Черногория ( -{Црна Гора / Crna Gora}-), Қаратау — Оңтүстік-Шығыс Еуропадағы, Балқан түбегінің Адрия теңізі жағалауындағы мемлекет. Оңт.-батысында Хорватиямен, солт.-батысында Босния және Герцоговинамен, шығысында Сербиямен, оңт.-шығысында Албаниямен шектеседі. Аум. 13,8 мың км². Астанасы — Подгорица қ.
Черногория Республикасы -{'}-және серб. Црна Гора / Crna Gora | |||||
| |||||
Әнұран: (тыңдау ) | |||||
Тарихы | |||||
---|---|---|---|---|---|
Тәуелсіздік күні | 3 маусым 2006 жыл (Сербия және Черногорияның мемлекеттік одағы) | ||||
Мемлекеттік құрылымы | |||||
Ресми тілі | серб тілі | ||||
Елорда | Подгорица | ||||
Ірі қалалары | Подгорица, , , , , , , | ||||
Үкімет түрі | Парламенттік республика | ||||
Географиясы | |||||
Жер аумағы • Барлығы • % су беті | Әлем бойынша 156-шы орын 13 812 км² 2,6 | ||||
Жұрты • Сарап (2019) • Тығыздығы | ▲ 628 076 адам (163-ші) 45 адам/км² (133-ші) | ||||
Экономикасы | |||||
ЖІӨ (АҚТ) • Қорытынды (2019) • Жан басына шаққанда | 12,516 млрд. $ 20,084 $ (74-ші) | ||||
ЖІӨ (номинал) • Қорытынды (2019) • Жан басына шаққанда | 5,424 млрд. $ 8,704 $ (72-ші) | ||||
АДИ (2018) | ▲ 0,816 (өте жоғары) (52-ші) | ||||
Этнохороним | Черногорлықтар, черногорлық | ||||
Валютасы | Еуро | ||||
Қосымша мәліметтер | |||||
Интернет үйшігі | , , | ||||
ISO коды | ME | ||||
ХОК коды | MNE | ||||
Телефон коды | +382 | ||||
Уақыт белдеулері | +1 |
Атауы
Елдің Батыс Еуропаның көптеген тілдерінде Венециандық Черногорияның (тоғаннан «тау» + «қара»), яғни «қара таулар», Ловцен тауының көрінісінен алынған, тығыз мәңгілік орманды ормандарды бейімдеу болып табылады. Басқа тілдерде, «қара тау» деген тіркесді тиісті тілге тікелей аудару елдің аты, мысалы, алб. Mali i Zi, гр. Μαυροβούνιο, түр. Karadağ.
Халқы
Халқы 622 359 мыңдай адам (2018), оның 43,1%-ын — , 32%-ын — сербтер, 7,8%-ын — босниялықтар, 5%-ын — албандар, хорваттар, цыгандар, т.б. құ-рады. Дінге сенушілердің 74,2%-ы православиелік христиандар, 17,7%-ы — мұсылмандар, 3,6%-ы — католиктер. Ресми тілі — серб, черногорлықтардың тілі де қолданылады.
Конституциясы бойынша мемлекет басшысы — президент. Жоғ. заң шығарушы органы — парламент (скупщина). БҰҰ-ның (2006 ж. 28 маусымнан), Еуропа қауіпсіздігі мен ынтымақтастығы ұйымының (2006 ж. 21 маусымнан) мүшесі. Ақша бірлігі — еуро. Ұлттық мейрамы — 13 шілде, Тәуелсіздік күні.
Географиясы
Елдің аумағын шартты түрде үш бөлікке бөлуге болады: Адриатика теңізінің жағалауы, оның екі ірі қаласы: Подгорица мен Никсич және елдің шығысындағы тау жүйелері орналасқан салыстырмалы түрде тегіс орталық бөлігі.
Мемлекеттің құрлықтағы шекараларының ұзындығы 614 км: батысында Хорватия Республикасымен - 14 км; солтүстік-батысында Босния және Герцеговинамен – 225 км; солтүстік-шығыста Сербия Республикасымен және Косовомен – 203 км; оңтүстік-шығысында Албания Республикасымен – 172 км
Черногория жер бедері
Черногорияның көп бөлігін өзен аңғарлары мен каньондармен бөлінген Динар таулары алып жатыр (мысалы, Тара өзенінің каньоны). Тау сілемдерінде, кей жерлерде альпілік рельефтің түрлері кездеседі. Елдің оңтүстік-батысында (Ескі Черногория аумағы) егістіктері, шұңқырлары мен үңгірлері бар карст үстірттері бар. Шкодер көлінің солтүстік жағалауы мен Адриатика теңізінің жағалауында жазық рельефті аймақтар бар. Еліміздің ең биік нүктесі – Боботов-Кук тауы, оның биіктігі 2522 метр.
Адриатика теңізінің жағалау сызығында негізінен таулы, абразиялық жағалаулар бар. Котор шығанағы көзге түседі
Геология
Ел аумағы Жерорта теңізі қатпарлы белдеуінің ішінде орналасқан (Динарик қатпарлы-жабын жүйесі). Оңтүстік-батысы палеозой, мезозой және палеоген шөгінді қабаттарынан: әктастардан және флештерден тұрады. Черногорияның солтүстік-шығысында офиолиттерден, әктастардан және гранитоидтардан құралған. Ел сейсмикалық жоғары аймақта орналасқан, әсіресе Адриатикалық жағалау сызығының бойындағы сейсмикалық белсенді аймақ.
Черногория пайдалы қазбалары бокситтер, мыс-қорғасын-мырыш күміс кендері, қоңыр көмір, мәрмәр, табиғи құрылыс материалдары, Адриатика теңізінің қайраңында мұнай және газ кен орындары бар.
Гидрология
Ел аумағының жартысынан астамы Дунай алабының өзендеріне (мысалы, Лим және Тара өзендері) тиесілі. Қалған бөлігі Адриатикалық теңіз бассейніне жатады (мысалы, Морака өзені). Черногория Шкодер көлінің 60% акваториясының иелігінде. Елдің таулы бөлігінде көптеген карст және таулы-мұздық (мысалы, Крно-Йезеро) тектес көлдер бар. Черногория аумағында гидроэнергетика қажеттіліктері үшін жалпы көлемі 1 км³ су қоймалары да бар.
Жаңартылатын су ресурстары негізінен Черногорияда қалыптасады. 2010 жылы су алудың жылдық көлемі 160 млн м³ құрады, оның 60%-ы шаруашылық қажеттіліктеріне жұмсалды, 39%-ы өнеркәсіптік кәсіпорындарда, 1%-ы ауыл шаруашылығы кешенінде пайдаланылды.
Өсімдіктер мен жануарлар дүниесі
2015 жылғы жағдай бойынша ел аумағының 68,4%-ын ормандар алып жатыр. Неғұрлым орманды - бұл Черногорияның солтүстігіндегі ортаңғы таулар, мұнда бук және қылқан жапырақты ормандар 1,8 км биіктікке дейін таралған, олар негізінен ақ шырша мен еуропалық шыршадан тұрады; Дурмитор тау жотасында қара қарағай өскен аймақтар болды. сақталған. Котор шығанағының жағалауында каштан ормандары бар. Адриатика теңізінің жағалау сызығында жерорта теңізі типті ормандар, атап айтқанда, голм еменінен өседі. Карстты үстірттердің өсімдіктері бұталар мен аласа ағаш түрлерімен (шығыс мүйізі, мамық емен, құлмақ) кездеседі. Динар тауларында тау қарағайы өседі, ал биік таулардың шыңдарында альпі өсімдіктері дамыған. Еліміздегі тамырлы өсімдік түрлерінің жалпы санының 7%-ы (3250 дана) эндемик.
