Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Сүрме (лат. Stіbіum; Sb) — элементтердің периодтық жүйесінің V тобындағы химиялық элемент, атомдық нөмірі 51, атомдық массасы 121,75. Шығыс елдерінде бұдан 3000 жыл бұрын ыдыс жасауда қолданылды.
| |||||||||||||||
| Жай заттың сыртқы бейнесі | |||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| күміс жылтыр сұр металл  | |||||||||||||||
| Атом қасиеті | |||||||||||||||
| Атауы, символ, нөмірі | Сүрме, 51 | ||||||||||||||
| Топ типі | Металлоидтар | ||||||||||||||
| Топ, период, блок | 15, 5, p | ||||||||||||||
| Атомдық масса () | |||||||||||||||
| Электрондық конфигурация | [Kr] 4d105s25p3 | ||||||||||||||
| Қабықшалар бойынша электрондар | 2, 8, 18, 18, 5 | ||||||||||||||
| Атом радиусы | 140 | ||||||||||||||
| Химиялық қасиеттері | |||||||||||||||
| 139±5 | |||||||||||||||
| 206 | |||||||||||||||
| (+5e)62 (−3e)245 | |||||||||||||||
| 2,05 (Полинг шкаласы) | |||||||||||||||
| 0 | |||||||||||||||
| Тотығу дәрежелері | −3, −2, −1, 0, +1, +2, +3, +4, +5 | ||||||||||||||
| 1-ші: 834 кДж/моль (эВ) | |||||||||||||||
| Жай заттың термодинамикалық қасиеттері | |||||||||||||||
| Термодинамикалық фаза | |||||||||||||||
| Тығыздық () | 6,691 г/см³ | ||||||||||||||
| Балқу температурасы | 903,9 K | ||||||||||||||
| Қайнау температурасы | 1908 K | ||||||||||||||
| 20,08 кДж/моль | |||||||||||||||
| Булану жылуы | 195,2 кДж/моль | ||||||||||||||
| 25,2 Дж/(K·моль) | |||||||||||||||
| Молярлық көлем | |||||||||||||||
| |||||||||||||||
| Жай заттың кристаллдық торы | |||||||||||||||
| Тригональды | |||||||||||||||
| ahex=4,307; c Å | |||||||||||||||
| c/a қатынас | 2,62 | ||||||||||||||
| 200 K | |||||||||||||||
| Басқа да қасиеттері | |||||||||||||||
| (300 K) 24,43 Вт/(м·К) | |||||||||||||||
| 55 ГПа | |||||||||||||||
| 20 ГПа | |||||||||||||||
| Моос қаттылығы | 3.0 | ||||||||||||||
| 294–384 | |||||||||||||||
| 7440-36-0 | |||||||||||||||
Мысырда б.з.б. XIX ғасырда сүрме жылтырының ұнтағын әйелдер қасын бояуға пайдаланған. Сүрменің алу жолын және қасиеттерін алғаш сипаттап жазған алхимик В.Валентин (1604) болды. 1789 ж. Антуан Лавуазье сүрмені “antіmoіne” деген атпен химиялық элементтер тізіміне енгізді.
Табиғатта
Табиғатта тұрақты 2 изотопы 121Sb (57,25%), 123Sb (42,75%) бар. Жер қыртысындағы салмақ мөлшері 10–5%. 27 минералының ішіндегі ең негізгілері: антимонит, бертьерит, лингвистонит т.б.
Физикалық қасиеттері
Сүрменің үш аморфты және кристалды түрі бар. Ең тұрақтысы кристалды сүрме, басқалары төменгі температурада қалыпты сүрмеге айналады. Қалыпты сүрменің кристалдық торы гексагоналды, күмістей ақ метал; тығыздығы 6,61 – 6,73 г/см3, балқу t 630,5 оС, қайнау t 1635 – 1645 оС. Сүрменің басқа металдарға қарағанда айырмашылығы ол қатайған кезде көлемі ұлғаяды.
Химиялық қасиеттері
Тотығу дәрежелері –3, +3, +5, химиялық активтігі нашар. Ауада тотықпайды, температура 630 оС-тан жоғарылағанда жанып, түзеді. Фтордан басқа галогендермен тікелей, күшән, күкірт, фосформен балқытқанда әрекеттеседі. Сұйытылған минералды қышқылдар мен суға тұрақты. Қыздырғанда концентрлі HCl, H2SO4, HNO3-терде еріп, ерігіштігі төмен тұздар-антимонаттар түзеді. Сүрме металдармен қосылып, антимонидтер береді.
Алынуы
Сүрмені сульфидті кентастарды күйдіргеннен қалған өнімдерді немесе тотыққан кентастарды тотықсыздандыру арқылы алады.
Қолдануы
Сүрменің бас пайдаланушысы полиграфия өндірісі (Sb қосылған қорытпа қатайған кезде ұлғайып, ұяқалыптың бөлшектерінің көшірмесін нақтылы қалыптастырады). Сүрменің қорғасын, қалайы, мыспен құймалары өнеркәсіпте, таза сүрме және антимониттері ретінде қолданылады. Сондай-ақ бұл элемент мойынтіректі қорытпаларда (баббиттерде) пайдаланылады.
Дереккөздер
- Сурьма / Сост. В. А. Крицман, В. В. Станцо // Энциклопедический словарь юного химика. 2-е изд.. — Педагогика, 1990. — б. 235. — ISBN 5-7155-0292-6.
- Полиграфия, өлшеу техникасы, ағаш өңдеу жабдықтары және металл өңдеу техникасы мен технологиясы: Қазақша-орысша терминдердің түсіндірме сөздігі.
«Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
 | Бұл — химия бойынша мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Sүrme lat Stibium Sb elementterdin periodtyk zhүjesinin V tobyndagy himiyalyk element atomdyk nomiri 51 atomdyk massasy 121 75 Shygys elderinde budan 3000 zhyl buryn ydys zhasauda koldanyldy 51 Қalajy Surma TellurAs Sb Bi Periodicheskaya sistema elementov51 SbZhaj zattyn syrtky bejnesikүmis zhyltyr sur metallAtom kasietiAtauy simvol nomiriSүrme 51Top tipiMetalloidtarTop period blok15 5 pAtomdyk massa 121 760 1 m a b g mol Elektrondyk konfiguraciya Kr 4d105s25p3Қabykshalar bojynsha elektrondar2 8 18 18 5Atom radiusy140Himiyalyk kasietteri139 5206 5e 62 3e 2452 05 Poling shkalasy 0Totygu dәrezheleri 3 2 1 0 1 2 3 4 51 shi 834 kDzh mol eV 2 shi 1594 9 kDzh mol eV 3 shi 2440 kDzh mol eV Zhaj zattyn termodinamikalyk kasietteriTermodinamikalyk fazaҚatty deneTygyzdyk 6 691 g sm Balku temperaturasy903 9 KҚajnau temperaturasy1908 K20 08 kDzh molBulanu zhyluy195 2 kDzh mol25 2 Dzh K mol Molyarlyk kolem18 4 sm molkysymy P Pa 1 10 100 1000 10 000 100 000T K 807 876 1011 1219 1491 1858Zhaj zattyn kristalldyk toryTrigonaldya hex 4 307 c Ac a katynas2 62200 KBaska da kasietteri 300 K 24 43 Vt m K 55 GPa20 GPaMoos kattylygy3 0294 3847440 36 0Sүrme Sb Mysyrda b z b XIX gasyrda sүrme zhyltyrynyn untagyn әjelder kasyn boyauga pajdalangan Sүrmenin alu zholyn zhәne kasietterin algash sipattap zhazgan alhimik V Valentin 1604 boldy 1789 zh Antuan Lavuaze sүrmeni antimoine degen atpen himiyalyk elementter tizimine engizdi TabigattaTabigatta turakty 2 izotopy 121Sb 57 25 123Sb 42 75 bar Zher kyrtysyndagy salmak molsheri 10 5 27 mineralynyn ishindegi en negizgileri antimonit berterit lingvistonit t b Fizikalyk kasietteriSүrmenin үsh amorfty zhәne kristaldy tүri bar En turaktysy kristaldy sүrme baskalary tomengi temperaturada kalypty sүrmege ajnalady Қalypty sүrmenin kristaldyk tory geksagonaldy kүmistej ak metal tygyzdygy 6 61 6 73 g sm3 balku t 630 5 oS kajnau t 1635 1645 oS Sүrmenin baska metaldarga karaganda ajyrmashylygy ol katajgan kezde kolemi ulgayady Himiyalyk kasietteriTotygu dәrezheleri 3 3 5 himiyalyk aktivtigi nashar Auada totykpajdy temperatura 630 oS tan zhogarylaganda zhanyp tүzedi Ftordan baska galogendermen tikelej kүshәn kүkirt fosformen balkytkanda әrekettesedi Sujytylgan mineraldy kyshkyldar men suga turakty Қyzdyrganda koncentrli HCl H2SO4 HNO3 terde erip erigishtigi tomen tuzdar antimonattar tүzedi Sүrme metaldarmen kosylyp antimonidter beredi AlynuySүrmeni sulfidti kentastardy kүjdirgennen kalgan onimderdi nemese totykkan kentastardy totyksyzdandyru arkyly alady ҚoldanuySүrmenin bas pajdalanushysy poligrafiya ondirisi Sb kosylgan korytpa katajgan kezde ulgajyp uyakalyptyn bolshekterinin koshirmesin naktyly kalyptastyrady Sүrmenin korgasyn kalajy myspen kujmalary onerkәsipte taza sүrme zhәne antimonitteri retinde koldanylady Sondaj ak bul element mojyntirekti korytpalarda babbitterde pajdalanylady DerekkozderSurma Sost V A Kricman V V Stanco Enciklopedicheskij slovar yunogo himika 2 e izd Pedagogika 1990 b 235 ISBN 5 7155 0292 6 Poligrafiya olsheu tehnikasy agash ondeu zhabdyktary zhәne metall ondeu tehnikasy men tehnologiyasy Қazaksha oryssha terminderdin tүsindirme sozdigi Қazakstan Ұlttyk enciklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 ISBN 5 89800 123 9 VIII tom Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul himiya bojynsha makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz