Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Қазақстан металлургиясы - елдің халық шаруашылығының ірге тасы болып табылады. Іс жүзінде түсті металдар тұтынылмайтын бірде-бір халық шаруашылық саласы жоқ. Қазіргі кезде қара металлургия өнімдері халық шаруашылығының барлық салаларының қажеттеріне пайдаланылады. Минералдық шикізаттың ірі базасы бар Қазақстан қара металлургияның аса маңызды өнімдерін шығарады. Қазақстан кәсіпорындары түсті, сирек кездесетін асыл металдардың 40-тан астам түрін өндіреді, осылардың негізінде және химия өнімдерінен бұйымдар жасайды. Қазақстанда өндірілетін түсті металдар дүние жүзінің көрмелеріне қойылған, қара металлургияның, ферросплавтың және хромит рудасының біраз мөлшері экспортқа шығарылады.
Тарихы мен қалыптасуы
- Қазақстан жерінде металлургия кәсібі өте ерте заманда пайда болған. Алғашқы қауымдық құрылыстың өзінде Қазақстан жерінде металлургияның белгілі формасы болғаны анықталған. археологиялық экспедициялары Орталық Қазақстандағы Атасу маңынан көне заманның мыс қорытатын ескі пештерін тапқан. Бұдан 3 мың жыл бұрынғы осынау пештер сол заманда бұл өлкеде металлургияның едәуір дамығанын байқатады. 1767-1774 жылдары Қазақстанды зерттеген Петер Симон Паллас Алтай тауларында қорғасын, күміс кендерінің қазылған орындары көп екенін айтқан.
- 1771 жылы Қазақстанда болған Н.Рычков Ұлытау маңында (Жезқазғанға жақын жерде) "..сол елді мекендеген халық қазған мыс кенінің көптеген орындарының болуы алтын мен күміс кендерін қазғандығын аңғартатын белгі сияқты" - деп жазған.
- Ғалымдардың айтуынша, қазақ даласында көне заманда түсті металл, көмір кендері қазылған. Жоңғар Алатауының теріскей беткейінде (Текеліде) т.б. жерлерде қазақ тайпалары кен қазған.
- 19 ғасырдан-ақ тау-кен зауыттары пайда бола бастайды. Қазақстан қара және түсті металлургиясының қалыптасуы ең алдымен тау-кен зауыты кәсіпорындарынан басталады. 19 ғасырдың аяқ кезінде тау-кен зауыттық өнеркәсібі дамуының 2-кезеңіне жетеді. Бұл кезде пайдалы кен орындарын игеру үшін ірі-ірі капиталдар жұмсайтын қоғамдар құрылады. 1889 жылы Воскресенск тау-кен зауыттық өнеркәсіп қоғамы ұйымдастырылды. 1858 жылы күміс, қорғасын рудаларына негізделген Николаевск зауты құрылды.
- Қазақстан өнеркәсібі, оның ішінде металлургия Октябрь революциясынан кейін ғана дәуірлеп өсе бастады. 1920 жылы Жезқазған, Нілді (Успенск), Риддер рудниктері мен зауыттары жұмыс істеді.
- 1921 жылы Риддер руднигі алғашқы рудасын берді, ал 10 жылдығына (1927) риддерліктер тұңғыш қазақстандық қорғасынды тарту етті. Бір жылдан кейін Қарсақбай мыс қорыту зауыты қатарға қайта қосылады.
Алғашқы бесжылдық
Ұлы Отан соғысына дейінгі алғашқы бесжылдықтар Қазақстан үшін социализмнің ірге тасын қалау және социалистік қоғам орнату кезеңі болды. 30 жылдардың ортасында түсті металл қорлары жағынан Қазақстан КСРО-дағы республикалар арасында 1-орын, көмір өндіруден 3-орын алды, металлургия бойынша екінші орынға шықты (Шымкент қорғасын зауыты КСРО-дағы қорытылған қорғасынның 73,9%-ін, ал Балқаш зауыты КСРО-да балқытылған мыстың 51%-ін, Қарағанды бассейні көмірдің 90%-ін берді. Қазақстан мұнай өндіру бойынша да Ресей мен Әзірбайжаннан кейінгі 3-орында тұрды.
Бірінші бесжылдық
Бірінші бесжылдықта (1929-1932) республиканың ауыр индустриясына бөлінген барлық күрделі қаржының 43%-ы түсті металлургияны өркендетуге берілді. Жалпы өнім 1929 жылы 26,2 млн сомаға дейін немесе 4,2 есе өсті. Бұл уақыттың ішінде мыс рудасының өнімі 1928 жылы 7,3 мың т-дан 1932 жылы 147,5 мың т-ға дейін артты.