Черногория аумағында сүтқоректілердің 65 түрі бар. Солтүстіктегі таулы аймақта қоңыр аю, кәдімгі сілеусін, марал және т.б. мекендейді.Адриатика жағалауы құстардың қоныс аударатын жолдарында орналасқан (мысалы, Черногорияда елде кездесетін 330 құс түрінің 204-і ұя салады), мысалы, кішкентай қарақат, бұйра пеликан және т.б. Бауырымен жорғалаушылар мен қосмекенділердің арасында көптеген эндемикалық және реликті түрлер бар (мысалы, еуропалық протей Динар тауларының эндемигі); олардың ең көп саны Ловцен және Проклетие тау жоталарында, сондай-ақ Шкодер көлінде тұрады.
Елдің таулы аймақтарында қоңыр топырақтар жиі кездеседі, ал Черногорияның қалған бөлігінде шымтезек-әкті топырақтар басым.
Климат
Ел аумағының негізгі бөлігі қоңыржай климатта, Адриатика теңізінің жағалауы жерорта теңізінің климатында орналасқан. Қысы жылы және ылғалды, жазы ыстық және құрғақ. Черногория таулы бөлігінде қаңтардың орташа температурасы -5 - +1,5 ° C, шілде - +14 - +20 ° C. Оңтүстік-шығыста және жағалау сызығында қаңтардың орташа температурасы 5-8 °С, шілдеде - +23 - +26 °C аралығында өзгереді. Жауын-шашынның орташа жылдық мөлшері жылына 1600-1800 миллиметр, жағалаудан 3000 миллиметрге дейін, Котор шығанағы жағалауынан 4500 миллиметрден астам.
Экология
Табысты экологиялық саясаттың арқасында еліміздің сыртқы ортаға қышқыл түзетін қосылыстар мен қатты бөлшектердің шығарындылары азайды. Черногория жерүсті суларының көпшілігі қанағаттанарлық жағдайда. Республиканың қорғауында жануарлардың 250 түрі бар (оның ішінде 298 құс түрі, 42 бауырымен жорғалаушылар мен қосмекенділер түрі, 10 сүтқоректілер түрі). Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар Черногория аумағының шамамен 10% (барлығы 50-ден астам) алып жатыр. Дүниежүзілік мұра тізіміне енгізілген Дурмитор ұлттық саябағы. Шкодра көлі мен Котор шығанағының жағасындағы галофитті мекендеу орындары Рамсар конвенциясына сәйкес қорғалатын халықаралық маңызы бар сулы-батпақты жерлер мәртебесіне ие болды.
Тарихы
Ежелгі дүние
Қазіргі Черногория аумағында бірінші адам Орта плейстоценде пайда болды. Неолит пен энеолитте Старчево-Кришская, Винча (қазіргі Черногорияның солтүстігі), Импрессо, Данильская, Хварская (оңтүстік-батыс), Накованская, Любляна және Вучедольская мәдениеттері болды. Энеолиттің аяғында және қола дәуірінде Черногория аумағына Ямная мәдениеті әсер етті.
Ерте темір дәуірінде аймақта иллириялықтармен корреляциялық әлеуметтік құрылымдар қалыптасты. Біздің эрамызға дейінгі IV ғасырдан бастап. III ғасырға дейін. Черногория жағалауындағы аймақтар гректердің ықпалына ұшырады. III ғасырдың екінші жартысында Балқан түбегінің батысында римдік экспансия басталды, нәтижесінде бұл жерлер Рим империясының құрамына кірді. Черногория аумағы Иллирикум провинциясына, одан кейін Далматияға және III ғасырдың аяғынан бастап Превалитанаға кірді. Осы кезде Рисиний, Бутуа, Олциниус және Диоклея қалаларының негізі қаланды. Провинцияның ішкі аймағында ежелгі Рим мәдениетінің ықпалы үлкен болмады.
Орта ғасыр
Біздің заманымыздың V ғасырдың аяғынан бастап қазіргі Черногория жерлері остготтар патшалығының құрамына кірді. 535-536 жылдары бұл аумақ Византияға өтті. VII ғасырда аймақ славян отарлауына ұшырады. X ғасырдың бірінші жартысында Черногория аумағы Травуния (батыс), Дукла (оңтүстік) және Византия (солтүстік-шығыс) арасында бөлінді.
Дуклья князь Стефан Воиславтың қол астында Византиядан азат етілді, 11 ғасырдың екінші жартысында ол Серб жерлерінің көпшілігін (оның ішінде Раска мен Боснияны қоса) қамтыды және көп ұзамай ыдырап кетті. 1186 жылға қарай бұрынғы Дукланың жерлерін Неманжич әулетінің қол астында болған Раскаға енгізу процесі аяқталды; қосылған аймақ Зета деп аталды. Зета Князьдігі 14 ғасырдың екінші жартысында тәуелсіздік алды, бірақ 1421 жылы ол Серб Деспотатының құрамына кірді. 1444 жылы Зета территориясында Венециандық протекторат құрылды. 1496-1499 жылдары аймақ Осман империясының қол астына алынып, Шкодра Санжакының құрамына кірді, ал жағалаудағы қалалар (Бар, Ульцинж, Котор және Будва) Венеция Республикасының бақылауында қалды.
Жаңа Заман
Шкодра Санжак жерінен 1513 жылы Черногория бөлінді. XVI ғасырдың бірінші жартысында Черногорияның таулы аймақтарында жекелеген көп балалы әулеттерден тұратын ағайындықтарды бір-бірімен жер байлығы үшін таласқан тайпаларға біріктіру арқылы рулық жүйе құрылып, қанды жауласу әдет-ғұрпы кең тарады. Бұл тайпалардың мәдени біріктіруші орталығы Четинье монастырінде орналасқан Черногория православие шіркеуі болды. Бұл кезеңдегі Черногория экономикасының негізі маусымдық мал шаруашылығы болды, ресурстарды ұрлау мақсатында көрші халықтарға шабуыл жасаудан тұратын шабуыл жиі болды.
1697 жылы Данило Петрович Негош митрополит болды, ол Черногория тайпаларының бірігуін және Осман империясынан азаттық үшін күресті бастады. 1711 жылдан бастап Черногория Ресеймен дипломатиялық қатынас орната бастады (мысалы, Черногория митрополиттері Ресейге барып, одан қолдау алды). Данило Негоштың орнына оның жиені Савва келді. Савваның тең билеушісі Василий III Петрович қайтыс болған кезде, Черногориядағы билікті қашып кеткен Петр III ретінде көрсетіп, Черногория халқының қолдауын алған Степан Малый басқарды.
Петр I Петрович тұсында 1785 жылы Махмуд Бушатлиа Черногорияға басып кірді, ол 1796 жылы Крусы шайқасында черногориялықтардың Бушатлиа әскерлерін жеңуімен аяқталды. Петр I тұсында Черногория Осман сұлтанының ықпалына қарсы күресті бастады, оған Адриатика теңізінің жағалауына жету әрекеттері кіреді. І Петрдің мұрагері Петр II Петрович Үкімет Сенатын құрды, елдің алғашқы әкімшілік мекемелерін құрды, салық жүйесін енгізді. II Петр тұсында Черногория мен Ресей империясының саяси жақындасуы жалғасты.
XX-XXI ғасыр
Черногория Корольдігі Балқан соғыстарына (1912-1913) қатысты, нәтижесінде оған жаңа аумақтар қосылды, бірақ әскери операциялар нәтижесінде ел экономикасы әлсіреп қалды. 1914 жылы Черногория Бірінші дүниежүзілік соғысқа Антанта жағында кірді, бірақ 1916 жылы оны Аустрия-Мажарстан әскерлері басып алды. 1918 жылы 26 қарашада Ұлы Ұлттық Жиналыс Сербтер, Хорваттар және Словендер Корольдігіне (1929 жылдан - Югославия Корольдігі) қосылу туралы шешім қабылдады.
1941 жылы сәуірде Черногория Италия Корольдігінің шабуылына ұшырады: Котор шығанағы төңірегіндегі аумақ аннексияланды, қалған аумақта қуыршақ үкіметі құрылды. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Черногория Социалистік Республикасы Югославияның құрамына кірді. 1992-2006 жылдары Черногория Югославия Федеративтік Республикасының (2003 жылға дейін) және Сербия мен Черногория Мемлекеттік Одағының құрамында болды.
21 мамырда Черногорияда референдум өтті, оған қатысқандардың 55,5% егеменді мемлекет құру үшін дауыс берді; 2006 жылы 3 маусымда Черногория Скупщинассы елдің тәуелсіздігін жариялады, ал 28 маусымда Черногория БҰҰ-ға мүше болды. 2007 жылы елдің саяси жүйесін бекітетін конституция қабылданып, Черногория тілі мемлекеттік тіл болып жарияланды.
2008 жылдың 15 желтоқсанында Черногорияға Босния және Герцеговинадан Суторина ауылына қатысты аумақтық талаптарға қарамастан, 2015 жылдың 26 тамызында шешілген Черногория Еуропалық Одаққа кіруге өтініш берді. 2010 жылдан бері Черногория ЕО мүшелігіне үміткер. 2016 жылы ел НАТО-ға кірді.
2016 жылдың 16 қазанында (Скупщинаға сайлау күні) Черногория құқық қорғау органдары 20 лаңкестің ұсталғаны туралы хабарлады. Құқық қорғау органдарының мәліметінше, 500-ге жуық адамнан тұратын топ төңкеріс жасауы керек еді, оның ішінде ел премьер-министрі Мило Джукановичті өлтіру де бар.
Экономикасы
Артықшылықтары: Тұрақты нарықтық экономикаға сәтті көшті. Төмен инфляция (0,9%). Салыстырмалы түрде жоғары экономикалық өсу (орташа еуропалық деңгейден жоғары) және мемлекеттік қарыздың төмендігі (орташа еуропалық деңгейден төмен). Еуропа елдерімен салыстырғанда әлі де салыстырмалы түрде арзан және жақсы білімді, жұмыс күші. Жұмыссыздық деңгейінің төмендеуі және жұмыс күші тапшылығының кеңеюі жағдайында 2019 жылғы жағдай бойынша жалақының өсуі экономикалық баяулаумен шектелмейді.
Әлсіз жақтары: нашар ресурстық база. Күшті сыбайлас жемқорлық. Нарықтық реформаларды баяу ілгерілету. Инфрақұрылымға шағын инвестиция. Еуропаның басқа салыстырмалы түрде кедей елдеріне де тән ең үлкен мәселе – жыл сайын еңбекке жарамды жұмыс күшінің тапшылығының артуы және туу деңгейінің төмендігі мен халықтың жоғары эмиграциясына байланысты зейнеткерлер санының артуы. әлемнің басқа, бай, елдері.
Жалпы жағдайы, негізгі көрсеткіштері
2014 жылы Черногория АҚТ бойынша ЖІӨ көлемі 9,423 млрд АҚШ долларын құрады – әлемде 151 орын (жан басына шаққанда шамамен 15 100 АҚШ доллары – әлемде 103 орын). 2014 жылы тіркелген экономикалық өсу қарқыны шамамен 1,5% (әлемде 166 орын). 2014 жылғы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігі 1,56 млрд АҚШ долларын, шығыс бөлігі 1,63 млрд АҚШ долларын, бюджет тапшылығы ЖІӨ-нің 1,5 пайызын құрайды.
2014 жылдың қорытындысы бойынша дефляция тіркелді – 0,7%
Экономиканың табиғаты – нарықтық. ЖІӨ көлемінде 2013 жылғы өнеркәсіп өндірісінің үлесі 21,2%, қызмет көрсету саласы – 70,5%, ауыл шаруашылығы – 8,3%. Бұл ретте өнеркәсіпте 17,9%, ауыл шаруашылығында 5,3%, қызмет көрсету саласында 76,8% жұмыс істейді. Еңбекке жарамды халықтың жалпы саны 263200 адам (әлемде 164-орын), жұмыссыздық деңгейі 18,5% (әлемде 162-орын). 2021 жылдың мамырындағы жағдай бойынша Черногориядағы орташа жалақы айына 792 € (938,84 доллар, брутто) және 530 еуро (628,26 доллар, нетто) құрайды. 2021 жылдың 1 шілдесінен бастап ең төменгі жалақы (нетто) 250 евроны құрайды. Кейтц индексі (елдегі ең төменгі және орташа жалақы арасындағы қатынас) 2021 жылдың шілдесінен бастап (орта есеппен 530 еуро және ең төменгі 250 еуро) шамамен 47% құрайды. 2022 жылдың 1 қаңтарынан бастап ең төменгі жалақы 567,54 евро (брутто) және 450 евро (нетто) құрайды. 2022 жылдың ақпан айындағы жағдай бойынша Черногориядағы орташа жалақы айына 875 € (951,69 $, брутто) және 706 € (767,88 $, нетто) құрайды.
Өнеркәсіп
2013 жылы ЖІӨ құрылымындағы өнеркәсіп өндірісінің үлесі 21,2% құрады, бұл көлемнің үштен екі бөлігінен астамы металлургия саласына тиесілі. Бұл ретте өнеркәсіпте жұмыспен қамтылғандар саны аз – еңбекке қабілетті халықтың 17,9% құрайды. Жалпы экономика бойынша өсу қарқыны жоғары – 2013 жылы шамамен 4,5%.
Дәстүрлі түрде Черногория экономикасының негізін қара металлургия (орталығы Никич), алюминий өңдеу (Подгорица), электр өнеркәсібі (Цетинье), тоқыма өнеркәсібі (Биело Поле), кеме жасау және кеме жөндеу (Биела, Бар), жеңіл. және тамақ өнеркәсібі (Никсич, Бар), ағаш өңдеу (Розае, Беране, Пльевля, Никсич). Ең маңызды пайдалы қазбаларға боксит, темір рудасы және көмір жатады. Негізгі өнеркәсіп саласы темекі өсіру, тұз өндіру және алюминий өндіру болып табылады.
Ауыл шаруашылығы
Негізгі ауыл шаруашылығы дақылдары дәнді дақылдар, картоп, темекі, жүзім, цитрус жемістері, зәйтүн және інжір.
Югославия кезінде Черногория федерацияның субсидияланған республикасы болды. Черногория Сербия жағында әрекет еткен 1990-шы жылдардың басындағы соғыстар және одан кейінгі «кіші» Югославияның оқшаулануы елдің экономикасы айтарлықтай дәрежеде шайқалды. Осыған қарамастан, 2000 жылдардың басында Черногория халықаралық аренада өзін таба алды, жазда да, қыста да туризм үшін тартымды орынға айналды; содан бері ел жыл сайын айтарлықтай экономикалық өсуді бастан кешірді. 2014 жылы еліміздің туризмнен түскен табысы жалпы ішкі өнімнің 20 пайызын құрады. Сарапшылар алдағы 10 жылда табыстың жылдық өсімі 7,7%-ды құрайды деп болжайды. Герцег-Нови, Будва, Бечичи, Петровац қалаларындағы халықаралық курорттар, сондай-ақ тарихи және табиғи көрнекті орындар – Котор шығанағының жағасындағы Котор қаласы, Четиньенің бұрынғы астанасы, Скадар көлі, Ловчен тауы өте танымал. , биік таулы монастырь Острог, Тара өзенінің каньоны (Еуропадағы ең үлкен және әлемдегі екінші: оның тереңдігі 1300 м жетеді), Дурмитор ұлттық саябағы және оның Забляк тау шаңғысы курорты (теңіз деңгейінен 1465 метр биіктікте, ол). Балқандағы ең биік қала). Мемлекет саясаты туризм саласын жан-жақты дамытуға бағытталған, оған өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығына басымдық берілген. Бұған, атап айтқанда, Черногорияны «экологиялық таза мемлекет» деп жариялау дәлел.
Сыртқы сауда
2014 жылғы сыртқы сауда көлемі 2 806 млн долларды құрайды. Экспорт: алюминий, кемелер, көліктер, азық-түлік және шараптар. Импорт: Отын, машиналар мен жабдықтар, халық тұтынатын тауарлар. Черногория сыртқы саудасының географиялық таралуы (2014 ж.)
- ЕО елдері – 44,0% (1238 млн доллар);
- Африка елдері – 14% (0,5 млрд доллар);
- Қытай – 6,4% (179 млн доллар);
- Түркия – 2,0% ($55 млн);
- Америка – 1,9% (53 млн доллар);
Жергілікті асхана
Жергілікті асхана “жергілікті, балық, италиялық” үш мектептен тұрады. Адриат теңізінің жақын болғанына қарамастан, Қаратауда балық өте қымбат.
Жергілікті асхана – шошқа немесе сиыр етінің “ертегісі”. Жергілікті шараптардың халықаралық нарықта орны болмаса да, назар аударарлықтай. Атақты қаратаулық “Вранац” жергілікті шарап шығарудағы ғаламат нәтиже деп айтуға болады.
Жергілікті ақ шараптар – “Крунак”(жүзім арағы). Әсіресе, Хорватия ауданымен шектесетін қалаларда су жетіспейді. Құбырдағы суға хлор себіледі. Алайда авиасоққылар мен жүйелердің тозғандығынан құбырдан су ішу ұсынылмайды. Минералды немесе шөлмектегі суды пайдаланыңыз. Сүт пастерленеді, барлық сүт өнімдерін пайдалану қауіпсіз. Жергілікті ет, үй құстары, теңіз өнімдері, жеміс-жидектер денсаулыққа зиян тигізбейді.
Мемлекеттік-саяси құрылым
2007 жылы 20 қазанда Черногория Конституциясы қабылданды. Конституцияның бірінші бабына сәйкес, Черногория еркін, демократиялық, экологиялық таза, құқықтық мемлекет қағидаттарына негізделген әлеуметтік әділетті мемлекет болып табылады.
Саяси құрылым
Черногория - парламенттік республика. Конституция бойынша билік заң шығарушы, атқарушы және сот болып бөлінеді. Президент ресми түрде билікті бөлу жүйесіне кірмейді.
Заң шығарушы билік – Ассамблеяға – ел парламентіне, ал атқарушы билік – Черногория президенті мен үкіметіне – Владқа тиесілі. Бұл күш құрылымдарының барлығы елордада орналасқан.
Президент жалпыға бірдей тікелей жасырын дауыс беру арқылы бес жыл мерзімге сайланады. Филип Вуянович 2003 жылдың 22 мамырынан 2018 жылдың 22 мамырына дейін Черногория президенті қызметін атқарды. 2018 жылдың 20 мамырынан бастап Мило Джуканович президент болып табылады. 2023 жылдың 2 сәуірінде Яков Милатович жаңа президент болып сайланды.
Скупштина (Черног. Скупштина Црна Гора) – елдің бір палаталы парламенті, 81 депутаттан тұрады. Депутаттар жалпыхалықтық дауыс беру арқылы 4 жыл мерзімге сайланады. Сайлау пропорционалдық жүйе бойынша өтеді. 76 депутат және албан азшылығынан ұсынылған 5 албан өкілі сайланады.
Атқарушы билікті Үкімет (Черног. Влад Црна Гора) жүзеге асырады. Үкімет құрамын Премьер-Министрдің ұсынысы бойынша Ассамблея бекітеді.
Сот жүйесі екі сатылы. Черногория Жоғарғы Соты бүкіл ел бойынша құқық қолдану тәжірибесінің бірлігін қамтамасыз етеді.
Екі сатылы сот жүйесінен басқа Конституциялық сот та бар.
Сыртқы саясат
2006 жылы тәуелсіздігін жариялағаннан кейін Черногория БҰҰ-ға мүше 181 мемлекетпен, сондай-ақ ішінара мойындалған Палестина, Косово және Мальта орденімен дипломатиялық қарым-қатынас орнатты.
2010 жылы Черногория ЕО-ға үміткер елдің ресми мәртебесін алды. Содан бері ел өз заңнамасын Еуропалық Одақ талаптарына сәйкестендірді. 2022 жылғы жағдай бойынша, ЕО-ға үміткер барлық елдердің ішінде Черногория келіссөздер басшыларының ең көп талаптарын орындады. 2014 жылдың наурыз айының соңында ЕО мүшелігіне ресми үміткер мәртебесіне ие болған Черногория Ресейге қарсы санкцияларға қосылатынын мәлімдеді. 2016 жылдың 2 маусымында Черногория Ресей мен Украинаның 149 азаматына қарсы қосымша санкция салды.
Черногория басшылығы да НАТО-мен жақындасу бағытын белгіледі. Осы мақсатта Черногория мен НАТО өкілдері 2016 жылдың мамыр айында елдің одаққа кіруі туралы хаттамаға қол қойды. Осы хаттамаға қол қойылғаннан кейін Черногория НАТО-ның барлық отырыстарында бақылаушы мәртебесін алды. 2017 жылдың 12 мамырына дейін НАТО-ға мүше барлық елдер Черногорияның альянсқа қосылуы туралы хаттаманы ратификациялады. 2017 жылдың 5 маусымында Вашингтондағы АҚШ Мемлекеттік департаментінің ғимаратында Черногорияның альянсқа қосылуының ресми рәсімі өтті.
Дереккөздер
- Черногория Конституциясы 13 бап (ағыл.)
- Ustav Crne Gore
- "The capital of Montenegro shall be Podgorica, The Old Royal Capital of Montenegro shall be Cetinje." (The Constitution of Montenegro)
- Report for Selected Countries and Subjects. (October 2019).
