Шәуілдір ауданы

Отырар ауданы — Түркістан облысының батысында орналасқан әкімшілік-аумақтық бөлініс. Батысында Қызылорда облысымен, солтүстігінде Сауран ауданымен, шығысында Ордабасы ауданымен, оңтүстік-шығысында Арыс қаласына қарасты аумақпен, оңтүстігінде Шардара ауданымен, оңтүстік-батысында Өзбекстан Республикасымен шектеседі. Жер аумағы 16,8 мың км² (облыстың 14,4%-ы). Тұрғын халқы 51,6 мың адам (2023). Әкімшілік орталығы — Шәуілдір ауылы.

Қазақстан ауданы
Отырар ауданы
Елтаңбасы
Әкімшілігі
Облысы	Түркістан облысы
Аудан орталығы	Шәуілдір
Ауылдық округтер саны	13
Ауыл саны	37
Әкімі	Қайрат Жолдыбайұлы Жолдыбай
Аудан әкімдігінің мекенжайы	Шәуілдір ауылы, Жібек жолы даңғылы, №25
Тарихы мен географиясы
Координаттары	42°46′36″ с. е. 68°22′09″ ш. б. / 42.77667° с. е. 68.36917° ш. б. / 42.77667; 68.36917 ^(G) ^(O) ^(Я)Координаттар: 42°46′36″ с. е. 68°22′09″ ш. б. / 42.77667° с. е. 68.36917° ш. б. / 42.77667; 68.36917 ^(G) ^(O) ^(Я)
Құрылған уақыты	1928
Жер аумағы	16 757 км²
Уақыт белдеуі	UTC+5:00
Тұрғындары
Тұрғыны	51 640 адам (2023)
Ұлттық құрамы	қазақтар (99,63%), орыстар (0,28%), басқа ұлт өкілдері (0,09%)
Сандық идентификаторлары
Автомобиль коды	13
Отырар ауданының әкімдігі

Географиялық орны

Солтүстігінде Сауран ауданымен, шығысында Ордабасы ауданымен, оңтүстігінде Шардара ауданы және Арыс қаласымен, батысында Қызылорда облысының Жаңақорған ауданымен, оңтүстік-батысында Өзбекстанмен шектеседі.

Әкімшілік-аумақтық бөлінісінің тарихи қалыптасуы

Ауданның қазіргі әкімшілік-аумақтық шекаралары XX ғасырдың алғашқы ширегінде қалыптаса бастады. Оған дейін осы аумақ Түркістан генерал-губернаторлығының құрамындағы Сырдария облысына (орталығы — Ташкент) қарады. Құрылымы 1867 жылы шілдеде бекітілген "Жетісу және Сырдария облыстарын Уақытша басқарудың Ережесіне" сәйкес анықталды да, оған бұрынғы Сырдария желісінің аудандары, сонымен қатар Ресейге қосылған Қоқан хандығының 7 уезі (Әулие ата, Қазалы, Құралы, Перовск, Түркістан, Шымкент, Ходжент) және 2 аудан (Жызақ, Ұратөбе) енгізілді. Қазан революциясынан кейін аудан аумағында қайтадан құрылымдық өзгерістер басталды.

1920 жылы 26 тамызда Қырғыз (Қазақ) АКСР-ін құру туралы декрет қабылданды. Қазақ халқының көп бөлігі қоныстанған Жетісу және Сырдария облыстарының аумағы Түркістан АСКР-інің құрамында калды. 1924 жылы 11 қазанда Республикалық Коммунистік Партияның Орталық Комитетінің қаулысымен Орта Азия Кеңестік республикаларының межеленуі мақұлданып, нөтижесінде Әулие ата, Ақмешіт, Қазалы, Түркістан, Шымкент уездері және Ташкент уезінің 10 болысы, Мырзашөл уезінің 2 болысы, облысының 6 болысы бар Сырдария облысы Қазақстан құрамына енді. Кейінгі жылдары губернаторлық, округтік бөлініс кезінде аудан аумағындағы қазіргі ауылдык округтер мен елді мекендер — ұжымшылар ретінде біріге бастады. Сөйтіп, бүл өңірде алғашқы бес ұжымшар ұйымдастырылды. Олар: "Абад", "Кеңес", "Жаңаарық", "Отырар", "Қызыл Түркістан".

1932 жылы "Талапты", "Қарғалы", "Қоғам", "Байылдыр", "Ынталы" ұжымшарлары құрылды. 1934 жылы 27 желтоқсан күні № 106 бюро қаулысымен Шәуілдір ауданын құру туралы шешім қабылданып, Оңтүстік Қазақстан облысы партия комитетінің 1935 жылы 16 ақпандағы бюро қаулысында Түркістан және Шәуілдір аудандарының шекаралары белгіленді. Крупская атындағы, "Интернационал", Құлымбетов атындағы, "Ақтөбе", "Беларық", "Сталинабад", "Кеңес", "Отырар", "Қызыл Түркістан", "Талапты", "Ынталы", "Қоғам", "Байылдыр", "Қарғалы", "Ногин" (қазіргі Д.Алтынбеков), "КСРО-ның 60 жылдығы" кеңшарлары құрылды. Жер серіктестіктері, ұжымдық шаруашылықтар: Маяқұм, Құмкөл, Шеңгелді (Ұзынқұдық), Ақкөл, Балтакөл, Жаңашардара, Aқынтоғай, "Овцевод", "Ызакөл", "Сарыкөл", т.б. елді мекендер жаңа аудан құрамына енді. Алғашқы жылдары 5 ауылдық кеңес, 33 ұжымшар, жер серіктестіктері (барлығы 3710 үй) болды.

Аудан орталығы ретінде жаңадан ұйымдастырылған ұжымшарлардың ортасындағы Қаракөншек төбесі таңдап алынды. Шәуілдір ауданы партия комитетінің 1-ұйымдық мәжілісі 1935 жылы 12 ақпанында өтті. Бүл мәжіліске Н.Жөлелов, Д.Алтынбеков, Ұсабаев, Емельянов, Бұхаров, Антоненко, т.б. катысты. Аудандық партбюро құрылып, оның кұрамына аудандық партия комитеті хатшысы Н.Жәлелов, аудандық атқару комитеті төрағасы Д.Алтынбеков, Машина-трактор станциясы директоры Гайнуллин енгізілді. Осы қаулымен кеңестердің ұйымдастыру бюросы құрылып, оның төрағасы болып Д.Алтынбеков сайланды. 1962 жылы өлкелік әкімшілік-аумақтық бөліну кезінде Оңтүстік Қазақстан — Шымкент облысы болып өзгерді. Ӏрілендірілген өнеркәсіптік басқармалар ұйымдастырылып, Шәуілдір ауданы Арыс ауданының құрамына өтті.

1963 жылы бұрынғы Шәуілдір ауданы негізінде Қызылқұм ауданы ұйымдастырылды. Аудан құрамына Ақынтоғай, Жаңашардара, Задария, Қызылқұм, Маяқұм, Отырар, Тақыркөл, Темір, Шардара, Шеңгелді, Шымқорған, Шәуілдір, Сырдария, Ақтөбе ауылдық кеңестері енді. Сол жылы Шымқорған, Қызылқұм ауылдық кеңестері Өзбек КСР-нің Сырдария облысына, 1964 жылы Задария ауылдық кеңесі Бөген ауданына, Шеңгелді ауылдық кеңестері Шардара ауданына берілді. 1967 жылы құрылған Қандөз ауылдық кеңесі 1970 жылы Қызылорда облысының құрамына енді. 1964 жылы Қожатоғай, 1965 жылы Балтакөл, Талапты, 1971 жылы Шілік ауылдық кеңестері кұрылды.

1986 жылы ауданда 11 ауылдық кеңес болған. 1991 жылы 18 қаңтарда Қызылқұм — Отырар ауданы болып өзгертілді. Қазақстан Республикасы 1993 жылы 9 желтоқсандағы "Жергілікті кеңестердің өкілеттігін шұғыл тоқтату туралы" Заңына сәйкес, ауданның ауылдық кеңестері кызметін тоқтатып, 1995 жылы 5 қаңтарда Оңтүстік Қазақстан облысы әкімінің қаулысымен, өзіне бірнеше елді мекендерді қамтитын ауылдық кеңестер шекараларында ауылдық округтер құрылды.

Табиғаты

Тұран ойпатының орта тұсында орналасқан аудан жері негізінен жазық келеді. Оның басым бөлігін Сырдария өзенінің орта ағысымен Қызылқұм құмды алқабы алыл жатыр. Қызылқұмда көптеген құдықтар (Қасымбет, Дүйсенбай, Дәуренбек, т.б.), қыстаулар (Есенгелді, Босаға, Орынбай, т.б.) бар. Қаратау жотасының батысын және Қызылқұмның шығысын ала сексеуілді тоғайлар көмкерген. Сырдария аңғары мен Қызылқұмда Балақарақ, Мұрынқарақ, Қарақ, Қыл, Тастөбе, т.б. ежелгі тау жұрнақтары сақталған. Олардың кейбіреуінің пішіні төрткүлді келген. Қызылқұмның орта тұсында сусымалы шығыр құмнан тұратын Үрме өңірі орналаскан.

Геологиясы

Отырар ауданының жер қыртысын Тұран плитасының эпигерциндік құрылымынан (Сырдария депрессиясы) түзілген. Ӏргетасы мезокайнозой дәуіріне жатады. Оның терендігі ауданның оңтүстігінде 2000 метр, ал Сырдарияның оң жағалық аңғарында 1500 метрдей. Эпигерциндік платформаның антиклиналь осі ауданның шығыс бөлігінде (Қаратау жотасы маңында). Сырдария аңғарына дейінгі (шығыс бөлігі) орта және төмені төрттік жүйенің тау жыныстарынан тұрады. Тектоникалық құрылымы жағынан Қызылқұм бөлігі бірнеше құрылымдык қабаттан тұрады. Бүл өңірдің жер қыртысы бірнеше жарылыстармен қиылған палеозойдың магмалық шөгінді жыныстарынан құралған.

Қабаттар өз кезегінде Қызылқұм өңірінің палеозойлық табанын жаңартып, өте жалпақ белдерге (, Балтакөл, Босаға, Шөл-Шардара, т.б.), науаларға (Жауғаш, Арыс, Келес) бөлген. Жер асты суы жоғары бор шөгінділерінің құмды қат-қабатында. Палеоген-неоген сулы кешендегі су қабаттары 800—100 метр тереңдікте кездеседі және оның температурасы 50—75°С. Литологиялық тұрғыдан қабат құмды-саздақты. Бор қабатындағы (1800-2900 метрде) су температурасы 100°С, Юра қабатында (2900- 3200 метрде) 150°С-қа жетеді. Суы кремнийлі-термальді, минералды суларға жатады. Жер асты сулары Арыс, Қызылқұм және Оңтүстік Қаратау артезиан алаптарына тиесілі.

Суының кермектілігі: Қызылқұмда 3—5 г/л, Арыс—Сырдария аралығында 5—8 г/л. Жер асты грунт сулары 2—5 метр терендікте (Сырдария, Арыс өзені аңғарында), Қызылқұм өңірінде 5—8 метр, кейде 8—12 метр тереңдікте кездеседі. Артезиан сулары негізінен палеоген-неоген кабаттарында (30—50, кейде 80—105 метр). Отырар ауданының жер қойнауынан графит, тас көмір, алтын, уран, құрылыс материалдары барланған.

Климаты

Отырар ауданының климаты қоңыржай континенттік. Қары аз, қысы жұмсақ. Қаңтар айының жылдық орташа температурасы ауданның солтүстігінде (Түркістан өңірінде) -5—7°С, оңтүстігінде (Қызылқұм өңірінде) -3—5°С, жаз айлары барлық өңірінде 26— 28°С. Қыс айларындағы төменгі температура -38°С, жаз айларында 52°С. Күн радиациясының жылдық жиынтық мөлшері 3200— 3400 сағ/жыл. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 170 милиметрден (Қызылқұм өңірінде) 300 милиметрге дейін. Қыстағы желдің басым бөлігі (45%) солтүстік-шығысқа, жазда солтүстікке (45%) келеді.

Аудан жері аркылы Қаратау жотасынан (солтүстік-шығыстан) әйгілі Арыстанды-Қарабас желі тұрады. Ол Арыстанды өзенінен бойлай оңтүстік-батысқа қарай бағытталған. Желдің күші 30—35 метр/секундқа дейін жетеді және кемінде 6—8 күн бойы қатарынан соғады. Қыста ауа температурасын тез төмендетіп жібереді (-22°С-қа дейін). Ал жазда соққан бұл жел аңызақты келеді. Нәтижесінде қуаңшылық болып, шаруашылыққа үлкен зиян келтіреді. Бүл желдің күштілігін осы салада зерттеу жүргізген ғалымдар Х.Ахмеджанов пен С.Төребаева: "Біріншіден, ауа ағыны Қызылту мен Шақпақ аралығындағы тау асуынан өткенде жылдамдығы артады, екіншіден, Арыстанды өзенінің арнасында тауаңғар ауа циркуляциясының өсерінен оның екпіні одан да күшейеді.

Арыс маңындағы ауа кысымы Мойынқұм үстіндегі қысымнан артық болған жағдайда жалпы атмосфералық циркуляция заңдылығы бойынша жел оңтүстік-батыстан солтүстік-шығысқа қарай соға бастайды. Бұл бағытта жел түнге қарағанда күндіз күштірек соғады" деп түсіндіреді.

Гидрологиясы

Аудан арқылы Сырдария және оның Қазақстандағы жалғыз ірі саласы — Арыс өзені ағып өтеді. Арыс өзені Көкмардан ауылы тұсында Сырдария өзеніне құяды. Өзеннің осы тұсын Құйган деп атайды және ол бүкіл Отырар оазисінің (шұратының) кіндігі саналады. Арыстың (оған 91 сала құяды) суымен ауданның 7,0 мың гектар жері суарылады және 50 мың гектар жерді суландыруға болады. Орталығы Тянь-Шаньнан бастау алатын Сырдария (ежелгі аты — ) Қазақстанда Машат, Келтемашат, Балабөген, Бөген, Шаян, Ақсу салаларына бөлінеді. Ортағасырлық автор Рузбехан өзінің еңбегінде Сырдария өзеніне: "Бұл өзен 300 ташка (2000 километр) дейін ағып Қарақұмның құмдарында жоғалып кетеді.

Өзен ағып өткен жерлерде жемдік шөптер мен көптеген каналдар тартылған. Ешбір жер жүзінің бір елінде Сырдария сияқты пайда келтіретін өзен жоқ; шөбінің қалыңдығы, өзен жағалауындағы өсімдіктің және жабайы құстардың көптігі жағынан оған тең келер өзен жоқ. Неше түрлі гүлге толған жағалауында әр түрлі құстар, жабайы есектер (құландар болуы керек — редакция), қарақұйрықтар және басқа да жануарлар мекендейді, сондай-ақ жел мен құйын өтпейтін арша өсетін тоғайлар бар" деген сипаттама берген. Көктемгі тасқында Сырдария және Арыс өзендері жағалауларынан асып, үлкен аумақты алып кетеді. Әли ибн әл-Хусейн әл-Мақсуди 947—950 жылдары құрастырған тарихи-географрафиялық шығармасында Отырар оазисіндегі (шұратындағы) су тасқыны туралы жазған. Мұндай су тасқыны қазіргі уақытта да болып тұрады.

1944 жылы Арыс өзені тасып, сағасындағы бірнеше ауылды, ал 1947 жылғы су тасқыны бүкіл аудандар және Сырдарияның ескі мойнын да басып қалды. 1969 жылы қыстың қатты болуы мен қардың көп жаууы, одан ауа райының күрт жылып кетуі су тасқынына себеп болды, нәтижесінде су Жалпақтөбе, жанындағы шұқырларды толтырды. Шәуілдір ауылы су астында калу қаупі төнді. Сырдария тасығанда өзінің екі қапталындағы тоғайды түгел су алып, мал жайылымын қысқартып, тасыған су дарияның екі жағындағы шағын көлдерді суға толтырады. 2004 жылы Сырдарияның арнасынан асуы Маякум ауылы тұрғындары шаруашылығына зиянын тигізді. Аудан жерінде үш өзен бойын¬да жаз айларында тартылып қалатын 17-ден аса үлкенді-кішілі көлдер бар. Бөген өзенінің аяғындағы Шошқакөл мен Сырдарияның оң жағындағы Сарыкөлде су жылдың төрт мезгілінде де онша өзгеріске түсе бермейді. Дарияның аңғарында Көккөл, Ақшығанақ, , Тақыркөл, Соркөл, , Қарасу, , Байраш, Көлқұдық, Жаманкөл, (Сарықамыс), Бөгенбай, Мәслихат, т.б. көлдері бар.

Көлдердің айналасы қысы-жазы мал жайылымына пайдаланылады. Қазіргі кезде кейбір көлдерден қосымша арық-тоғандар қазып, егістік жерлерге су алынуда. Бұларға қосымша Сырдарияның , , Ақсу деп аталатын тармақтары бар. Өгізсай Сырдың сол жағалауындағы дарияның ескі арнасы (ұзындығы 200 километрге, ені 80—300 метрге жуық). Ол Шардара бөгенінен бастау алып, Қызылқұм шөлінің Сырға жақын тұсындағы , тау тізбегінің етегін алып, Табабүлақ тұсынан Сырға жақындай түседі де, Шәуілдір, Әл-Фараби, Балтакөл ауылдарылың үстінен өтіп, Қызылорда облысында Жаңақорған ауданының жеріне енеді. Жаңақорған ауданындағы Қалғандария орны негізінен арнасы болғанға ұқсайды. Кейіннен халық бұл суы жоқ арнаның осы бөлігін Қалғандария деп атап кеткен болса керек.

Топырағы

Отырар ауданының топырақ жамылғысы негізінен сұр, сортанды сұр топырақты. Сырдария өзенінің аңғары шалғынды-аллювийлі сұр топырақты. Сол жағалық аңғарында (Қызылқұм өңіріне қарасты) құмдауытты сұр топырак қалыптасқан. Сыр бойындағы топырақ, негізінен, саздақты келген.

Өсімдігі

Аудан аумағында баялыш, күйреуік, теріскен, көкпек, құмды өңірлерде сексеуілді тоғай, өзен аңғарында шілікті-жиделі тоғайлар бар. Құмтөбелер аралығында фунт және кермек суы жақын жатқан жерлерде шұраттар (оазистер) кездеседі. Ауданның Сырдария өңірінде Қосарал аймағы бар. Бұдан басқа (жалпы аумағы 36 мың га) Майлытоғай, Қанттоғай, Топшақтытоғай, Қожатоғай, Байтоғай, Көтенарал, Қарабұлақ, Кертен, Қарасу, Алағұс, т.б. аумағы шағын оншақты орманды-тоғайлы жерлер кездеседі. Бұларда негізінен тораңғы, жиде, қаратал, ешкітал (шілік), жыңғыл, шеңгелдер өскен. Қызылқұм өңірінде аумағы 820 мың гектар болатын сексеуілді тоғай бар. Сонымен катар, аудан жерінде көпшілігі малдың азықтық қоры саналатын қара жусан, изен, балықкөз, атқұлақ, мия, қара сора, майсора, алабұта, қурай, қумай, кекіре, тарақбоз, сүттіген, рам, түйе, қарын, қоянсүйек, киікоты, т.б. өседі. Арыс өзені бойында дүние жүзіне әйгілі дәрмене дәрілік-шипалық шөбі өседі. Одан басқа адыраспан, мендуана, үшойық, жалбыз, жыңғыл, қырықбуын, қоңырау, тұмаршөп, т.б. дәрілік өсімдіктер бар.

Жануарлар дүниесі

Ауданда негізінен шөлді белдемге бейімделген тағы аң-құстар тіршілік етеді. Олар: қасқыр, шиебөрі, қарсақ, түлкі, доңыз (қабан), мәлін, қоян, борсық, қырғауыл, үйрек, қаз, ақ бөкен, т.б. Бұлардан басқа бауырымен жорғалаушылар мен кемірушілер көптеп кездеседі.

Халқы

1939	1959	1970	1979	1989	1999	2009	2021
27793	▼19870	▲40510	▲43194	▲51378	▲54017	▼49865	▲50404

Тұрғындар саны - 53 975 адам (2019), оның ішінде қазақтар 99,64%, орыстар 0,31%, басқа ұлт өкілдері 0,05%. Жыныстық құрамы бойынша: ерлер 49,8%-ды, әйелдер 50,2%-ды құрайды (2018). Халық негізінен Сыр бойы және Арыс өзені аңғарында қоныстанған. Тұрғын халықтың орташа тығыздығы 1 километр квадрат жерге 3 адамнан келеді. Ірі елді мекендері: Шәуілдір (9021 адам), Темір (4793), Көксарай (5550), Арыс (4399), Балтакөл (4398), Маяқұм (4189), т.б. Әлеуметтік жағдайы бойынша: зейнеткерлер — 4890 адам, Екінші дүние жүздік соғыс ардагерлері — 67, Социалистік Еңбек Ері — 21, Батыр Аналар, Алтын, Күміс алқа иелері — 2233, Кеңес Одағының Батыры — 2, жұмыссыздық деңгейі 5%.

Әкімшілік бөлінісі

37 елді мекен 13 ауылдық округке біріктірілген:

Халқының саны (2009, 2021)

Ауылдық округтері	2009	2021	2021 2009-ға пайызбен	Ерлер 2009	Ерлер 2021	2021 2009-ға пайызбен	Әйелдер 2009	Әйелдер 2021	2021 2009-ға пайызбен
Аққұм ауылдық округі	1759	▼1517	86,2	900	▼822	91,3	859	▼695	80,9
Ақтөбе ауылдық округі	1807	▼1734	96	902	▼893	99	905	▼841	92,9
Балтакөл ауылдық округі	4001	▼3657	91,4	2007	▼1868	93,1	1994	▼1789	89,7
Көксарай ауылдық округі	4962	▼4779	96,3	2540	▼2499	98,4	2422	▼2280	94,1
Қарақоңыр ауылдық округі	3429	▼2835	82,7	1740	▼1471	84,5	1689	▼1364	80,8
Қарғалы ауылдық округі	2287	▼2149	94	1188	▼1106	93,1	1099	▼1043	94,9
Қоғам ауылдық округі	3029	▲4122	136,1	1539	▲2131	138,5	1490	▲1991	133,6
Маяқұм ауылдық округі	3845	▼3322	86,4	1962	▼1743	88,8	1883	▼1579	83,9
Отырар ауылдық округі	4089	▲4617	112,9	2095	▲2401	114,6	1994	▲2216	111,1
Талапты ауылдық округі	5245	▼4958	94,5	2691	▼2550	94,8	2554	▼2408	94,3
Темір ауылдық округі	4596	▼4123	89,7	2281	▼2125	93,2	2315	▼1998	86,3
Шәуілдір ауылдық округі	8428	▲10195	121	4205	▲5097	121,2	4223	▲5098	120,7
Шілік ауылдық округі	2388	▲2396	100,3	1145	▲1229	107,3	1243	▼1167	93,9
ЖАЛПЫ САНЫ	49865	▲50404	101,1	25195	▲25935	102,9	24670	▼24469	99,2

Экономикасы

Аудан өңірі шөлді-шөлейтті белдеулерде орналаскандыктан мұндағы су, суару (суғару) жүйесі ежелден маңызды шаруашылық саласы болып саналады. Ежелгі отырарлыктар ірі-ірі су жүйелерін салып, егіншілік кәсібін айтарлықтай дамытқан. Кейбір жеке адамдар мен шағын ауылдардың егіншілікпен айналысуға деген бастаманың көпшілік халык тарапынан колдау таппаған кездер де болған. Сондыктан XIX-XX ғасырларда бұл өңірде суы мол екі өзен болғанымен, егіншілік дамуы ішінара кенжелеп келген. Қызылқұм аймағы Тұран өлкесіндегі ірі мал жайылымы ретінде танылған. Құм ішінен сексеуілмен шегенделген терең құдықтар қазып, құмды өлкені халық мал жайылымына айналдырған. Ежелден егіншілікпен аты шыққан Отырар алқабы 1914 жылы ирригаторлардың назарын қайтадан өзіне аударды. Сол уақыттарда өңірде іздестіру-зерттеу жұмыстары жүргізіледі. Кеңес өкіметі орнағаннан кейін 1918 жылы Лениннің кол қойған декретіне байланысты Түркістан өлкесінде жаңадан су жүйелерін жасау және су жүйелерін жөндеу мақсатында 50 миллион сом қаржы бөлінді.

1928 жылы Шілік болысының тұрғындары алқапты суландыру мәселесін қайта қолға алды. Осы өңірдің азаматы Д.Алтынбеков алкапты суландыру жөнінде үлкен жұмыс атқарды. 1934 жылы оның басқаруымен казылды (ұзындығы 12 километр, терендігі 5— 6 метр). Сөйтіп, қазіргі Отырар ауданы аумағында алғашқы ұжымшарлар, артельдер мен техникалық өңдеу зауыттар құрыла бастады. 1936 жылы ауыспалы егістік картасы жасалып, ол алғаш рет Ногин атындағы ұжымшарда (қазіргі Көкмардан ауылы) жүзеге асырыла бастады. Суару жүйелері пайда болған соң жаңа жерлер игеріліп, 1937 жылы "Ұлы кесек", 1943 жылы "Отырар" ұжымшарларының жер аумақтары кеңейе түсті. Шаруашылықтар саны көбейіп, 1957 жылы олардың негізінде кеңшарлар ұйымдастырылды.

Шағын және орта кәсіпкерлік саласы

Ауданда 2017 жылы 4023 кәсіпкерлік құрылым тіркелсе, оның ішінде заңды тұлғалар саны - 406 құрылым, жеке тұлғалар саны - 1277 құрылым, шаруа қожалықтары - 2340 болып отыр. Жалпы кәсіпкерлік салада бүгінгі таңда 6546 адам жұмысқа тартылып, 1700,1 млн. теңгенің өнімі өндірілді. Өткен жылдың осы мерзімімен салыстырғанда тіркелген кәсіпкерлік құрылымдар саны - 37 құрылымға, осы салада жаңа жұмыс орындарының ашылуы - 161 орынға көбейсе, кәсіпкерлік құрылымдардың өндірген өнімі мен көрсеткен қызмет көлемі - 0,53 миллион теңгеге артып отыр.

Ауыл шаруашылығы

Ауылшаруашылығындағы жалпы өндірілген өнімкөлемі 16506,7 млн. теңгені құрады. Жалпы жылыжайлардың көлемі 15,6 га құрап, өткен жылдың деңнейінен 3 га артқан, тамшылатып суғару 3769,6 гақұрап, 21,2% ұлғайды. 2018 жылдың 1 қаңтарына КжОБ субъектілерінің саны 4023 бірлік, оның ішінде белсендісі 3620 бірлік (өсім 3,6%). КжОБ субъектілерінде 6546 адам жұмыспен қамтылған. 2018 жылдың 1 қаңдарына субъектілерінің өндірілген өнімінің көлемі (тауар және қызмет ) 17,011 млрд теңгені құрап, 2016 жылдың есепті кезеңімен салыстырғанда 103,2 пайыз болды. Инвестиция көлемі 13898,9 млн. тенге құрады. Құрылыс жұмыстарының көлемі 5146,2 млн. тенге құрап, 10240 шаршы метр тұрғын алаңы пайдалануға берілді.

Әлеуметтік-мәдениет саласы

Ауданда алғашқы мектеп 1926 жылы "Темір" темір жол станциясында ашылған. 1930 жылы Сталинабад, Кеңес, Ногин, Отырар, Қызыл Түркістан, 1932 жылы Ынталы, Қоғам, Талапты, Қарғалы, Шәуілдір бастауыш мектептері ашылды. Жыл сайын мектептер саны көбейе түсті. 1936 жылы ауданда 24 мектеп болды. Ал 1966 жылы мектептер саны 55-ке жетіп, онда 558 мұғалім жұмыс істеді. Қазір (2018) ауданда халыққа білім беру мекемелерінің саны 40-қа жетті. Мектепке дейінгі білім беру мекемелерінің саны 38. 1 кәсіптік-техникалық мектеп бар. Одан басқа ауданда мәдениет ошақтарынан: 18 клуб, 1 мәдениет сарайы, 1 музей, 1 лицей-интернат, 1 орталық, 1 балалар, 23 ауылдық кітапхана тіркелген. Сондай-ақ әрбір мектептерде шағын музейлер ұйымдастырылған. Ауданның денсаулық сақтау ісі 1930 жылы іске асырыла бастады.

1937 жылы ауданда бір дәрігер және екі медбике ғана болған. Бүгінгі танда ауданда халыққа медициналық қызмет көрсететін 43 емдеу-профилактикалық мекемесі жұмыс істейді. Олардың қатарындағы 1 орталық аурухана, 1 өкпе аурулары диспансері, 7 ауылдық отбасылық амбулатория, 6 ауылдық дәрігерлік емхана, 13 СВА, 16 медпункт. Аудан аумағы арқылы өтеді. Автомобиль жолдарының жалпы ұзындығы 361 километр. Аудан орталығы — Шәуілдір ауылынан Шымкент қаласына дейінгі қашықтық 145 километр.

Әлеуметтік сала көрсеткіштері

Жұмыссыздық деңгейі - 5,%, оның ішінде жастар арасында – 3 % (15-28 жас). Өзін-өзі жұмыспен қатығандар – 48,0%, немесе 8260 адам.

2017 жылдың қантар-желтоқсан айларында орташа айлық жалақы 98 635 теңгені құрады.

Дереккөздер

1. Отырар ауданының жайылымдарды басқару және оларды пайдалану жөніндегі 2020-2021 жылдарға арналған жоспарын бекіту туралы
2. Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)
3. Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)
4. Ресей империясы,  КСРО халық санақтары
5. ҚР халық санақтары
6. 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары
7. Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2