Екінші бесжылдық
Екінші бесжылдықта (1933-1937) түсті металлургия жедел қарқынмен өркендей түсті. Түсті металдардың кейбір түрлерінің жалпы өнімінің көлемі жағынан Қазақстан КСРО-да 1-орынға кетерілді. Республиканың үлесіне қорғасынның 70%-ға жуығы, түсті металлургияның жалпы одақтық күрделі қаржының 31%-ы тиді. Бесжылдықтың аяғында республикада түсті металлургия саласының 20 ірі кәсіпорыны жұмыс істеді, олардың ішінде Шымкент қорғасын зауыты, Ащысай полиметалл және Лениногор (Риддер) комбинаттары бар. Республикада қара металлургияның алғашқы объектісі Донской хромит руда басқармасы болды. Ол 1933 жылы алғашқы хромит рудасын берді. Оңтүстік Кемпірсайдағы бірегей кен орнында орналасқан бұл рудниктің халық шаруашылығы үшін үлкен маңызы болды. 1940 жылы салынып, 1943 жылы пайдалануға берілді.
Ұлы Отан соғысы жылдары
Ұлы Отан соғысы жылдары (1941-1945) Қазақстан индустриясы, әсіресе металлургия баға жетпес үлкен рөл атқарды. Бұл кезеңде республика майдан арсеналдарының біріне айналады.
Соғыс жылдары республиканың территориясында жаңа кәсіпорындарының (25 рудник, шахта және карьералар, 11 байыту фабрикасы) құрылысын салу кеңінен өріс алды. КСРО-ның Еуропалық бөлігінен көшіп келген әр түрлі 150 кәсіпорындарының пайдалануға берілуіне байланысты республиканың қуаты артты. Шығыс Қоңырат, Мырғалымсай, Березовск рудниктері алғашқы өнімдерін берді, Текелі қорғасын-мырыш комбинатының 1-кезегі пайдалануға берілді, Белоусовск мен Березовск байыту комбинаттары іске қосылды. Ақшатау вольфрам комбинаты жұмыс істей бстады (1943), Шымкент қорғасын зауыты едәуір ұлғайтылды. 1943 жылы Ақтөбе ферросплав зауыты алғашқы феррохром берді. Жезді марганец руднигі 38 күн ішінде пайдалануға берілді, бұл рудник Орал металлургиясына басты маргенец жеткізуші болды. Теміртаудағы Қазақ металлургия зауыты жедел қарқынмен салынды. Зауыт 1944 жылы 31 желтоқсанда болат, ал 1945 жылы прокат бере бастады.
Соғыстан кейінгі жылдар
Соғыстан кейінгі жылдар (1946-1955) Қазақстанның алдына КСРО-ның соғыста қираған аудандарын қайта қалпына келтіру, халық шаруашылығын соғысқа дейінгі дәрежесіне жеткізу және мұнан кейін ол дәрежеден едәуір мөлшерде асыру міндеті қойылды. Республиканың жалпы өнімі 1945 жылға қарағанда, 1955 жылы 3,6 есе, қызыл мыс қорыту 3,1 есе, тазартылған қорғасын 5,9 есе өсті. Қара металлургияда болат қорыту 4.6 мың т-дан 234,5 мың т-ға дейін, немесе 51 есе, хромит рудасының өнімі 2,2 есе, марганец рудасы бірнеше есе артты.
1956-1965 жылдар
1956-1965 жылдар арасындағы кезең Қазақстан үшін экономиканың жедел өркендеуінің жаңа бір сатысы болды. Бұл тың және тыңайған жерлерді игерудің басталуымен сәйкес келді. Қазақстан өнеркәсібі, оның ішінде металлургиясы үшін 1965-1975 жылдар онан әрі өрлей өркендеу кезеңі болды.
Республика өнеркәсібінің өркендеуі ғылым табыстарына негізделген металлургия саласының техникалық дәрежесі артуына тығыз байланысты. 1965 жылы Мырғалымсай руднигінің кеншілері горизонтал проходкасы бойынша шың тасты 10 м² кеңдікте тік жарып, 1237,6 м жерді 31 күн ішінде өтіп шығып, дүние жүзілік рекорд жасады., бұл еңбек өнімділігін 4 есе арттыруға, өзіндік құнды 40% кемітуге мүмкіндік берді. Өскемен қорғасын-мырыш комбинатында мырыш концентратын "қайнаған қабатта" күйдіру әдісі игерілді, жабдықтардың жұмыс өнімділігі 3-4 есе артты.
Тоғызыншы бесжылдық
Тоғызыншы бесжылдықта республиканың түсті металлургия саласына жаңа техниканы енгізу жөнінде 500-ден астам аса маңызды шаралар жүзеге асырылды, бұл өндіріске жұмсалатын шығынды 75 млн сомаға дейін кемітуге және еңбек өнімділігін 7,5%-ға арттыруға мүмкіндік берді. Тау-кен жұмыстарында руданы ашық әдіспен өндірудің үлесі 1976 жылы 45% болды. Тау-кен жұмысын шығару дәрежесі жылына 90 млн м³-ге жетті. Еңбек өнімділігі 1970 жылға қарағанда Солтүстік Жезқазған карьерінде 30,5%, Қоңыратта 30% және Қарағайлыда 54%-ға артты. Жетекші карьералар жаңа СБШ-250 және 250 НМ типті шарашты бұрғылау станоктарымен, ЭКГ-4,6 және 8 экскаваторларымен, ЭШ-15/90 адымдағыш драглайнмен, 27 және 40 т-лық самосвалдармен, 100-150 т-лық электровоздармен т.б. тау-кен техникасымен жабдықталды. Жаңа техника және оны шебер пайдалану түсті металлургия бойынша кен өндіруді 1,3 есе артық орындауға мүмкіндік берді.
Жер асты тау-кен жұмыстарында өндірілген барлық өнімнің 75%-ы жоғары өнім беретін жүйені қолдану арқылы алынды. Жер асты жұмыстарында техникалық прогрестің негізгі бағыты өзі жүріп тұратын жоғары өнімді жабдықтарды қолдану арқылы өндіру жүйесін енгізу болып табылмақ, мұның үлес салмағы 1976 жылы 45.6%, ал Ащысай комбинаты мен Жезқазған комбинатында 70% болды. Түсті металлургияда автоматтық басқару жүйесінің алуан түрлері кеңінен енгізілді. 10-нан астам ауыр өнеркәсіпті басқарудың автоматты жүйесі және 4 информациялық БК (Кодалар банкісі) қатарға қосылды, 50-ден астам автоматтандырылған учаскелер жұмыс істеді.
Оныншы бесжылдық
Тоғызыншы бесжылдыққа қарағанда, оныншы бесжылдықта металлургия саласының өнеркәсіп өнімі 17.9%, оның ішінде тазартылған мыс өнімі 20,3%, қорғасын 12,9%, мырыш 9,4% және глинозем 9,4% артады. Еңбек өнімділігі 10%-дан астам, ал пайда 32% өседі. Оныншы бесжылдықтың алғашқы 2 жылдығында республиканың қара металлургиясында өнеркәсіптік өнімі 10,7% сіп, 1,18 млрд сомаға жуық болды. Шойын құю осы уақыт ішінде 4,54 млн т болды, немесе 25,5%, болат 5.4 млн т немесе 18%, прокат 4,2 млн т немесе 9,5% және темір рудасы 23,3 млн т немесе 9,3% өсті. Металлургия саласы өндірісінің өсуі негізінен алғанда құрылысты жүргізу, жаңа нысандарды пайдалану сондай-ақ жұмыс істеп жатқан кәсіпорындарды кеңейтіп, қайта құру есебінен жүзеге асырлды. Қарағанды комбинатында көптеген өндірістің күш-қуаты жаңадан арттырылды; 2-аглофабрикада жылына 2,2 млн.т агломерат беретін 3-агломашина, 1 млн.т кокс беретін 7 кокс батареясы, әк күйдіретін КС-100 пеші, 80 мың т лонжерон жолағын өндіретін агрегат және әр түрлі көмекші нысандар іске қосылды. Ермак ферросплав зауытында жалпы өнімділігі 200 мың т-лық ферросплав қорытатын пеш пайдалануға берілді. Соколов-Сарыбай кен байыту комбинатының фабрикасында жылына 910 мың т концентрат беретін 15-секция салынды. Донской кен-байыту комбинатында 500 мың т хромит рудасын өндіретін қосымша қуаттар қатарға қосылды.
Жаңа күрделі құрылыстар, өндірістік нысандары кеңейтіп қайта құру металлургия саласындағы негізгі өнеркәсіптік өндірістік қорлардың жылдық орташа құнын 18,1% арттыруға және оны 2,6 млрд сомға жеткізуге мүмкіндік берді. Мұның өзі 1970 жылғыдан 2,4 есе артық.
1970 жылдан бастап республиканың темір рудасы өнеркәсібі едәуір өсті. Бұл уақыттың ішінде темір рудасының өнімі 1,4 есе, оның ішінде оныншы бесжылдықтың алғашқы екі жылында 11% өсті, тиісінше концентрат өнімі 1,5 есе және 15,4%, агломерат 2,46 және 1,8 есе артты. КСРО-да өнідірілетін концетраттың 1/10-і, жентектің 1/4-і Қазақстанда өндірлді.