- Human Development Report 2019 (ағыл.) (PDF). United Nations Development Programme (10 December 2019). Тексерілді, 10 желтоқсан 2019.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Koordinattar 42 50 00 s e 19 10 00 sh b 42 83333 s e 19 16667 sh b 42 83333 19 16667 G O Ya Chernogoriya Crna Gora Crna Gora Қaratau Ontүstik Shygys Europadagy Balkan tүbeginin Adriya tenizi zhagalauyndagy memleket Ont batysynda Horvatiyamen solt batysynda Bosniya zhәne Gercogovinamen shygysynda Serbiyamen ont shygysynda Albaniyamen shektesedi Aum 13 8 myn km Astanasy Podgorica k Chernogoriya Respublikasy zhәne serb Crna Gora Crna GoraӘnuran tyndau akp TarihyTәuelsizdik kүni 3 mausym 2006 zhyl Serbiya zhәne Chernogoriyanyn memlekettik odagy Memlekettik kurylymyResmi tili serb tiliElorda PodgoricaIri kalalary Podgorica Үkimet tүri Parlamenttik respublikaGeografiyasyZher aumagy Barlygy su beti Әlem bojynsha 156 shy oryn 13 812 km 2 6Zhurty Sarap 2019 Tygyzdygy 628 076 adam 163 shi 45 adam km 133 shi EkonomikasyZhIӨ AҚT Қorytyndy 2019 Zhan basyna shakkanda 12 516 mlrd 20 084 74 shi ZhIӨ nominal Қorytyndy 2019 Zhan basyna shakkanda 5 424 mlrd 8 704 72 shi ADI 2018 0 816 ote zhogary 52 shi Etnohoronim Chernogorlyktar chernogorlykValyutasy EuroҚosymsha mәlimetterInternet үjshigi ISO kody MEHOK kody MNETelefon kody 382Uakyt beldeuleri 1AtauyEldin Batys Europanyn koptegen tilderinde Veneciandyk Chernogoriyanyn togannan tau kara yagni kara taular Lovcen tauynyn korinisinen alyngan tygyz mәngilik ormandy ormandardy bejimdeu bolyp tabylady Baska tilderde kara tau degen tirkesdi tiisti tilge tikelej audaru eldin aty mysaly alb Mali i Zi gr Mayroboynio tүr Karadag HalkyHalky 622 359 myndaj adam 2018 onyn 43 1 yn 32 yn serbter 7 8 yn bosniyalyktar 5 yn albandar horvattar cygandar t b ku rady Dinge senushilerdin 74 2 y pravoslavielik hristiandar 17 7 y musylmandar 3 6 y katolikter Resmi tili serb chernogorlyktardyn tili de koldanylady Konstituciyasy bojynsha memleket basshysy prezident Zhog zan shygarushy organy parlament skupshina BҰҰ nyn 2006 zh 28 mausymnan Europa kauipsizdigi men yntymaktastygy ujymynyn 2006 zh 21 mausymnan mүshesi Aksha birligi euro Ұlttyk mejramy 13 shilde Tәuelsizdik kүni GeografiyasyEldin aumagyn shartty tүrde үsh bolikke boluge bolady Adriatika tenizinin zhagalauy onyn eki iri kalasy Podgorica men Niksich zhәne eldin shygysyndagy tau zhүjeleri ornalaskan salystyrmaly tүrde tegis ortalyk boligi Memlekettin kurlyktagy shekaralarynyn uzyndygy 614 km batysynda Horvatiya Respublikasymen 14 km soltүstik batysynda Bosniya zhәne Gercegovinamen 225 km soltүstik shygysta Serbiya Respublikasymen zhәne Kosovomen 203 km ontүstik shygysynda Albaniya Respublikasymen 172 km Chernogoriya zher bederi Chernogoriyanyn kop boligin ozen angarlary men kanondarmen bolingen Dinar taulary alyp zhatyr mysaly Tara ozeninin kanony Tau silemderinde kej zherlerde alpilik releftin tүrleri kezdesedi Eldin ontүstik batysynda Eski Chernogoriya aumagy egistikteri shunkyrlary men үngirleri bar karst үstirtteri bar Shkoder kolinin soltүstik zhagalauy men Adriatika tenizinin zhagalauynda zhazyk relefti ajmaktar bar Elimizdin en biik nүktesi Bobotov Kuk tauy onyn biiktigi 2522 metr Adriatika tenizinin zhagalau syzygynda negizinen tauly abraziyalyk zhagalaular bar Kotor shyganagy kozge tүsedi Geologiya El aumagy Zherorta tenizi katparly beldeuinin ishinde ornalaskan Dinarik katparly zhabyn zhүjesi Ontүstik batysy paleozoj mezozoj zhәne paleogen shogindi kabattarynan әktastardan zhәne fleshterden turady Chernogoriyanyn soltүstik shygysynda ofiolitterden әktastardan zhәne granitoidtardan kuralgan El sejsmikalyk zhogary ajmakta ornalaskan әsirese Adriatikalyk zhagalau syzygynyn bojyndagy sejsmikalyk belsendi ajmak Chernogoriya pajdaly kazbalary boksitter mys korgasyn myrysh kүmis kenderi konyr komir mәrmәr tabigi kurylys materialdary Adriatika tenizinin kajranynda munaj zhәne gaz ken oryndary bar Gidrologiya El aumagynyn zhartysynan astamy Dunaj alabynyn ozenderine mysaly Lim zhәne Tara ozenderi tiesili Қalgan boligi Adriatikalyk teniz bassejnine zhatady mysaly Moraka ozeni Chernogoriya Shkoder kolinin 60 akvatoriyasynyn ieliginde Eldin tauly boliginde koptegen karst zhәne tauly muzdyk mysaly Krno Jezero tektes kolder bar Chernogoriya aumagynda gidroenergetika kazhettilikteri үshin zhalpy kolemi 1 km su kojmalary da bar Zhanartylatyn su resurstary negizinen Chernogoriyada kalyptasady 2010 zhyly su aludyn zhyldyk kolemi 160 mln m kurady onyn 60 y sharuashylyk kazhettilikterine zhumsaldy 39 y onerkәsiptik kәsiporyndarda 1 y auyl sharuashylygy kesheninde pajdalanyldy Өsimdikter men zhanuarlar dүniesi 2015 zhylgy zhagdaj bojynsha el aumagynyn 68 4 yn ormandar alyp zhatyr Negurlym ormandy bul Chernogoriyanyn soltүstigindegi ortangy taular munda buk zhәne kylkan zhapyrakty ormandar 1 8 km biiktikke dejin taralgan olar negizinen ak shyrsha men europalyk shyrshadan turady Durmitor tau zhotasynda kara karagaj osken ajmaktar boldy saktalgan Kotor shyganagynyn zhagalauynda kashtan ormandary bar Adriatika tenizinin zhagalau syzygynda zherorta tenizi tipti ormandar atap ajtkanda golm emeninen osedi Karstty үstirtterdin osimdikteri butalar men alasa agash tүrlerimen shygys mүjizi mamyk emen kulmak kezdesedi Dinar taularynda tau karagajy osedi al biik taulardyn shyndarynda alpi osimdikteri damygan Elimizdegi tamyrly osimdik tүrlerinin zhalpy sanynyn 7 y 3250 dana endemik Chernogoriya aumagynda sүtkorektilerdin 65 tүri bar Soltүstiktegi tauly ajmakta konyr ayu kәdimgi sileusin maral zhәne t b mekendejdi Adriatika zhagalauy kustardyn konys audaratyn zholdarynda ornalaskan mysaly Chernogoriyada elde kezdesetin 330 kus tүrinin 204 i uya salady mysaly kishkentaj karakat bujra pelikan zhәne t b Bauyrymen zhorgalaushylar men kosmekendilerdin arasynda koptegen endemikalyk zhәne relikti tүrler bar mysaly europalyk protej Dinar taularynyn endemigi olardyn en kop sany Lovcen zhәne Prokletie tau zhotalarynda sondaj ak Shkoder kolinde turady Eldin tauly ajmaktarynda konyr topyraktar zhii kezdesedi al Chernogoriyanyn kalgan boliginde shymtezek әkti topyraktar basym Klimat El aumagynyn negizgi boligi konyrzhaj klimatta Adriatika tenizinin zhagalauy zherorta tenizinin klimatynda ornalaskan Қysy zhyly zhәne ylgaldy zhazy ystyk zhәne kurgak Chernogoriya tauly boliginde kantardyn ortasha temperaturasy 5 1 5 C shilde 14 20 C Ontүstik shygysta zhәne zhagalau syzygynda kantardyn ortasha temperaturasy 5 8 S shildede 23 26 C aralygynda ozgeredi Zhauyn shashynnyn ortasha zhyldyk molsheri zhylyna 1600 1800 millimetr zhagalaudan 3000 millimetrge dejin Kotor shyganagy zhagalauynan 4500 millimetrden astam Ekologiya Tabysty ekologiyalyk sayasattyn arkasynda elimizdin syrtky ortaga kyshkyl tүzetin kosylystar men katty bolshekterdin shygaryndylary azajdy Chernogoriya zherүsti sularynyn kopshiligi kanagattanarlyk zhagdajda Respublikanyn korgauynda zhanuarlardyn 250 tүri bar onyn ishinde 298 kus tүri 42 bauyrymen zhorgalaushylar men kosmekendiler tүri 10 sүtkorektiler tүri Erekshe korgalatyn tabigi aumaktar Chernogoriya aumagynyn shamamen 10 barlygy 50 den astam alyp zhatyr Dүniezhүzilik mura tizimine engizilgen Durmitor ulttyk sayabagy Shkodra koli men Kotor shyganagynyn zhagasyndagy galofitti mekendeu oryndary Ramsar konvenciyasyna sәjkes korgalatyn halykaralyk manyzy bar suly batpakty zherler mәrtebesine ie boldy TarihyEzhelgi dүnie Қazirgi Chernogoriya aumagynda birinshi adam Orta plejstocende pajda boldy Neolit pen eneolitte Starchevo Krishskaya Vincha kazirgi Chernogoriyanyn soltүstigi Impresso Danilskaya Hvarskaya ontүstik batys Nakovanskaya Lyublyana zhәne Vuchedolskaya mәdenietteri boldy Eneolittin ayagynda zhәne kola dәuirinde Chernogoriya aumagyna Yamnaya mәdenieti әser etti Erte temir dәuirinde ajmakta illiriyalyktarmen korrelyaciyalyk әleumettik kurylymdar kalyptasty Bizdin eramyzga dejingi IV gasyrdan bastap III gasyrga dejin Chernogoriya zhagalauyndagy ajmaktar grekterdin ykpalyna ushyrady III gasyrdyn ekinshi zhartysynda Balkan tүbeginin batysynda rimdik ekspansiya bastaldy nәtizhesinde bul zherler Rim imperiyasynyn kuramyna kirdi Chernogoriya aumagy Illirikum provinciyasyna odan kejin Dalmatiyaga zhәne III gasyrdyn ayagynan bastap Prevalitanaga kirdi Osy kezde Risinij Butua Olcinius zhәne Diokleya kalalarynyn negizi kalandy Provinciyanyn ishki ajmagynda ezhelgi Rim mәdenietinin ykpaly үlken bolmady Orta gasyr Bizdin zamanymyzdyn V gasyrdyn ayagynan bastap kazirgi Chernogoriya zherleri ostgottar patshalygynyn kuramyna kirdi 535 536 zhyldary bul aumak Vizantiyaga otti VII gasyrda ajmak slavyan otarlauyna ushyrady X gasyrdyn birinshi zhartysynda Chernogoriya aumagy Travuniya batys Dukla ontүstik zhәne Vizantiya soltүstik shygys arasynda bolindi Duklya knyaz Stefan Voislavtyn kol astynda Vizantiyadan azat etildi 11 gasyrdyn ekinshi zhartysynda ol Serb zherlerinin kopshiligin onyn ishinde Raska men Bosniyany kosa kamtydy zhәne kop uzamaj ydyrap ketti 1186 zhylga karaj buryngy Duklanyn zherlerin Nemanzhich әuletinin kol astynda bolgan Raskaga engizu procesi ayaktaldy kosylgan ajmak Zeta dep ataldy Zeta Knyazdigi 14 gasyrdyn ekinshi zhartysynda tәuelsizdik aldy birak 1421 zhyly ol Serb Despotatynyn kuramyna kirdi 1444 zhyly Zeta territoriyasynda Veneciandyk protektorat kuryldy 1496 1499 zhyldary ajmak Osman imperiyasynyn kol astyna alynyp Shkodra Sanzhakynyn kuramyna kirdi al zhagalaudagy kalalar Bar Ulcinzh Kotor zhәne Budva Veneciya Respublikasynyn bakylauynda kaldy Zhana Zaman Shkodra Sanzhak zherinen 1513 zhyly Chernogoriya bolindi XVI gasyrdyn birinshi zhartysynda Chernogoriyanyn tauly ajmaktarynda zhekelegen kop balaly әuletterden turatyn agajyndyktardy bir birimen zher bajlygy үshin talaskan tajpalarga biriktiru arkyly rulyk zhүje kurylyp kandy zhaulasu әdet gurpy ken tarady Bul tajpalardyn mәdeni biriktirushi ortalygy Chetine monastyrinde ornalaskan Chernogoriya pravoslavie shirkeui boldy Bul kezendegi Chernogoriya ekonomikasynyn negizi mausymdyk mal sharuashylygy boldy resurstardy urlau maksatynda korshi halyktarga shabuyl zhasaudan turatyn shabuyl zhii boldy 1697 zhyly Danilo Petrovich Negosh mitropolit boldy ol Chernogoriya tajpalarynyn biriguin zhәne Osman imperiyasynan azattyk үshin kүresti bastady 1711 zhyldan bastap Chernogoriya Resejmen diplomatiyalyk katynas ornata bastady mysaly Chernogoriya mitropolitteri Resejge baryp odan koldau aldy Danilo Negoshtyn ornyna onyn zhieni Savva keldi Savvanyn ten bileushisi Vasilij III Petrovich kajtys bolgan kezde Chernogoriyadagy bilikti kashyp ketken Petr III retinde korsetip Chernogoriya halkynyn koldauyn algan Stepan Malyj baskardy Petr I Petrovich tusynda 1785 zhyly Mahmud Bushatlia Chernogoriyaga basyp kirdi ol 1796 zhyly Krusy shajkasynda chernogoriyalyktardyn Bushatlia әskerlerin zhenuimen ayaktaldy Petr I tusynda Chernogoriya Osman sultanynyn ykpalyna karsy kүresti bastady ogan Adriatika tenizinin zhagalauyna zhetu әreketteri kiredi I Petrdin murageri Petr II Petrovich Үkimet Senatyn kurdy eldin algashky әkimshilik mekemelerin kurdy salyk zhүjesin engizdi II Petr tusynda Chernogoriya men Resej imperiyasynyn sayasi zhakyndasuy zhalgasty XX XXI gasyr Chernogoriya Koroldigi Balkan sogystaryna 1912 1913 katysty nәtizhesinde ogan zhana aumaktar kosyldy birak әskeri operaciyalar nәtizhesinde el ekonomikasy әlsirep kaldy 1914 zhyly Chernogoriya Birinshi dүniezhүzilik sogyska Antanta zhagynda kirdi birak 1916 zhyly ony Austriya Mazharstan әskerleri basyp aldy 1918 zhyly 26 karashada Ұly Ұlttyk Zhinalys Serbter Horvattar zhәne Slovender Koroldigine 1929 zhyldan Yugoslaviya Koroldigi kosylu turaly sheshim kabyldady 1941 zhyly sәuirde Chernogoriya Italiya Koroldiginin shabuylyna ushyrady Kotor shyganagy toniregindegi aumak anneksiyalandy kalgan aumakta kuyrshak үkimeti kuryldy Ekinshi dүniezhүzilik sogystan kejin Chernogoriya Socialistik Respublikasy Yugoslaviyanyn kuramyna kirdi 1992 2006 zhyldary Chernogoriya Yugoslaviya Federativtik Respublikasynyn 2003 zhylga dejin zhәne Serbiya men Chernogoriya Memlekettik Odagynyn kuramynda boldy 21 mamyrda Chernogoriyada referendum otti ogan katyskandardyn 55 5 egemendi memleket kuru үshin dauys berdi 2006 zhyly 3 mausymda Chernogoriya Skupshinassy eldin tәuelsizdigin zhariyalady al 28 mausymda Chernogoriya BҰҰ ga mүshe boldy 2007 zhyly eldin sayasi zhүjesin bekitetin konstituciya kabyldanyp Chernogoriya tili memlekettik til bolyp zhariyalandy 2008 zhyldyn 15 zheltoksanynda Chernogoriyaga Bosniya zhәne Gercegovinadan Sutorina auylyna katysty aumaktyk talaptarga karamastan 2015 zhyldyn 26 tamyzynda sheshilgen Chernogoriya Europalyk Odakka kiruge otinish berdi 2010 zhyldan beri Chernogoriya EO mүsheligine үmitker 2016 zhyly el NATO ga kirdi 2016 zhyldyn 16 kazanynda Skupshinaga sajlau kүni Chernogoriya kukyk korgau organdary 20 lankestin ustalgany turaly habarlady Қukyk korgau organdarynyn mәlimetinshe 500 ge zhuyk adamnan turatyn top tonkeris zhasauy kerek edi onyn ishinde el premer ministri Milo Dzhukanovichti oltiru de bar EkonomikasyArtykshylyktary Turakty naryktyk ekonomikaga sәtti koshti Tomen inflyaciya 0 9 Salystyrmaly tүrde zhogary ekonomikalyk osu ortasha europalyk dengejden zhogary zhәne memlekettik karyzdyn tomendigi ortasha europalyk dengejden tomen Europa elderimen salystyrganda әli de salystyrmaly tүrde arzan zhәne zhaksy bilimdi zhumys kүshi Zhumyssyzdyk dengejinin tomendeui zhәne zhumys kүshi tapshylygynyn keneyui zhagdajynda 2019 zhylgy zhagdaj bojynsha zhalakynyn osui ekonomikalyk bayaulaumen shektelmejdi Әlsiz zhaktary nashar resurstyk baza Kүshti sybajlas zhemkorlyk Naryktyk reformalardy bayau ilgeriletu Infrakurylymga shagyn investiciya Europanyn baska salystyrmaly tүrde kedej elderine de tәn en үlken mәsele zhyl sajyn enbekke zharamdy zhumys kүshinin tapshylygynyn artuy zhәne tuu dengejinin tomendigi men halyktyn zhogary emigraciyasyna bajlanysty zejnetkerler sanynyn artuy әlemnin baska baj elderi Zhalpy zhagdajy negizgi korsetkishteri 2014 zhyly Chernogoriya AҚT bojynsha ZhIӨ kolemi 9 423 mlrd AҚSh dollaryn kurady әlemde 151 oryn zhan basyna shakkanda shamamen 15 100 AҚSh dollary әlemde 103 oryn 2014 zhyly tirkelgen ekonomikalyk osu karkyny shamamen 1 5 әlemde 166 oryn 2014 zhylgy memlekettik byudzhettin kiris boligi 1 56 mlrd AҚSh dollaryn shygys boligi 1 63 mlrd AҚSh dollaryn byudzhet tapshylygy ZhIӨ nin 1 5 pajyzyn kurajdy 2014 zhyldyn korytyndysy bojynsha deflyaciya tirkeldi 0 7 Ekonomikanyn tabigaty naryktyk ZhIӨ koleminde 2013 zhylgy onerkәsip ondirisinin үlesi 21 2 kyzmet korsetu salasy 70 5 auyl sharuashylygy 8 3 Bul rette onerkәsipte 17 9 auyl sharuashylygynda 5 3 kyzmet korsetu salasynda 76 8 zhumys istejdi Enbekke zharamdy halyktyn zhalpy sany 263200 adam әlemde 164 oryn zhumyssyzdyk dengeji 18 5 әlemde 162 oryn 2021 zhyldyn mamyryndagy zhagdaj bojynsha Chernogoriyadagy ortasha zhalaky ajyna 792 938 84 dollar brutto zhәne 530 euro 628 26 dollar netto kurajdy 2021 zhyldyn 1 shildesinen bastap en tomengi zhalaky netto 250 evrony kurajdy Kejtc indeksi eldegi en tomengi zhәne ortasha zhalaky arasyndagy katynas 2021 zhyldyn shildesinen bastap orta eseppen 530 euro zhәne en tomengi 250 euro shamamen 47 kurajdy 2022 zhyldyn 1 kantarynan bastap en tomengi zhalaky 567 54 evro brutto zhәne 450 evro netto kurajdy 2022 zhyldyn akpan ajyndagy zhagdaj bojynsha Chernogoriyadagy ortasha zhalaky ajyna 875 951 69 brutto zhәne 706 767 88 netto kurajdy Өnerkәsip 2013 zhyly ZhIӨ kurylymyndagy onerkәsip ondirisinin үlesi 21 2 kurady bul kolemnin үshten eki boliginen astamy metallurgiya salasyna tiesili Bul rette onerkәsipte zhumyspen kamtylgandar sany az enbekke kabiletti halyktyn 17 9 kurajdy Zhalpy ekonomika bojynsha osu karkyny zhogary 2013 zhyly shamamen 4 5 Dәstүrli tүrde Chernogoriya ekonomikasynyn negizin kara metallurgiya ortalygy Nikich alyuminij ondeu Podgorica elektr onerkәsibi Cetine tokyma onerkәsibi Bielo Pole keme zhasau zhәne keme zhondeu Biela Bar zhenil zhәne tamak onerkәsibi Niksich Bar agash ondeu Rozae Berane Plevlya Niksich En manyzdy pajdaly kazbalarga boksit temir rudasy zhәne komir zhatady Negizgi onerkәsip salasy temeki osiru tuz ondiru zhәne alyuminij ondiru bolyp tabylady Auyl sharuashylygy Negizgi auyl sharuashylygy dakyldary dәndi dakyldar kartop temeki zhүzim citrus zhemisteri zәjtүn zhәne inzhir Yugoslaviya kezinde Chernogoriya federaciyanyn subsidiyalangan respublikasy boldy Chernogoriya Serbiya zhagynda әreket etken 1990 shy zhyldardyn basyndagy sogystar zhәne odan kejingi kishi Yugoslaviyanyn okshaulanuy eldin ekonomikasy ajtarlyktaj dәrezhede shajkaldy Osygan karamastan 2000 zhyldardyn basynda Chernogoriya halykaralyk arenada ozin taba aldy zhazda da kysta da turizm үshin tartymdy orynga ajnaldy sodan beri el zhyl sajyn ajtarlyktaj ekonomikalyk osudi bastan keshirdi 2014 zhyly elimizdin turizmnen tүsken tabysy zhalpy ishki onimnin 20 pajyzyn kurady Sarapshylar aldagy 10 zhylda tabystyn zhyldyk osimi 7 7 dy kurajdy dep bolzhajdy Gerceg Novi Budva Bechichi Petrovac kalalaryndagy halykaralyk kurorttar sondaj ak tarihi zhәne tabigi kornekti oryndar Kotor shyganagynyn zhagasyndagy Kotor kalasy Chetinenin buryngy astanasy Skadar koli Lovchen tauy ote tanymal biik tauly monastyr Ostrog Tara ozeninin kanony Europadagy en үlken zhәne әlemdegi ekinshi onyn terendigi 1300 m zhetedi Durmitor ulttyk sayabagy zhәne onyn Zablyak tau shangysy kurorty teniz dengejinen 1465 metr biiktikte ol Balkandagy en biik kala Memleket sayasaty turizm salasyn zhan zhakty damytuga bagyttalgan ogan onerkәsip pen auyl sharuashylygyna basymdyk berilgen Bugan atap ajtkanda Chernogoriyany ekologiyalyk taza memleket dep zhariyalau dәlel Syrtky sauda 2014 zhylgy syrtky sauda kolemi 2 806 mln dollardy kurajdy Eksport alyuminij kemeler kolikter azyk tүlik zhәne sharaptar Import Otyn mashinalar men zhabdyktar halyk tutynatyn tauarlar Chernogoriya syrtky saudasynyn geografiyalyk taraluy 2014 zh EO elderi 44 0 1238 mln dollar Afrika elderi 14 0 5 mlrd dollar Қytaj 6 4 179 mln dollar Tүrkiya 2 0 55 mln Amerika 1 9 53 mln dollar Zhergilikti ashanaZhergilikti ashana zhergilikti balyk italiyalyk үsh mektepten turady Adriat tenizinin zhakyn bolganyna karamastan Қaratauda balyk ote kymbat Zhergilikti ashana shoshka nemese siyr etinin ertegisi Zhergilikti sharaptardyn halykaralyk narykta orny bolmasa da nazar audararlyktaj Atakty karataulyk Vranac zhergilikti sharap shygarudagy galamat nәtizhe dep ajtuga bolady Zhergilikti ak sharaptar Krunak zhүzim aragy Әsirese Horvatiya audanymen shektesetin kalalarda su zhetispejdi Қubyrdagy suga hlor sebiledi Alajda aviasokkylar men zhүjelerdin tozgandygynan kubyrdan su ishu usynylmajdy Mineraldy nemese sholmektegi sudy pajdalanynyz Sүt pasterlenedi barlyk sүt onimderin pajdalanu kauipsiz Zhergilikti et үj kustary teniz onimderi zhemis zhidekter densaulykka ziyan tigizbejdi Memlekettik sayasi kurylym2007 zhyly 20 kazanda Chernogoriya Konstituciyasy kabyldandy Konstituciyanyn birinshi babyna sәjkes Chernogoriya erkin demokratiyalyk ekologiyalyk taza kukyktyk memleket kagidattaryna negizdelgen әleumettik әdiletti memleket bolyp tabylady Sayasi kurylym Chernogoriya Parlamenti Skupshina Chernogoriya parlamenttik respublika Konstituciya bojynsha bilik zan shygarushy atkarushy zhәne sot bolyp bolinedi Prezident resmi tүrde bilikti bolu zhүjesine kirmejdi Zan shygarushy bilik Assambleyaga el parlamentine al atkarushy bilik Chernogoriya prezidenti men үkimetine Vladka tiesili Bul kүsh kurylymdarynyn barlygy elordada ornalaskan Prezident zhalpyga birdej tikelej zhasyryn dauys beru arkyly bes zhyl merzimge sajlanady Filip Vuyanovich 2003 zhyldyn 22 mamyrynan 2018 zhyldyn 22 mamyryna dejin Chernogoriya prezidenti kyzmetin atkardy 2018 zhyldyn 20 mamyrynan bastap Milo Dzhukanovich prezident bolyp tabylady 2023 zhyldyn 2 sәuirinde Yakov Milatovich zhana prezident bolyp sajlandy Skupshtina Chernog Skupshtina Crna Gora eldin bir palataly parlamenti 81 deputattan turady Deputattar zhalpyhalyktyk dauys beru arkyly 4 zhyl merzimge sajlanady Sajlau proporcionaldyk zhүje bojynsha otedi 76 deputat zhәne alban azshylygynan usynylgan 5 alban okili sajlanady Atkarushy bilikti Үkimet Chernog Vlad Crna Gora zhүzege asyrady Үkimet kuramyn Premer Ministrdin usynysy bojynsha Assambleya bekitedi Sot zhүjesi eki satyly Chernogoriya Zhogargy Soty bүkil el bojynsha kukyk koldanu tәzhiribesinin birligin kamtamasyz etedi Eki satyly sot zhүjesinen baska Konstituciyalyk sot ta bar Syrtky sayasat 2006 zhyly tәuelsizdigin zhariyalagannan kejin Chernogoriya BҰҰ ga mүshe 181 memleketpen sondaj ak ishinara mojyndalgan Palestina Kosovo zhәne Malta ordenimen diplomatiyalyk karym katynas ornatty 2010 zhyly Chernogoriya EO ga үmitker eldin resmi mәrtebesin aldy Sodan beri el oz zannamasyn Europalyk Odak talaptaryna sәjkestendirdi 2022 zhylgy zhagdaj bojynsha EO ga үmitker barlyk elderdin ishinde Chernogoriya kelissozder basshylarynyn en kop talaptaryn oryndady 2014 zhyldyn nauryz ajynyn sonynda EO mүsheligine resmi үmitker mәrtebesine ie bolgan Chernogoriya Resejge karsy sankciyalarga kosylatynyn mәlimdedi 2016 zhyldyn 2 mausymynda Chernogoriya Resej men Ukrainanyn 149 azamatyna karsy kosymsha sankciya saldy Chernogoriya basshylygy da NATO men zhakyndasu bagytyn belgiledi Osy maksatta Chernogoriya men NATO okilderi 2016 zhyldyn mamyr ajynda eldin odakka kirui turaly hattamaga kol kojdy Osy hattamaga kol kojylgannan kejin Chernogoriya NATO nyn barlyk otyrystarynda bakylaushy mәrtebesin aldy 2017 zhyldyn 12 mamyryna dejin NATO ga mүshe barlyk elder Chernogoriyanyn alyanska kosyluy turaly hattamany ratifikaciyalady 2017 zhyldyn 5 mausymynda Vashingtondagy AҚSh Memlekettik departamentinin gimaratynda Chernogoriyanyn alyanska kosyluynyn resmi rәsimi otti DerekkozderChernogoriya Konstituciyasy 13 bap agyl Ustav Crne Gore The capital of Montenegro shall be Podgorica The Old Royal Capital of Montenegro shall be Cetinje The Constitution of Montenegro Report for Selected Countries and Subjects October 2019 Human Development Report 2019 agyl PDF United Nations Development Programme 10 December 2019 Tekserildi 10 zheltoksan 2019