Зәйтүн, олива (лат. Olea) – зәйтүндер тұқымдасына жататын мәңгі жасыл көп жылдық ағаш тектес өсімдік.
Зәйтүн | ||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
еуропа зәйтүні | ||||||||||||||||
| ||||||||||||||||
түрлері | ||||||||||||||||
40 түрі белгілі |
Негізінен тропиктік, субтропиктік аймақтарда өседі. 80-ге жуық түрі бар. Соның ішінде шаруашылық үшін маңызды түрі – еуропалық Зәйтүн (O. europaea).
Бұл түр жабайы түрде кездеспейді. Биіктігі 5 – 6 м, кейде 10 – 12 м-ге дейін жетеді. Жапырақтары ұсақ, сопақша келген, қарама-қарсы орналасқан. Гүлі ұсақ, қос жынысты, гүл шоғы ақшыл. Жемісі – сүйек, сопақша, толық піскен кезде күлгін немесе қара түсті келеді. Зәйтүн атпа тамыр сабақтарымен, тұқымымен, қалемшемен және ұластыру арқылы көбейтіледі. Тұқымымен көбейткенде 10 – 12, ал басқа жолмен көбейткенде 4 – 5 жылда өнім сала бастайды. 200 жылға дейін өнім береді, бірақ ең мол жеміс беретін кезеңі 20 – 50 жыл аралығында. Ағаштары 300 – 400 жыл өседі. Бір ағаш жылына 20 – 40 кг-дай жеміс береді. Зәйтүннің шикі жемісінің құрамында шамамен 50 – 75% май болады, сонымен қатар қант, ақуыз, пектин, В, С витаминдері, А провитамині, т.б. құнды заттар кездеседі. Жемістерін жасаң кезінде жеуге болмайды, өйткені құрамында дәмі өте ащы глюкозид олеуропеин заты болады. Жемістерін қайта өңдегеннен кейін пайдаланады. Жемістерін салқындай сығып алған бірінші фракциясы зәйтүн майы деп аталады, ол тағам дайындауда, консерві өнеркәсібінде және медицинада дәрі ретінде, ал қалған жемісін, тұқымын қыздырып барып, сығып алынған екінші фракциясы – қайнатуда қолданылады. Сығындысы мал азығы ретінде пайдаланылады. Зәйтүн дақылы өнімдерін ең мол өндіретін елдер – Италия, Испания, Грекия, Португалия, т.б. ТМД елдерінде Зәйтүн дақылы 13 ғ-дан белгілі. Қырымда, Әзірбайжанда, Түрікменстанда, Грузияда, Ресейдің өсіріледі. Зәйтүннің кеңінен тараған 500-ден аса сұрпы шығарылған. Зәйтүн жемісі Қазақстанда да тағамға көп пайдаланылады.
Қолданылуы
Ежелгі заманнан бері адамдар зәйтүн жемістерін жеп, одан зәйтүн майын жасаған.
Зәйтүн майларға бай; абсолютті құрғақ зат бойынша май шығымы помологиялық дәрежесіне байланысты 50-ден 80%-ға дейін ауытқиды. Жемістер белоктарға, пектиндерге, қанттарға, витаминдерге бай: В, С, Е, Р-белсенді катехиндер, құрамында калий, фосфор, темір және басқа элементтердің тұздары бар. Сонымен қатар, жемістерде көмірсулар, катехиндер, фенол карбон қышқылдары, пектиндік заттар, тритерпенді сапониндер бар. Жапырақтарында органикалық қышқылдар, фитостерол, олеуропен гликозиді, шайырлар, флавоноидтар, лактон элеолидтері, ащы және таниндер, эфир майлары, оның құрамына эфирлер, фенолдар, камфен, эвгенол, цинол, цитрал және спирттер кіреді. Жапырақтарында гликозидтер, органикалық қышқылдар, ащы, флавоноидтар және таниндер бар.
Зәйтүн майы - бұл дақыл негізінен өсірілетін негізгі өнім. Бірақ зәйтүн жемістері консервілеу өнеркәсібінде жасыл жемістерден, ал қара - құрғақ тұздалған зәйтүндерден консервілерді өндіру үшін кеңінен қолданылады. Прованс зәйтүн майы тамақ өнеркәсібінде дәмді балық консервілерін (шөп, сардина) өндіру үшін қолданылады.
Майдың мөлшері, оның химиялық және физикалық қасиеттері факторлар кешеніне, жылдың топырақ-климаттық жағдайларына, агротехникалық шараларға, помологиялық сортқа байланысты.
Консервіленген зәйтүндер, құрғақ тұздалған қара зәйтүндер, әсіресе фаршталған зәйтүндер ащы дәмге ие, тәбет ашатын, дәмді консервілер, тамақ өнімдерінің ассортиментін толықтыратын, ең бастысы, емдік қасиеті бар.
Таралуы
Зәйтүн ағаштары әлемнің субтропикалық аймақтарында кездеседі, оны әлемнің көптеген елдерінде- Ипанияда, Италияда, Түркияда, Тунисте, Мароккода, Сирияда және Португалияда өсіреді.
