtys boluy 1290 1290 Dinastiya Sibir handar әuletiӘkesi On Som hannyn uly Igiden boluy mүmkin Қyzmet etken zhyldary1220 1290ondeu Tajbuga kezeniSibir ajmagynda Tajbuga baskargan ulken ulysy bolgandygy tarih zhazbalarynda bar Bul turaly Sibir zhylnamalarynda mynadaj derekter bar Esil ozeninin Magmet zanyndagy musylman dini On atty patsha omir sүrdi Tajbuga onyn uly Shyngys ony zhaksy karsy alyp ozin bagyngandardyn birinshi knyazi dep atap ogan zheke zher үlesin berdi Shyngys patsha Tajbuga knyazga үlken kurmetpen karady zhәne Tajbuga patshadan ozi turgysy keletin zher surady Shyngys patsha kajda turgyn kelse sonda tur dep zhiberedi Tajbuga knyaz bүkil ozinin ruymen Tura ozenine ketip sol zherde Chymga kalasyn koterdi Tүmen Tyumen kalasy osy zherde Tүmen kalasy hakynda A Andreev Shyngys Van hannyn uly Tajbugany zhiber kaj zherde turgysy keledi sol zherde turaktasyn Ol Tura ozeninin bojyna kelip kala turgyzdy ony Chimgij dep atady kazir ol zherde Tүmen dep atalatyn hristian kalasy ornalaskan dep atap korsetedi Shyngys hannyn Tajbugaga Batys Sibirden zher bolip bergendigin eskersek onyn Orta Aziyany zhaulauga ozimen birge kelgen kerejtterge osy ajmaktan zher үlesin beruin tarihshylar zhokka shygarmajdy Batys shezhireleri Tajbuga esimin Esilde erte feodaldyk Sargash memleket knyazdiginin pajda boluymen zhәne Tura ozeninin bojynan kalasynyn salynuymen bajlanystyrady Tajbuganyn ornyn basushy miraskorlary muragerleri zhәne Sibir handygyna kozhalyk etu үshin Shyngyshan әskerlerimen uzak uakyt bojy kүres zhүrgizdi Tajbuga Ibir Sibir ajmagyn oz ieligine algannan kejin Tobyldyn bir sagasy Tura ozenine Tomen ozeni kuyar tuska Chyngy Chymga degen kala salady Tajbuga tukymy bul onirde XV gasyrdyn songy shiregine dejin bilik zhүrgizdi Shygu tegiSibir nuskasy Kerejit nuskasy G F Millerdin ajtuynsha Tajbuga Shyngys hannan zhenilgen Esil bileushisi On sonnyn uly Kejbir tarihshylar ony kerejitterdin bileushisi Van hanmen bajlanystyrady Uan hannyn buryn zhas Temuchinge kamkor bolgany siyakty Shyngys han da kәmeletke tolmagan Tajbugyny oz kamkorlygyna aldy Onyn tapsyrmasy bojynsha Tajbuga ostyaktardy zhaulap aldy sodan kejin ol ozinin zheke aulasyna ruksat aldy Hanzada Tajbuga zhurtynyn astanasyn Shyngy Tura kalasy etip ony ozi negizin kalagan zhәne kamkorshysynyn kurmetine atagan Miller nuskasynyn manyzdy boligi ol Esil ozenin kerejt koshpendilerinin mekeni dep sanady yagni ol olardy dәl Tajbuga zhurty kurylgan Batys Sibir men Soltүstik Қazakstanda ornalastyrdy Tajbuganyn kerejlik teginin zhaktaushylary Sh Uәlihanov zhәne baska da avtorlar boldy Қypshak nuskasyDerekkozderAndreev A Stroganovy Enciklopedicheskoe izdanie M 2000 592 s Soltүstik Қazakstan oblysy enciklopediyasy Almaty Arys 2006 704 b ISBN 9965 17 340 0 Tugyrylhan Tarihi esse Almaty Palitra Press 2020 354 b ISBN 978 601 06 6136 3 Miller G F Opisanie Sibirskogo carstva SPb 1787 S 186 189 Үlgi katesi kara Kitap Үlgi katesi kara Kitap