1976-1980 жылдары республикада тұңғыш рет комбинатта қыздырмай мырышталған табақ темір, қалайыланған және хромдалған қаңылтыр өндірісі игерілді.
Дербес экономиканың өрлеу жылдары
Қазақстанда тәуілсіздік алғаннан кейін экономиканы реформалаудың бірнеше тәсілі қолданылды.
1991-1992 жылдар Қазақстанда социалистік экономикадан кейінгі экономикалық жағдайдың шиеленесіп, құлдыраумен сипатталады. Бұл 70 жылдардың аяғында КСРО экономикасы нақты секторының жаппай үдере қожырауы салдарынан туған еді, оның үстіне өзгеріске ұшыраған сыртқы және ішкі әлеуметтік-экономикалық, қоғамдық-саяси бағытта жүргізілген экономикалық саясат өрістеп кете алмады.
1991 жылмен салыстырғанда 1992 жылы экономиканың барлық саласы бойынша өндіріс көлемі күрт азайды.
1993-1994 жылдар экономикалық дағдарыстың түйінді кезеңіне айналды. Өнеркәсіп шегіне жетіп құлдырады, өндірілген ұлттық табыс 1991-1993 жылдары 1976 жылғы деңгейге дейін төмендеп, жалпы құлдырау 38,2% болды.
1995-1997 жылдары макроэкономиканы тұрақтандыру бағдарламасы қабылданды. Бағдарлама барысында қолданылған шаралардың нәтижесінде жан басына шаққандағы жалпы ішкі өнім 1994 жылмен салыстырғанда 1997 жылы 14,1 млрд теңге деңгейіне дейін көбейді.
1998-1999 жылдарда Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясы қабылданды. Жалпы ішкі өнімнің нақты көлемі 2,7%-ға артты.
2000 жылдан бастап Қазақстан экономикалық өрлеу жолына түсті. 2002 жылғы мәлімет бойынша өнеркәсіп өнімінің жалпы көлемінде түсті металлургияның үлесі 11%, әлем бойынша мыс өндірудегі үлесі 2,3%. Қазақстан мысының негізгі импортшылары: Италия (50%) мен Германия (35%). Экспорт құрылымында мыс пен мыс қортпалары 7%. Тазартылған мыстың 90%ын Қазақмыс корпорациясы өндіреді, ол Қазақстанның түрлі аймақтарында бірнеше зауыттарды, кеніштерді және энергия нысандарын біріктіріп отыр.
Қазақстан темір кентасының қоры жөнінен әлемде 8-орында. Оның әлемдік қордағы үлесі 6%. Елде өндірілетін темір кентасының 70%-дан астамы экспортқа шығарылады. Қазақстанның қара металлургиясы өнеркәсіп өнімі көлемінің 7%-ға жуығын өндіреді. Мұндағы аса ірі кәсіпорын Қарағандыдағы Испат Кармет металлургия комбинаты, ол шойын мен дайын қара металдар қақтамасының 100%-ын және болаттың 90%-дан астамын өндіреді. Бұл комбинат өнімі ТМД елдері мен алыс шет елдерге экспортқа шығарылады.
Жәйрем кен-байыту комбинаты АҚ тотыққан марганец және темір-марганец кентастарынан жоғары сапалы марганец концентраттарын өндіреді.
1994 жылдан кен-металлургия кешені кәсіпорындарының көбі шетелдік және отандық компаниялардың басқаруына берілді.
1996-1997 жылдары кен байыту және металлургия кәсіпорындарын бірыңғай технологиялық тізбекпен байланыстырған ірі бірлестіктер құрылды, олар: "Қазмырыш", "Қазақмыс" копорациясы, "", "Испат Кармет" ААҚ-дары, "Қазхром" Ұлттық акционерлік компаниясы.
Лондондағы Уран институтының есебі бойынша, әлемде барланған уран қорының 25%-ы Қазақстанда.
Дереккөздер
- "Қазақстан". Ұлттық энциклопедия. /Бас ред. Б.Аяған. - Алматы: Қазақстан энциклопедисының бас редакциясы, 2003 - 720 бет. ISBN 5-89800-149-2
- Қазақ совет энциклопедиясы. Қазақ Советтік Социалистік Республикасы. Энциклопедиялық анықтама. Алматы. 1980. 752 бет.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Қazakstan metallurgiyasy eldin halyk sharuashylygynyn irge tasy bolyp tabylady Is zhүzinde tүsti metaldar tutynylmajtyn birde bir halyk sharuashylyk salasy zhok Қazirgi kezde kara metallurgiya onimderi halyk sharuashylygynyn barlyk salalarynyn kazhetterine pajdalanylady Mineraldyk shikizattyn iri bazasy bar Қazakstan kara metallurgiyanyn asa manyzdy onimderin shygarady Қazakstan kәsiporyndary tүsti sirek kezdesetin asyl metaldardyn 40 tan astam tүrin ondiredi osylardyn negizinde zhәne himiya onimderinen bujymdar zhasajdy Қazakstanda ondiriletin tүsti metaldar dүnie zhүzinin kormelerine kojylgan kara metallurgiyanyn ferrosplavtyn zhәne hromit rudasynyn biraz molsheri eksportka shygarylady Nurkazgan kareri Қaragandy tau ken onerkәsibi Tarihy men kalyptasuyҚazakstan zherinde metallurgiya kәsibi ote erte zamanda pajda bolgan Algashky kauymdyk kurylystyn ozinde Қazakstan zherinde metallurgiyanyn belgili formasy bolgany anyktalgan arheologiyalyk ekspediciyalary Ortalyk Қazakstandagy Atasu manynan kone zamannyn mys korytatyn eski peshterin tapkan Budan 3 myn zhyl buryngy osynau peshter sol zamanda bul olkede metallurgiyanyn edәuir damyganyn bajkatady 1767 1774 zhyldary Қazakstandy zerttegen Peter Simon Pallas Altaj taularynda korgasyn kүmis kenderinin kazylgan oryndary kop ekenin ajtkan 1771 zhyly Қazakstanda bolgan N Rychkov Ұlytau manynda Zhezkazganga zhakyn zherde sol eldi mekendegen halyk kazgan mys keninin koptegen oryndarynyn boluy altyn men kүmis kenderin kazgandygyn angartatyn belgi siyakty dep zhazgan Ғalymdardyn ajtuynsha kazak dalasynda kone zamanda tүsti metall komir kenderi kazylgan Zhongar Alatauynyn teriskej betkejinde Tekelide t b zherlerde kazak tajpalary ken kazgan 19 gasyrdan ak tau ken zauyttary pajda bola bastajdy Қazakstan kara zhәne tүsti metallurgiyasynyn kalyptasuy en aldymen tau ken zauyty kәsiporyndarynan bastalady 19 gasyrdyn ayak kezinde tau ken zauyttyk onerkәsibi damuynyn 2 kezenine zhetedi Bul kezde pajdaly ken oryndaryn igeru үshin iri iri kapitaldar zhumsajtyn kogamdar kurylady 1889 zhyly Voskresensk tau ken zauyttyk onerkәsip kogamy ujymdastyryldy 1858 zhyly kүmis korgasyn rudalaryna negizdelgen Nikolaevsk zauty kuryldy Қazakstan onerkәsibi onyn ishinde metallurgiya Oktyabr revolyuciyasynan kejin gana dәuirlep ose bastady 1920 zhyly Zhezkazgan Nildi Uspensk Ridder rudnikteri men zauyttary zhumys istedi 1921 zhyly Ridder rudnigi algashky rudasyn berdi al 10 zhyldygyna 1927 ridderlikter tungysh kazakstandyk korgasyndy tartu etti Bir zhyldan kejin Қarsakbaj mys korytu zauyty katarga kajta kosylady Algashky beszhyldyk Ұly Otan sogysyna dejingi algashky beszhyldyktar Қazakstan үshin socializmnin irge tasyn kalau zhәne socialistik kogam ornatu kezeni boldy 30 zhyldardyn ortasynda tүsti metall korlary zhagynan Қazakstan KSRO dagy respublikalar arasynda 1 oryn komir ondiruden 3 oryn aldy metallurgiya bojynsha ekinshi orynga shykty Shymkent korgasyn zauyty KSRO dagy korytylgan korgasynnyn 73 9 in al Balkash zauyty KSRO da balkytylgan mystyn 51 in Қaragandy bassejni komirdin 90 in berdi Қazakstan munaj ondiru bojynsha da Resej men Әzirbajzhannan kejingi 3 orynda turdy Birinshi beszhyldyk Birinshi beszhyldykta 1929 1932 respublikanyn auyr industriyasyna bolingen barlyk kүrdeli karzhynyn 43 y tүsti metallurgiyany orkendetuge berildi Zhalpy onim 1929 zhyly 26 2 mln somaga dejin nemese 4 2 ese osti Bul uakyttyn ishinde mys rudasynyn onimi 1928 zhyly 7 3 myn t dan 1932 zhyly 147 5 myn t ga dejin artty Ekinshi beszhyldyk Ekinshi beszhyldykta 1933 1937 tүsti metallurgiya zhedel karkynmen orkendej tүsti Tүsti metaldardyn kejbir tүrlerinin zhalpy oniminin kolemi zhagynan Қazakstan KSRO da 1 orynga keterildi Respublikanyn үlesine korgasynnyn 70 ga zhuygy tүsti metallurgiyanyn zhalpy odaktyk kүrdeli karzhynyn 31 y tidi Beszhyldyktyn ayagynda respublikada tүsti metallurgiya salasynyn 20 iri kәsiporyny zhumys istedi olardyn ishinde Shymkent korgasyn zauyty Ashysaj polimetall zhәne Leninogor Ridder kombinattary bar Respublikada kara metallurgiyanyn algashky obektisi Donskoj hromit ruda baskarmasy boldy Ol 1933 zhyly algashky hromit rudasyn berdi Ontүstik Kempirsajdagy biregej ken ornynda ornalaskan bul rudniktin halyk sharuashylygy үshin үlken manyzy boldy 1940 zhyly salynyp 1943 zhyly pajdalanuga berildi Ұly Otan sogysy zhyldary Ұly Otan sogysy zhyldary 1941 1945 Қazakstan industriyasy әsirese metallurgiya baga zhetpes үlken rol atkardy Bul kezende respublika majdan arsenaldarynyn birine ajnalady Sogys zhyldary respublikanyn territoriyasynda zhana kәsiporyndarynyn 25 rudnik shahta zhәne kareralar 11 bajytu fabrikasy kurylysyn salu keninen oris aldy KSRO nyn Europalyk boliginen koship kelgen әr tүrli 150 kәsiporyndarynyn pajdalanuga beriluine bajlanysty respublikanyn kuaty artty Shygys Қonyrat Myrgalymsaj Berezovsk rudnikteri algashky onimderin berdi Tekeli korgasyn myrysh kombinatynyn 1 kezegi pajdalanuga berildi Belousovsk men Berezovsk bajytu kombinattary iske kosyldy Akshatau volfram kombinaty zhumys istej bstady 1943 Shymkent korgasyn zauyty edәuir ulgajtyldy 1943 zhyly Aktobe ferrosplav zauyty algashky ferrohrom berdi Zhezdi marganec rudnigi 38 kүn ishinde pajdalanuga berildi bul rudnik Oral metallurgiyasyna basty margenec zhetkizushi boldy Temirtaudagy Қazak metallurgiya zauyty zhedel karkynmen salyndy Zauyt 1944 zhyly 31 zheltoksanda bolat al 1945 zhyly prokat bere bastady Sogystan kejingi zhyldar Sogystan kejingi zhyldar 1946 1955 Қazakstannyn aldyna KSRO nyn sogysta kiragan audandaryn kajta kalpyna keltiru halyk sharuashylygyn sogyska dejingi dәrezhesine zhetkizu zhәne munan kejin ol dәrezheden edәuir molsherde asyru mindeti kojyldy Respublikanyn zhalpy onimi 1945 zhylga karaganda 1955 zhyly 3 6 ese kyzyl mys korytu 3 1 ese tazartylgan korgasyn 5 9 ese osti Қara metallurgiyada bolat korytu 4 6 myn t dan 234 5 myn t ga dejin nemese 51 ese hromit rudasynyn onimi 2 2 ese marganec rudasy birneshe ese artty 1956 1965 zhyldar 1956 1965 zhyldar arasyndagy kezen Қazakstan үshin ekonomikanyn zhedel orkendeuinin zhana bir satysy boldy Bul tyn zhәne tynajgan zherlerdi igerudin bastaluymen sәjkes keldi Қazakstan onerkәsibi onyn ishinde metallurgiyasy үshin 1965 1975 zhyldar onan әri orlej orkendeu kezeni boldy Respublika onerkәsibinin orkendeui gylym tabystaryna negizdelgen metallurgiya salasynyn tehnikalyk dәrezhesi artuyna tygyz bajlanysty 1965 zhyly Myrgalymsaj rudniginin kenshileri gorizontal prohodkasy bojynsha shyn tasty 10 m kendikte tik zharyp 1237 6 m zherdi 31 kүn ishinde otip shygyp dүnie zhүzilik rekord zhasady bul enbek onimdiligin 4 ese arttyruga ozindik kundy 40 kemituge mүmkindik berdi Өskemen korgasyn myrysh kombinatynda myrysh koncentratyn kajnagan kabatta kүjdiru әdisi igerildi zhabdyktardyn zhumys onimdiligi 3 4 ese artty Togyzynshy beszhyldyk Togyzynshy beszhyldykta respublikanyn tүsti metallurgiya salasyna zhana tehnikany engizu zhoninde 500 den astam asa manyzdy sharalar zhүzege asyryldy bul ondiriske zhumsalatyn shygyndy 75 mln somaga dejin kemituge zhәne enbek onimdiligin 7 5 ga arttyruga mүmkindik berdi Tau ken zhumystarynda rudany ashyk әdispen ondirudin үlesi 1976 zhyly 45 boldy Tau ken zhumysyn shygaru dәrezhesi zhylyna 90 mln m ge zhetti Enbek onimdiligi 1970 zhylga karaganda Soltүstik Zhezkazgan karerinde 30 5 Қonyratta 30 zhәne Қaragajlyda 54 ga artty Zhetekshi kareralar zhana SBSh 250 zhәne 250 NM tipti sharashty burgylau stanoktarymen EKG 4 6 zhәne 8 ekskavatorlarymen ESh 15 90 adymdagysh draglajnmen 27 zhәne 40 t lyk samosvaldarmen 100 150 t lyk elektrovozdarmen t b tau ken tehnikasymen zhabdyktaldy Zhana tehnika zhәne ony sheber pajdalanu tүsti metallurgiya bojynsha ken ondirudi 1 3 ese artyk oryndauga mүmkindik berdi Zher asty tau ken zhumystarynda ondirilgen barlyk onimnin 75 y zhogary onim beretin zhүjeni koldanu arkyly alyndy Zher asty zhumystarynda tehnikalyk progrestin negizgi bagyty ozi zhүrip turatyn zhogary onimdi zhabdyktardy koldanu arkyly ondiru zhүjesin engizu bolyp tabylmak munyn үles salmagy 1976 zhyly 45 6 al Ashysaj kombinaty men Zhezkazgan kombinatynda 70 boldy Tүsti metallurgiyada avtomattyk baskaru zhүjesinin aluan tүrleri keninen engizildi 10 nan astam auyr onerkәsipti baskarudyn avtomatty zhүjesi zhәne 4 informaciyalyk BK Kodalar bankisi katarga kosyldy 50 den astam avtomattandyrylgan uchaskeler zhumys istedi Onynshy beszhyldyk Togyzynshy beszhyldykka karaganda onynshy beszhyldykta metallurgiya salasynyn onerkәsip onimi 17 9 onyn ishinde tazartylgan mys onimi 20 3 korgasyn 12 9 myrysh 9 4 zhәne glinozem 9 4 artady Enbek onimdiligi 10 dan astam al pajda 32 osedi Onynshy beszhyldyktyn algashky 2 zhyldygynda respublikanyn kara metallurgiyasynda onerkәsiptik onimi 10 7 sip 1 18 mlrd somaga zhuyk boldy Shojyn kuyu osy uakyt ishinde 4 54 mln t boldy nemese 25 5 bolat 5 4 mln t nemese 18 prokat 4 2 mln t nemese 9 5 zhәne temir rudasy 23 3 mln t nemese 9 3 osti Metallurgiya salasy ondirisinin osui negizinen alganda kurylysty zhүrgizu zhana nysandardy pajdalanu sondaj ak zhumys istep zhatkan kәsiporyndardy kenejtip kajta kuru esebinen zhүzege asyrldy Қaragandy kombinatynda koptegen ondiristin kүsh kuaty zhanadan arttyryldy 2 aglofabrikada zhylyna 2 2 mln t aglomerat beretin 3 aglomashina 1 mln t koks beretin 7 koks batareyasy әk kүjdiretin KS 100 peshi 80 myn t lonzheron zholagyn ondiretin agregat zhәne әr tүrli komekshi nysandar iske kosyldy Ermak ferrosplav zauytynda zhalpy onimdiligi 200 myn t lyk ferrosplav korytatyn pesh pajdalanuga berildi Sokolov Sarybaj ken bajytu kombinatynyn fabrikasynda zhylyna 910 myn t koncentrat beretin 15 sekciya salyndy Donskoj ken bajytu kombinatynda 500 myn t hromit rudasyn ondiretin kosymsha kuattar katarga kosyldy Zhana kүrdeli kurylystar ondiristik nysandary kenejtip kajta kuru metallurgiya salasyndagy negizgi onerkәsiptik ondiristik korlardyn zhyldyk ortasha kunyn 18 1 arttyruga zhәne ony 2 6 mlrd somga zhetkizuge mүmkindik berdi Munyn ozi 1970 zhylgydan 2 4 ese artyk 1970 zhyldan bastap respublikanyn temir rudasy onerkәsibi edәuir osti Bul uakyttyn ishinde temir rudasynyn onimi 1 4 ese onyn ishinde onynshy beszhyldyktyn algashky eki zhylynda 11 osti tiisinshe koncentrat onimi 1 5 ese zhәne 15 4 aglomerat 2 46 zhәne 1 8 ese artty KSRO da onidiriletin koncetrattyn 1 10 i zhentektin 1 4 i Қazakstanda ondirldi 1976 1980 zhyldary respublikada tungysh ret kombinatta kyzdyrmaj myryshtalgan tabak temir kalajylangan zhәne hromdalgan kanyltyr ondirisi igerildi Derbes ekonomikanyn orleu zhyldaryShygys Қazakstan oblysy Shemonaiha audany Ust Talovka selosynyn zhanyndagy Artemev kenishi zhylyna 1 5 mln t mys myrysh zhәne korgasyn kenin ondiredi Қazakstanda tәuilsizdik algannan kejin ekonomikany reformalaudyn birneshe tәsili koldanyldy 1991 1992 zhyldar Қazakstanda socialistik ekonomikadan kejingi ekonomikalyk zhagdajdyn shielenesip kuldyraumen sipattalady Bul 70 zhyldardyn ayagynda KSRO ekonomikasy nakty sektorynyn zhappaj үdere kozhyrauy saldarynan tugan edi onyn үstine ozgeriske ushyragan syrtky zhәne ishki әleumettik ekonomikalyk kogamdyk sayasi bagytta zhүrgizilgen ekonomikalyk sayasat oristep kete almady 1991 zhylmen salystyrganda 1992 zhyly ekonomikanyn barlyk salasy bojynsha ondiris kolemi kүrt azajdy 1993 1994 zhyldar ekonomikalyk dagdarystyn tүjindi kezenine ajnaldy Өnerkәsip shegine zhetip kuldyrady ondirilgen ulttyk tabys 1991 1993 zhyldary 1976 zhylgy dengejge dejin tomendep zhalpy kuldyrau 38 2 boldy 1995 1997 zhyldary makroekonomikany turaktandyru bagdarlamasy kabyldandy Bagdarlama barysynda koldanylgan sharalardyn nәtizhesinde zhan basyna shakkandagy zhalpy ishki onim 1994 zhylmen salystyrganda 1997 zhyly 14 1 mlrd tenge dengejine dejin kobejdi 1998 1999 zhyldarda Қazakstannyn 2030 zhylga dejingi damu strategiyasy kabyldandy Zhalpy ishki onimnin nakty kolemi 2 7 ga artty 2000 zhyldan bastap Қazakstan ekonomikalyk orleu zholyna tүsti 2002 zhylgy mәlimet bojynsha onerkәsip oniminin zhalpy koleminde tүsti metallurgiyanyn үlesi 11 әlem bojynsha mys ondirudegi үlesi 2 3 Қazakstan mysynyn negizgi importshylary Italiya 50 men Germaniya 35 Eksport kurylymynda mys pen mys kortpalary 7 Tazartylgan mystyn 90 yn Қazakmys korporaciyasy ondiredi ol Қazakstannyn tүrli ajmaktarynda birneshe zauyttardy kenishterdi zhәne energiya nysandaryn biriktirip otyr Қazakstan temir kentasynyn kory zhoninen әlemde 8 orynda Onyn әlemdik kordagy үlesi 6 Elde ondiriletin temir kentasynyn 70 dan astamy eksportka shygarylady Қazakstannyn kara metallurgiyasy onerkәsip onimi koleminin 7 ga zhuygyn ondiredi Mundagy asa iri kәsiporyn Қaragandydagy Ispat Karmet metallurgiya kombinaty ol shojyn men dajyn kara metaldar kaktamasynyn 100 yn zhәne bolattyn 90 dan astamyn ondiredi Bul kombinat onimi TMD elderi men alys shet elderge eksportka shygarylady Zhәjrem ken bajytu kombinaty AҚ totykkan marganec zhәne temir marganec kentastarynan zhogary sapaly marganec koncentrattaryn ondiredi 1994 zhyldan ken metallurgiya kesheni kәsiporyndarynyn kobi sheteldik zhәne otandyk kompaniyalardyn baskaruyna berildi 1996 1997 zhyldary ken bajytu zhәne metallurgiya kәsiporyndaryn biryngaj tehnologiyalyk tizbekpen bajlanystyrgan iri birlestikter kuryldy olar Қazmyrysh Қazakmys koporaciyasy Ispat Karmet AAҚ dary Қazhrom Ұlttyk akcionerlik kompaniyasy Londondagy Uran institutynyn esebi bojynsha әlemde barlangan uran korynyn 25 y Қazakstanda Derekkozder Қazakstan Ұlttyk enciklopediya Bas red B Ayagan Almaty Қazakstan enciklopedisynyn bas redakciyasy 2003 720 bet ISBN 5 89800 149 2 Қazak sovet enciklopediyasy Қazak Sovettik Socialistik Respublikasy Enciklopediyalyk anyktama Almaty 1980 752 bet