Дереккөздер
- “Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9
- Шаңырақ: Үй-тұрмыстық энциклопедиясы. АлматыҚаз.Сов.энцикл.Бас ред., 1990 ISBN 5-89800-008-9
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Zәjtүn oliva lat Olea zәjtүnder tukymdasyna zhatatyn mәngi zhasyl kop zhyldyk agash tektes osimdik Zәjtүneuropa zәjtүniDүniesi ӨsimdikterBolimi Gүldi osimdikterTaby Қos zharnaktylar unranked AsteridsSaby Tukymdasy OleaceaeTajpasy Tegi Olea Karl Linnejtүrleri40 tүri belgili Negizinen tropiktik subtropiktik ajmaktarda osedi 80 ge zhuyk tүri bar Sonyn ishinde sharuashylyk үshin manyzdy tүri europalyk Zәjtүn O europaea Bul tүr zhabajy tүrde kezdespejdi Biiktigi 5 6 m kejde 10 12 m ge dejin zhetedi Zhapyraktary usak sopaksha kelgen karama karsy ornalaskan Gүli usak kos zhynysty gүl shogy akshyl Zhemisi sүjek sopaksha tolyk pisken kezde kүlgin nemese kara tүsti keledi Zәjtүn atpa tamyr sabaktarymen tukymymen kalemshemen zhәne ulastyru arkyly kobejtiledi Tukymymen kobejtkende 10 12 al baska zholmen kobejtkende 4 5 zhylda onim sala bastajdy 200 zhylga dejin onim beredi birak en mol zhemis beretin kezeni 20 50 zhyl aralygynda Agashtary 300 400 zhyl osedi Bir agash zhylyna 20 40 kg daj zhemis beredi Zәjtүnnin shiki zhemisinin kuramynda shamamen 50 75 maj bolady sonymen katar kant akuyz pektin V S vitaminderi A provitamini t b kundy zattar kezdesedi Zhemisterin zhasan kezinde zheuge bolmajdy ojtkeni kuramynda dәmi ote ashy glyukozid oleuropein zaty bolady Zhemisterin kajta ondegennen kejin pajdalanady Zhemisterin salkyndaj sygyp algan birinshi frakciyasy zәjtүn majy dep atalady ol tagam dajyndauda konservi onerkәsibinde zhәne medicinada dәri retinde al kalgan zhemisin tukymyn kyzdyryp baryp sygyp alyngan ekinshi frakciyasy kajnatuda koldanylady Sygyndysy mal azygy retinde pajdalanylady Zәjtүn dakyly onimderin en mol ondiretin elder Italiya Ispaniya Grekiya Portugaliya t b TMD elderinde Zәjtүn dakyly 13 g dan belgili Қyrymda Әzirbajzhanda Tүrikmenstanda Gruziyada Resejdin osiriledi Zәjtүnnin keninen taragan 500 den asa surpy shygarylgan Zәjtүn zhemisi Қazakstanda da tagamga kop pajdalanylady ҚoldanyluyEzhelgi zamannan beri adamdar zәjtүn zhemisterin zhep odan zәjtүn majyn zhasagan Zәjtүn majlarga baj absolyutti kurgak zat bojynsha maj shygymy pomologiyalyk dәrezhesine bajlanysty 50 den 80 ga dejin auytkidy Zhemister beloktarga pektinderge kanttarga vitaminderge baj V S E R belsendi katehinder kuramynda kalij fosfor temir zhәne baska elementterdin tuzdary bar Sonymen katar zhemisterde komirsular katehinder fenol karbon kyshkyldary pektindik zattar triterpendi saponinder bar Zhapyraktarynda organikalyk kyshkyldar fitosterol oleuropen glikozidi shajyrlar flavonoidtar lakton eleolidteri ashy zhәne taninder efir majlary onyn kuramyna efirler fenoldar kamfen evgenol cinol citral zhәne spirtter kiredi Zhapyraktarynda glikozidter organikalyk kyshkyldar ashy flavonoidtar zhәne taninder bar Zәjtүn majy bul dakyl negizinen osiriletin negizgi onim Birak zәjtүn zhemisteri konservileu onerkәsibinde zhasyl zhemisterden al kara kurgak tuzdalgan zәjtүnderden konservilerdi ondiru үshin keninen koldanylady Provans zәjtүn majy tamak onerkәsibinde dәmdi balyk konservilerin shop sardina ondiru үshin koldanylady Majdyn molsheri onyn himiyalyk zhәne fizikalyk kasietteri faktorlar keshenine zhyldyn topyrak klimattyk zhagdajlaryna agrotehnikalyk sharalarga pomologiyalyk sortka bajlanysty Konservilengen zәjtүnder kurgak tuzdalgan kara zәjtүnder әsirese farshtalgan zәjtүnder ashy dәmge ie tәbet ashatyn dәmdi konserviler tamak onimderinin assortimentin tolyktyratyn en bastysy emdik kasieti bar TaraluyZәjtүn agashtary әlemnin subtropikalyk ajmaktarynda kezdesedi ony әlemnin koptegen elderinde Ipaniyada Italiyada Tүrkiyada Tuniste Marokkoda Siriyada zhәne Portugaliyada osiredi Derekkozder Қazakstan Ұlttyk encklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 ISBN 5 89800 123 9 Shanyrak Үj turmystyk enciklopediyasy AlmatyҚaz Sov encikl Bas red 1990 ISBN 5 89800 008 9 Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet