Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Ақша — айырбас құралы ретінде барлық адамдармен қабылданатын және басқа тауарларды (қызметтерді) бағалауға қызмет ететін кезкелген тауар немесе символ.
Жалпы мәліметтер
Әр уақыттарда және дүниенің түрлі бөліктерінде адамдар ақша ретінде әр түрлі тауарларды – астық, мал, қымбат тастар және металдарды пайдаланды. Ұзақ уақыттар бойы ақша есебінде алтын және күміс жүрді. Қымбат металдардың физикалық қасиеттері (біртектілігі, мықтылығы, құндылығы) ақша атқаруға тиісті талаптарды толық ақтады. Сондай-ақ металл ақшалардың маңызды қасиеттерінің бірі – оларды бөлуге болытын еді. Қымбат металдар, көлемі қандай болса да, өзінің пайдалы қасиеттері мен құндылығын жоғалтпайды. Құнды металдың белгілі бір көлемінің сақталуына мемлекеттік кепілдік ететін алтын және күміс теңгелер пайда болды.
Соңғы ғасырларда алтын және күміс теңгелердің орнына қағаз ақшалар жүре бастады. Қағаз ақшаның құны алтынмен кепілденді және олар алтынға еркін айырбасталды.
Ақша (ағылш. money; cash; нем. Geldn, Geldmittelpi) — жалпыға бірдей балама ретінде барлық басқа тауарлардың құнын көрсететін ерекше тауар. Ал барлық тауар өндірушілер, сатушылар, тұтынушылар арасындағы экономикалық байланысты қаматамасыз етеді. Ақша тауар өндірісі мен тауар айырбасының тарихи дамуы нәтижесінде пайда болды. Алғашқы кезде бір еңбек өнімі екінші еңбек өніміне тікелей айырбасталды. Кейінірек айырбас сауда дамуының барысында құнның жай формасының орнына құнның толық және жайылыңқы формасы келді. Одан әрі өндіріс пен айырбастың дамуы нәтижесінде тауарлар арасынан бір тауар бөлініп шығып, басқа тауарлар осы тауарға айырбасталды. Сөйтіп, құнның толық және жайылыңқы формасы құнның жалпылық формасына орын берді. Құнның ең жоғарғы ақша формасындағы жалпыға бірдей балама рөлі бір тауардың еншісіне тиді, яғни ерекше тауар түрі – ақша пайда болды. Осы кезде әр түрлі тайпалар мен халықтар арасында ақша ретінде ішкі және сыртқы сауда-саттықтың басты заттары болып табылатын тауарлар бөлініп шықты. Ақша рөлін кейбір халықтарда (гректер, римдіктер, славяндар, моңғолдар, т.б.) мал, ертедегі , Скандинавияда – , Қытайда – шай, – тұз атқарды. Қазақстанда ішкі сауда-саттық жүргізу үшін жалпыға бірдей балама ретінде тоқты немесе қой пайдаланылды. Бертін келе тауар өндірісі мен тауар айырбасының дамуы және халықтар арасындағы қарым-қатынастың ұлғаюы нәтижесінде ақша рөлі түрлі металдарға ауыса бастады. Өйткені, металл (әсіресе алтын, күміс) өзінің табиғи қасиетінің арқасында ақша рөлін атқаруға өте қолайлы болды. Алтын мен күмістің жалпыға бірдей балама рөлін атқаруына байланысты құнның жалпылық формасы ақша формасымен айырбасталды. Ол кез келген тауарға айырбасталды.
Тарихы
Біздің заманымыздан бұрынғы 3 ғасырдағы хуннулар ақша орнына күміс пышақты пайдаланып келсе, біздің заманымыздың 1 ғасырында салық есебіне алтын, күміс құймаларды алып тұрған. Ақ ғұндар бір бетіне , екінші бетіне (түркі-руни) жазуы бар теңгелер (біздің заманымыздың 5 – 6 ғасырлары) жасап, сауда айналымына кіргізген. Қазақ елі (қазақ халқын құраған негізгі тайпалар) баба түркілер Ұлы Жібек жолына орналасқандықтан ақша жасау, оны айналымға еңгізуді өмір қажеттілігі деп тым ерте қолға алған. 6 – 8 ғасырларда билеуші рулардың таңбасы қашалған, ру рәмізін бейнелеген теңгелер құя бастаған. Сырдарияның орта алабында өмір сүрген тайпалардың қола теңгелері, 6 – 8 ғасырлардың 1-жартысына дейінгі аралықта қолданылған. Бұл теңгелерде Ашиде әулетінің рәмізі болған арыстан бейнеленген. Мұндай теңгелерді Суяб, Тараз қалаларындағы арнаулы шеберханаларда құйған. Сонымен қатар Отырар маңындағы қалаларда да түрлі теңгелер жасалған.
Біздің заманымыздың 704 – 766 жылдары Таразда құйылып, айналымға енген теңгелердің бетінде « немесе « деген анықтама жазулар бар. Бұл – тайпалық дәрежедегі теңге емес, бүкіл мемлекет дәулетін, мүлкін, ел ырысын куәландыратын кепілдеме. Осы сияқты 6 – 8 ғасырлар аралығына жататын мыс, қола, күміс теңгелер Суяб, Ақбешім қалаларында да шығарылып тұрған. Испиджаб қаласында арнайы теңге сарайы болған. Бұдан кейінгі кезеңде Қарахан әулеті билік құрған тұста Қазақстан және Орта Азияда сауданың күшті дамуына байланысты ақша шығару, ақша айналымы да кең етек алды. Әсіресе, мыс, күміс ақшалар көптеп шығарылды. Соның ішінде Тараз, Испиджаб теңгелері ел экономикасында; ал 12 ғасырдың 2-жартысы – 13 ғасырдың басында Отырарда шыққан теңгелері Қазақстан жеріндегі сауда-саттықта ерекше міндет атқарды. Ол дәуірдегі мыс, күміс, алтын ақшалар өзінің салмағы бойынша алтынмен бағаланып, сауда айналымына енді.
жаугершілігінің алғашқы кезінде (1220 – 1250) Қазақ жерінде жалпы сауда қатынасы құлдырап кетті. Соның салдарынан ақша қатынасы да тоқтады. Ақыры монғол билеушілерінің бас пайдасы үшін, халықтан купчур салық жинап, хан қазынасын толтыру үшін 1251 жылғы Құрылтай шешімімен алтын динарлар шығарыла бастады. Бұл теңгелердің құрамында алтын 50 – 60% ғана болды. Алтын мөлшерінің көп болмауы оның құнын сол кездегі нақты сауда тауарының құнымен жақындастыру еді. Салмағы мол алтын ақшалармен қымбат тауарларды мол мөлшерде сатып алса, салмағы аз, майда алтын ақшалармен ұсақ тауарларды сатып алатын етіп ақшаны айналымға түсіріп тұрған. Ұсақ саудаға арналған сыртына күміс жалатқан мыс теңгелердің салмағы 6 – 8 г болды. Бетінде « (хан теңгесі) деген жазуы болды. Бұл ақша 13 жыл бойы үзбей шығарылды. Қазақстанның оңтүстік және батыс аудандарына осы Отырар ақшасы мол тарады. Сол заманда Отырар ақшасымен деңгейлес Ақмалықта шығарылған теңгелер де ғалымдардың назарын аударып отыр.
1271 ж. реформасы ақша айналымында жаңа кезең ашты. Бұл реформа бойынша алтынды ақша орнына қолдану мүлдем тоқтатылып, салмағы 2 г, тазалығы 78 – 81% күміс ақшалар айналымға кіргізілді. Бұл күміс ақшаларды Қазақстанның Тараз, Кенже қалаларында шыңдау әдісімен әзірлеп, 1271 жылдан 14 ғасырдың басқы кезеңіне дейін айналымда болды. 1321 ж. жүргізген Кебек хан реформасының да үлкен маңызы болды. Ол бүкіл мемлекет атынан « айналымға енгізді. Ақшаның салмағы 8 г. Күмістен шыңдап жасаған. «Кебек хан теңгесі» Қазақстанның Испиджаб, Тараз, Отырар, Сығанақ қалаларында әзірленді.
Өзбек хан, Жәнібек хан, Бердібек хан, , атынан шығарылған Алтын Орда теңгелері Жетісу – Түркістаннан Еділ жағалауына дейін кең тарады. Бұдан кейін 1428 ж. енгізген Ұлықбектің ақша реформасы Орта Азия және Қазақстан жеріндегі халықтар арасында кеңінен белгілі болды.
16 ғасырда Отырардың мыс теңгелері, Ясының (Түркістанның) күміс теңгелері Оңтүстік Қазақстан жерінде сауда айналымында өз міндетін атқарып келді. 16 ғасырдың соңы – 17 ғасырдың басында Қазақ хандарының атымен өндірілген мыс ақшалар болды. Бұл ақшалардың дизайндық шеберлігі жоғары дәрежеде болмағанымен Қазақ хандығында сауда ісін бір жолға қоюда, халықтың басын біріктіруде үлкен міндет атқарды. Еліміз егемендік алғаннан кейін 1993 ж. Қазақстан Республикасының жаңа ақшасы шығарылды.
Ақша әр алуан қызмет атқарады: тауарлар мен әр түрлі қызметтердің құнын көрсетеді, айналым құралы, төлем құралы ретінде пайдаланылады, сол сияқты қор жинау және сақтау құралының рөлін атқарады. Ақша өнімді шығаруға кеткен шығынды өлшеуге, еңбекті сан және сапа жағынан бақылауға мүмкіндік береді. Ақшаның мәні оның атқаратын қызметінен көрініс береді. Ақша, негізінен, үш түрлі қызмет атқарады:
- айналыс құралы ретінде – ақшаға кез келген тауарды сатып алуға болады
- құн өлшемі ретінде – ақшамен нарыққа ұсынылған кез келген тауардың құны өлшенеді
- қорлану қоры қызметін атқарады – егер тауар өндіруші тауарды сатқаннан түскен ақшаны өзге тауарларды сатып алуға ұзақ уақыт пайдаланбаса, андай ақша қазына құрау қызметін атқарады.
Ақшаның мәні және қызметтері
Ақша тауар өндірісінің дамуындағы бірден – бір шарт және өнім болып табылады. Тауар – бұл сату немесе айырбастау үшін жасалынған еңбек өнімі.
Ақша құн өлшемі қызметін идеалды, оймен ойлау арқылы орындайды. Яғни, тауардың құнын өлшеу ақшаға айырбасталғанына дейін орындалады, сонымен құнның тауар формасынан ақша формасына айналуы үшін тауардың бағасын белгілесек жеткілікті.
Тауар бағасын өлшеу үшін қолма-қол ақшаның болуы қажет емес, себебі еңбек өнімін теңестіру ойша орындалады. Тауарларды ақшаның көмегімен өлшеуге болады, өйткені олар адам еңбегінің өнімі.
Ақша төлем құралы тауар айналысы ақша қозғалысымен байланысты. Бірақ ақша қозғалысы міндетті түрде тауар қозғалысымен бір уақытта тоғысуы тиіс емес. Ақша құнның еркін формасында көрінеді. Олар өткізу процесін еркін аяқтайды. Ақшаның қозғалысы тауар қозғалысынан ерте немесе кеш жүруі мүмкін.
Егер тауар мен ақшаның қарама–қарсы қозғалысы болмаса, яғни тауар төлем ақы түскенге дейін сатып алынған немесе керісінше болса, онда бұл жағдайда ақшалар төлем құралы қызметін атқарады.
Ақшалар төлем құралы ретінде тек қана тауар айналысына ғана емес, сонымен қатар қаржы – несие қатынастарына да қызмет етеді.
Ақша белгілері әр түрлі жағдайда қамтамасыз етіледі. Қолма – қол тұтыну заттары жәнне қызметтер жиынтығымен қамтамасыз етілседі.
Егер «нағыз» ақшалар айналыста өзінің меншікті құнының арқасында жүрсе, ал қағаз ақшалар айналыс процесінде нарықтық құнға ие болады. Мемлекет сол елдің шеңберінде ғана оларға еріксіз өзіндік құн белгілейді. Бұл жерде ол ерікті түрде ақша бірлігінің құнын белгілеп, кез келген шығаруы мүмкін.
Ақшалар ешқашан да алтынға ауыстырылмаған. Бірақ кейбір жағдайларда мемлекет айналысқа шығарылған қағаз ақшаларды толық номиналдық бағасы бойынша алтынға ауыстырған кездері болған.
Қағаз ақшалардың өздерінің меншікті құны болмағандықтан да, олар айналыс саласындағы ақшаның қызметтерін толық құнды ақшалардың қызметтері арқылы атқарады.
Жалпы алғанда қағаз ақшалардың құнсыздануы тұрақсыз экономикаға тән.
Ақшаның қажеттігі және шығу тегі
Ақшаның, өндіргіш күштер мен тауар қатынастарының біршама жоғары дамуы нәтижесінде пайда болғандығы ертеректен бізге белгілі. Ақша жаратылысын зерттегендегі басты анық болғаны, ол оның тауарлы шығу тегіне байланыстылығын көрсетеді. Тауар — сатуға немесе айырбастауға арналған еңбек өнімі. Осы еңбек өнімінің тауарға айналуы ақшаның пайда болуының объективтік алғы шарттарын туғызған.
Нақты және абстракті еңбектің, жеке және қоғамдық еңбектің бөлінісі, тұтыну құны мен кұнның арасында тауар табиғатына байланысты болатын қайшылықтар айырбас құнның әр түрлі нысандарын туғызды. Айырбас — бұл бір тауар өндірушіден, екінші біреуіне жүретін тауардың қозғадысын білдіреді. Мұнда тауарлардың баламалылығын (мал = бидай = балта), яғни, тауардың түріне, сапасына, нысанына және тағайындалуына байланысты өлшенуін талап етеді. Сонымен қатар, әртүрлі тауарлардың бір-біріне өлшенуіне ортақ негіз болуы қажет.
Мұндай негізге тауарлардың құны, демек тауар өндірісі үдерісіне (процесінде) жұмсалатын және сол затқа айналып отырған қоғамдық еңбекжатады. Тек қоғамдық еңбек қана (жеке адамның еңбегі емес) тауарларды өлшенетін жасайды. Нарықта бір тауарды екінші бір тауарға айырбастаудың өзі бұл тауарларға еңбектің шығындалғандығын, яғни екі тауардың да құнының барлығын көрсетеді. Осыған байланысты жекелеген тауарларды өндіруге жұмсалған еңбек әртүрлі болып, нәтижесінде одардың құндары да бірдей болмайды. Сөйтіп, қоғамдық еңбекті немесе құнды сандық жағынан өлшеу қажеттігі туындап, айырбас құнының (1 мал = 1 қап бидайға) ұғымы туындайды.
Айырбас құны — бұл бір тауардың басқа да бір тауарға белгілі сәйкестікте айырбасталу қабілетін білдіреді.
Ақшаның түрлері
Ақша] өзінің дамуы барысында екі түрге бөлінеді:
- толық құнды ақшалар (нағыз ақшалар);
- толық құнсыз ақшалар (құндық белгілері).
Толық құнды ақшалар
Толық құнды ақшалар (нағыз ақшалар) — номиналдық құны оны дайындауға кеткен нақты құнымен сәйкес келетін ақшалар.
Металл ақшаларға: мыстан, күмістен және алтыннан жасалғандары жатады. Металл ақшалар әр түрлі нысанда болған. Монета түріндегі нысаны — бұл олардың соңғы нысаны. Монетаның бет жағы — аверс, артқы жағы — реверс және жаны — гурт деп аталады.
Толық құнсыз ақшалар
Толыққұнсыз ақшалар (құнның белгілері) — номиналдық құны нақты құнынан, яғни олардың өндірісіне кеткен қоғамдық еңбектен жоғары болып келетін ақшалар.
Оларға мыналар жатады:
- құнның металдық белгілері—арзан бағалы металдардан жасалған ұсақ монеталар, мысалға жез, алюминий т.б. монеталар;
- құнның қағаздан жасалған белгілері.
Құнның қағаздай белгілері екіге бөлінді: қағаз ақшалар және несиелік ақшаларға.
Ақшаның экономикадағы рөлі
Ақша экономикадағы рөлін өзінің атқаратын негізгі қызметтері арқылы орындайды. Ақшаның әр қызметі тауар айырбасы үдерісінен туындайтын тауар өндірушілердің нысаны ретінде ақшаның әлеуметтік және экономикалық мазмұнының белгілі бір жақтарын сипаттайды.
Ақшаның қазіргі экономикадағы атқаратын қызметтеріне мыналар жатады:
- құн өлшемі және баға масштабы;
- айналыс (айырбас) құралы;
- төлем құралы;
- қорлану және қор жинау құралы;
- дүниежүзілік ақша.
Ақшаның теориялары
Ақшаның теориялары мынадай оның бағыттарын бөліп қарастырады:
- Ақшаның металдық теориясы;
- Ақшаның номиналистік теориясы;
- Ақшаның сандық теориясы.
Ақшаның металдық теориясы ақша қызметін бағалы металдардың атқару барысында XV—XII ғғ. қалыптасты. Бұл теорияның өкілдеріне Англияда У .Стэффорд, Т.Мэн, Д.Норс жатса, Францияда А.Монкретьен жатты. Олар монетадан жасалған ақшалардың бұзылуына қарсы болды.
Ақшаның металдық теориялары сауда буржуазиясының мүддесін қорғай отырып, олардың саяси экономиядағы бағыты — меркантилизмді көрсетті. Осы теорияға сәйкес байлықтың көзіне сыртқы сауданы жатқызды. Төлем балансының активті қалдығы ғана елге бағалы металдардың келуін қамтамасыз етеді деген.
Ертедегі метализм теориясының қателігі, біріншіден, байлықтың көзіне адам еңбегімен жасалатын материалдық игіліктер емес алтын мен күмістің жатқызылуы, екіншіден, айналыстағы қағаз ақшаларды металл ақшаларға алмастыру қажеттігін жоққа шығарғандығымен сипатталады.
Капиталдың бастапқы қорлануы аяқталуымен байланысты олардың көзқарастары өзгеріп, яғни байлықтың көзіне сыртқы сауда мен бағалы металдар емес, мануфактура мен ауыл шаруашылығы жататындығына көздері жетті. Соған сәйкес ішкі нарыққа көңіл аударылып, металл ақшалардың ұлтқа қымбатқа түсетінін түсінді.
XIX ғ. екінші жартысындағы ақшаның металдық теориясының қайта тууы 1871—1873 жылдардағы Германияда алтын монета стандартының енгізілуімен байланысты болды. Бұл — ақшаның металдық теориясының бірінші метаморфозасы. Неміс экономистері (К.Книс және т.б.) ақшаға бағалы металдармен қатар, орталық банктің банкноталарын да жатқызды. Сол уақыттары ақшаның металдықтеориясы инфляцияға қарсы бағытталған ақшалай реформаларды негіздеу үшін пайдаланылды.
Ақшаның металдық теориясының екінші метаморфозасы бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін пайда болды. Оның өкілдері алтын монета стандартын қалпына келтіру қажеттігін мойындай отырып, алтын монометализмінің жаңа қысқарған нышандарын: алтын құйма және алтын девиз стандартын енгізуге арналған өздерінің теорияларын жасады.
Ақшаның металдық теориясының үшінші метаморфозасы екінші дүниежүзілік соғыстан кейін пайда болды. Француз экономистері А. Тулемон, Ж. Рюэфф және М. Дебре, сондай-ақ ағылшын экономисі Р. Харрод алтын монета стандартын халықаралық айналымда енгізу қажеттігін ұсынса, американ экономисі М.Хальперии және француз экономисі оның ішкі айналымда енгізілуі туралы ұсыныс жасады.
Ақша айналысы және ақша жүйесі
Ақша айналысы және оның заңы
Ақша айналысы — шаруашылықтағы тауарларды өткізуге, сондай-ақ тауарлы емес төлемдерді және есеп айырысуларды жүзеге асыруға қызмет ететін қолма-қол және қолма-қолсыз ақша нысандарындағы ақшалардың қозғалысы.
Ақша айналысының объективтік негізіне де тауар өндірісі жатады. Тауар өндірісі тұсында тауарлар әлемі: тауар және ақшаға бөліне отырып, олардың арасында өзара қарама-қайшылықтар туады. Қоғамдық еңбек бөлінісінің терендеуіне және жалпы ұлттық және дүниежүзілік нарықтардың қалыптасуымен байланысты капитализм тұсында ақша айналысы да әрі қарай дами түседі. Сонымен ақша, капитал айналымына қызмет ете отырып, барлық жиынтық қоғамдық өнім айналысы мен айырбасына дәнекер болады. Ақшаның қолма-қол және қолма-қолсыз нысанының көмегімен тауарлар айналысы, сондай-ақ ссудалық және жалған капиталдың қозғалысы жүзеге асырылады.
Ақша айналысының кұрылымына колма-қол ақшалар айналысы мен қолма-колсыз ақшалар айналысы кіреді.
Қолма-қол ақшалар айналысы — бұл нақты ақшалар қозғалысын білдіреді. Оған банкноталар, монеталар және қағаз ақшалар (қазыналық билеттер) қызмет етеді. Дамыған елдерде нақты ақшалар айналысының едәуір белігін орталық банктерден шығарылған банктік билеттер құрайды. Ақша шығарудың кішкене белігі (10-ға жуығы) қазыналық билеттерді шығарушы қазынашылықтың үлесіне тиеді.
Қолма-қолсыз ақшалар айналысы — қолма-қолсыз ақшалар айналымы ақшаларының қозғалысы.
Мұндағы, қолма-қолсыз ақшалар — чектер, пластикалық карточкалар электрондық аударымдар көмегімен пайдаланылатын клиенттердің шоттардагы сақтаған ақшалары (депозиттер).
Қолма-қол ақша мен қолма-қолсыз ақшалар арасында тығыз байланыс пен өзара тәуелділік бар. Ол ақшаның үнемі бір айналыс аясынан екінші біріне өтіп отыруынан байқалады. Айталық, қолма-қол ақшалардың банктегі депозитке салынуы, олардың қолма-қолсыз ақшаға айналуын білдірсе, ал, банктен жалақы, жәрдемақы, стипендия, зейнетақы және т.с.с. төлеу үшін ақша алған жағдайларда қолмақолсыз ақшалар қолма-қол ақшаларға ауысуы байқалады.
Инфляция
Инфляция (лат. inflatio — «қабыну», «ісіну») — бұл бағаның өсуінен, тауарлар тапшылығынан және тауарлар және қызметтер сапасының төмендеуінен туындайтын ақшаның құнсыздануы, сондай-ақ оның сатып алу қабілетінің төмендеуі.
1775-1783 жылдары Солтүстік Америкада тәуелсіздік үшін болған соғыс доллардың құнсыздануына әкеліп соқты. Францияда 1784-1794 жылдары революция кезінде өндірілген қағаз ассигнаттар бір жылда 883 есе құнсызданды. Еркін бәсеке кезіндегі капитализм жағдайында инфляцияны соғыс, дағдарыстан, стихиялық апаттар кезінде болатын несие ақшаларының алтынға айрбасталуының тоқтауы кезінде пайда болды.
Инфляция — бұл кез келген экономикалық даму үлгісіне тән объективті құбылыс. Инфляцияның себептері айналыс және өндіріс саласында орын алады.
Қазіргі инфляция мынадай факторларға байланысты:
- Ақша айналысының факторларына: бюджет тапшылығын жабуға пайдаланылған, шексіз көп ақшаның эмиссиялануы есебінен айналыс аясының артық ақша массасына толып кетуі; халық шаруашылығының артық несиеге толуы.
- Ақшалай емес факторларға: қоғамдык өндірістегі теңсіздікке, шарушылықтың шығындық тетігіне, мемлекеттің экономикалық саясаты, оның ішінде салық саясаты, баға саясаты, сыртқы экономикалық саясатына байланысты факторлар жатады.
Ақша массасы және ақша базасы
Ақша айналысының негізгі сандық көрсеткіштерінің біріне ақша массасы мен ақша базасы жатады.
Ақша массасы — жеке тұлғаларға, кәсіпорындарға және мемлекетке тиісті және шаруашылық айналымына қызмет ететін сатып алу және төлем құралдарының жиынтығы.
Ақша базасы — бұл міндеттемелерге жататын резервтік және бастапқы ақшаларды білдіреді.
Ақша жүйесі
Ақша жүйесі — белгілі бір елде қалыптасып, әдетте заңмен бекітілетін ақша айналымын ұйымдастыру түрі. Елдегі жалпыға бірдей балама ретінде қабылданған асыл металға және ақша айналысының негізіне қарай ақша жүйесі екі түрге бөлінеді.
Ақша жүйесінің типтері
Ақша жүйесінің өзіне тән типтері және элементері болады. Ақша жүйесінің типі — бұл ақшаның қандай нысаны болуын сипаттайды. Осыған байланысты, ақша жүйесінің төмендегідей типтерін бөліп қарайдық.
- металл ақша айналысы, яғни мұндай ақша тауары тікелей айналыста бола отырып, ақшаның барлық қызметтерін атқарады, ал несиелік ақшалар металға ауыстырылады;
- несиелік және қағаз ақшалар жүйесі, яғни алтын айналыстан алынып тасталып, оның орнына несиелік және қағаз ақшалар айналысқа түседі.
Металл ақша айналысы екіге бөлінеді:
- Биметализм;
- Монометаллизм.
Ақша жүйесінің элементері
Қазіргі ақша жүйесі мынадай элементерден тұрады: ақша бірлігі, ақша түрлері және эмиссиялық жүйе.
Әлем елдерінің ақша бірліктерінің атаулары төменгі кестеде берілген.
- Тмд және кейбір елдердің ақша бірліктері
| Елдің атаулары | Ақша бірлігі | Елдің атаулары | Ақша бірлігі |
|---|---|---|---|
| Қазақстан | 1 теңге = 100 тиын | АҚШ | 1 доллар = 100 цент |
| Ресей | 1 рубль = 100 копеек | Англия | 1 фунт стерлинг = 100 пенса |
| Украина | 1 гривня = 100 копийка | Израйль | 1 шекель стерлинг = 100 агора |
| Беларусь | 1 рубль = 100 копеек | Жапония | 1 иен = 100 сена |
| Өзбекстан | 1 сум = 100 тийн | Сауд Арабиясы | 1 риал = 100 халал |
| Қырғызстан | 1 сом = 100 тыйн | Түркия | 1 лир = 100 куруш |
| Тәжікстан | 1 сомони = 100 дирам | Кувейт | 1 динар =100 дирхам = 1000 филса |
| Әзірбайжан | 1 манат = 100 гепик | Қытай | 1 юань = 10 цзяо = 100 финям |
| Армения | 1 драм =100 люма | Йемен | 1 риал = 100 филса |
| Молдова | 1 лей =100 бань | Кипр | 1 фунт =100 миллима |
| Біріккен Араб Әмірлігі | 1 динар = 100 филса | Үндістан | 1 рупия 100 пайса |
| Ауғаныстан | 1 ауған = 100 пул | Марокко | 1 дирхам = 100 сантима |
| Египет | 1 фунт = 100 пиастра | Монголия | 1 тугурик =100 мунгу |
| Австралия | 1 австралия доллары = 100 цент | Тайланд | 1 бат = 100 сатанга |
| Ирландия | 1 ирландия фунты = 20 шиллинг =240 пенса | Бразилия | 1 крузейро = 100 сентаво |
Тиынның екінші беті
Ақша белгісіне алтын, күміс ақшалар орнына айналымда пайдаланылатын, бірақ құны жоқ , қағаз ақшалар, құны толықпаған металл теңгелер, т.б. жатады. Ақша – қағаз ақша және құнды қағаз түрінде шығарылады. Ақша шығару ісін орталық банктер жүргізеді. Әр елде ақша шығару жүйесі сол елдің заңына сәйкес қалыптасады, ол банкнот шығару тәртібін, эмиссия мөлшерін, оны қамтамасыз етудің нормасы мен әдістерін анықтайды. Қазақстанда ақша шығару, олардың айналымын ұйымдастыру және оны айналымнан шығару ісін тек Қазақстан Ұлттық банкі жүзеге асырады. Қазақстан Ұлттық банкі банкноттар мен тиындардың қажетті мөлшерін анықтайды, олардың жасалып шығарылуын қамтамасыз етеді, қолдағы ақша қаражатын сақтау, тәртібін белгілейді. Ұлттық банктің ақша шығаратын банкнот фабрикасы бар.
Өндірісті дамыту мақсатында пайдаланылатын ақшаның яғни қаржының бастапқы түріне ақша капиталы жатады. Ол орта ғасырда сауда және өсімқорлық капиталдар түрінде пайда болды. Өнеркәсіп капиталының ауыспалы айналымның бірінші сатысында ақша капиталы өндіріс құрал-жабдықтары мен жұмыс күшін сатып алуға жұмсалады. Өндіріс процесінде тауар өндіріліп, ол өткізілгеннен кейін өнеркәсіп капиталы тағы да ақша капиталына айналады. Сөйтіп, өндіріс процесінде капиталдың бір түрі оның екінші түріне тұрақты айналып отырады, осының көмегімен қосымша құнның мөлшері де өсіп отырады. Капиталдың ауыспалы айналымы процесінде босаған ақша капиталы қарыз капиталына айналуы мүмкін. Дәлірек айтқанда, ақша — қосымша құн әкелетін ақша түріндегі капитал. Ол өнеркәсіптік капиталдың бір түрі болып табылады. Ақшаны пайдалану процесінде ақшаға табыну — ақша (французша fetіche — сиқыр) пайда болады. Ақша фетишизмі — тауарлы шаруашылықтың табиғатынан туатын обьективтік құбылыс. Алтынның жалпыға бірдей балама рөлін атқаратыны сияқты, ақшаның өз жаратылысында кез келген затқа айырбасталатын сиқырлы қасиеті бар деп есептелінеді. Ақша фетишизмі нарықтық экономика жағдайында, әсіресе, ақша тапшылығы орын алып отырған кезде, өзінің шарықтау шегіне жетеді. Ақшаның кез келген тауар түріне айналу мүмкіндігі ақшалық материалдың — алтынның табиғи қасиеті деп түсіндіріледі. Тауардың барлық түрі ғана емес, адамдар арасындағы қатынас, тіпті моралдық қатынастар да ақшаға сатылады да, оған табыну процесі одан әрі күшейе түседі.
Дереккөздер
- Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Әлеуметтану және саясаттану бойынша / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2006. – 569 б. ISBN 9965-808-89-9
- Қазақ ұлттық энциклопедиясы
- Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. - Алматы: DPS, 2011. - ISBN 978-601-7026-17-2
- Ақша, несие, банктер теориясы: Оқулық. — Алматы: Жеті жарғы, 2011. ISBN 978-601-288-026-7
- Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3
- Қаржы-экономика сөздігі. - Алматы: ҚР Білім жэне ғылым министрлігінің Экономика институты, "Зияткер" ЖШС, 2007. ISBN 978-601-215-003-2
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Aksha ajyrbas kuraly retinde barlyk adamdarmen kabyldanatyn zhәne baska tauarlardy kyzmetterdi bagalauga kyzmet etetin kezkelgen tauar nemese simvol AҚSh dollaryZhalpy mәlimetterӘr uakyttarda zhәne dүnienin tүrli bolikterinde adamdar aksha retinde әr tүrli tauarlardy astyk mal kymbat tastar zhәne metaldardy pajdalandy Ұzak uakyttar bojy aksha esebinde altyn zhәne kүmis zhүrdi Қymbat metaldardyn fizikalyk kasietteri birtektiligi myktylygy kundylygy aksha atkaruga tiisti talaptardy tolyk aktady Sondaj ak metall akshalardyn manyzdy kasietterinin biri olardy boluge bolytyn edi Қymbat metaldar kolemi kandaj bolsa da ozinin pajdaly kasietteri men kundylygyn zhogaltpajdy Қundy metaldyn belgili bir koleminin saktaluyna memlekettik kepildik etetin altyn zhәne kүmis tengeler pajda boldy Songy gasyrlarda altyn zhәne kүmis tengelerdin ornyna kagaz akshalar zhүre bastady Қagaz akshanyn kuny altynmen kepildendi zhәne olar altynga erkin ajyrbastaldy Aksha agylsh money cash nem Geldn Geldmittelpi zhalpyga birdej balama retinde barlyk baska tauarlardyn kunyn korsetetin erekshe tauar Al barlyk tauar ondirushiler satushylar tutynushylar arasyndagy ekonomikalyk bajlanysty kamatamasyz etedi Aksha tauar ondirisi men tauar ajyrbasynyn tarihi damuy nәtizhesinde pajda boldy Algashky kezde bir enbek onimi ekinshi enbek onimine tikelej ajyrbastaldy Kejinirek ajyrbas sauda damuynyn barysynda kunnyn zhaj formasynyn ornyna kunnyn tolyk zhәne zhajylynky formasy keldi Odan әri ondiris pen ajyrbastyn damuy nәtizhesinde tauarlar arasynan bir tauar bolinip shygyp baska tauarlar osy tauarga ajyrbastaldy Sojtip kunnyn tolyk zhәne zhajylynky formasy kunnyn zhalpylyk formasyna oryn berdi Қunnyn en zhogargy aksha formasyndagy zhalpyga birdej balama roli bir tauardyn enshisine tidi yagni erekshe tauar tүri aksha pajda boldy Osy kezde әr tүrli tajpalar men halyktar arasynda aksha retinde ishki zhәne syrtky sauda sattyktyn basty zattary bolyp tabylatyn tauarlar bolinip shykty Aksha rolin kejbir halyktarda grekter rimdikter slavyandar mongoldar t b mal ertedegi Skandinaviyada Қytajda shaj tuz atkardy Қazakstanda ishki sauda sattyk zhүrgizu үshin zhalpyga birdej balama retinde tokty nemese koj pajdalanyldy Bertin kele tauar ondirisi men tauar ajyrbasynyn damuy zhәne halyktar arasyndagy karym katynastyn ulgayuy nәtizhesinde aksha roli tүrli metaldarga auysa bastady Өjtkeni metall әsirese altyn kүmis ozinin tabigi kasietinin arkasynda aksha rolin atkaruga ote kolajly boldy Altyn men kүmistin zhalpyga birdej balama rolin atkaruyna bajlanysty kunnyn zhalpylyk formasy aksha formasymen ajyrbastaldy Ol kez kelgen tauarga ajyrbastaldy TarihyBizdin zamanymyzdan buryngy 3 gasyrdagy hunnular aksha ornyna kүmis pyshakty pajdalanyp kelse bizdin zamanymyzdyn 1 gasyrynda salyk esebine altyn kүmis kujmalardy alyp turgan Ak gundar bir betine ekinshi betine tүrki runi zhazuy bar tengeler bizdin zamanymyzdyn 5 6 gasyrlary zhasap sauda ajnalymyna kirgizgen Қazak eli kazak halkyn kuragan negizgi tajpalar baba tүrkiler Ұly Zhibek zholyna ornalaskandyktan aksha zhasau ony ajnalymga engizudi omir kazhettiligi dep tym erte kolga algan 6 8 gasyrlarda bileushi rulardyn tanbasy kashalgan ru rәmizin bejnelegen tengeler kuya bastagan Syrdariyanyn orta alabynda omir sүrgen tajpalardyn kola tengeleri 6 8 gasyrlardyn 1 zhartysyna dejingi aralykta koldanylgan Bul tengelerde Ashide әuletinin rәmizi bolgan arystan bejnelengen Mundaj tengelerdi Suyab Taraz kalalaryndagy arnauly sheberhanalarda kujgan Sonymen katar Otyrar manyndagy kalalarda da tүrli tengeler zhasalgan Bizdin zamanymyzdyn 704 766 zhyldary Tarazda kujylyp ajnalymga engen tengelerdin betinde nemese degen anyktama zhazular bar Bul tajpalyk dәrezhedegi tenge emes bүkil memleket dәuletin mүlkin el yrysyn kuәlandyratyn kepildeme Osy siyakty 6 8 gasyrlar aralygyna zhatatyn mys kola kүmis tengeler Suyab Akbeshim kalalarynda da shygarylyp turgan Ispidzhab kalasynda arnajy tenge sarajy bolgan Budan kejingi kezende Қarahan әuleti bilik kurgan tusta Қazakstan zhәne Orta Aziyada saudanyn kүshti damuyna bajlanysty aksha shygaru aksha ajnalymy da ken etek aldy Әsirese mys kүmis akshalar koptep shygaryldy Sonyn ishinde Taraz Ispidzhab tengeleri el ekonomikasynda al 12 gasyrdyn 2 zhartysy 13 gasyrdyn basynda Otyrarda shykkan tengeleri Қazakstan zherindegi sauda sattykta erekshe mindet atkardy Ol dәuirdegi mys kүmis altyn akshalar ozinin salmagy bojynsha altynmen bagalanyp sauda ajnalymyna endi zhaugershiliginin algashky kezinde 1220 1250 Қazak zherinde zhalpy sauda katynasy kuldyrap ketti Sonyn saldarynan aksha katynasy da toktady Akyry mongol bileushilerinin bas pajdasy үshin halyktan kupchur salyk zhinap han kazynasyn toltyru үshin 1251 zhylgy Қuryltaj sheshimimen altyn dinarlar shygaryla bastady Bul tengelerdin kuramynda altyn 50 60 gana boldy Altyn molsherinin kop bolmauy onyn kunyn sol kezdegi nakty sauda tauarynyn kunymen zhakyndastyru edi Salmagy mol altyn akshalarmen kymbat tauarlardy mol molsherde satyp alsa salmagy az majda altyn akshalarmen usak tauarlardy satyp alatyn etip akshany ajnalymga tүsirip turgan Ұsak saudaga arnalgan syrtyna kүmis zhalatkan mys tengelerdin salmagy 6 8 g boldy Betinde han tengesi degen zhazuy boldy Bul aksha 13 zhyl bojy үzbej shygaryldy Қazakstannyn ontүstik zhәne batys audandaryna osy Otyrar akshasy mol tarady Sol zamanda Otyrar akshasymen dengejles Akmalykta shygarylgan tengeler de galymdardyn nazaryn audaryp otyr 1271 zh reformasy aksha ajnalymynda zhana kezen ashty Bul reforma bojynsha altyndy aksha ornyna koldanu mүldem toktatylyp salmagy 2 g tazalygy 78 81 kүmis akshalar ajnalymga kirgizildi Bul kүmis akshalardy Қazakstannyn Taraz Kenzhe kalalarynda shyndau әdisimen әzirlep 1271 zhyldan 14 gasyrdyn basky kezenine dejin ajnalymda boldy 1321 zh zhүrgizgen Kebek han reformasynyn da үlken manyzy boldy Ol bүkil memleket atynan ajnalymga engizdi Akshanyn salmagy 8 g Kүmisten shyndap zhasagan Kebek han tengesi Қazakstannyn Ispidzhab Taraz Otyrar Syganak kalalarynda әzirlendi Өzbek han Zhәnibek han Berdibek han atynan shygarylgan Altyn Orda tengeleri Zhetisu Tүrkistannan Edil zhagalauyna dejin ken tarady Budan kejin 1428 zh engizgen Ұlykbektin aksha reformasy Orta Aziya zhәne Қazakstan zherindegi halyktar arasynda keninen belgili boldy 16 gasyrda Otyrardyn mys tengeleri Yasynyn Tүrkistannyn kүmis tengeleri Ontүstik Қazakstan zherinde sauda ajnalymynda oz mindetin atkaryp keldi 16 gasyrdyn sony 17 gasyrdyn basynda Қazak handarynyn atymen ondirilgen mys akshalar boldy Bul akshalardyn dizajndyk sheberligi zhogary dәrezhede bolmaganymen Қazak handygynda sauda isin bir zholga koyuda halyktyn basyn biriktirude үlken mindet atkardy Elimiz egemendik algannan kejin 1993 zh Қazakstan Respublikasynyn zhana akshasy shygaryldy Aksha әr aluan kyzmet atkarady tauarlar men әr tүrli kyzmetterdin kunyn korsetedi ajnalym kuraly tolem kuraly retinde pajdalanylady sol siyakty kor zhinau zhәne saktau kuralynyn rolin atkarady Aksha onimdi shygaruga ketken shygyndy olsheuge enbekti san zhәne sapa zhagynan bakylauga mүmkindik beredi Akshanyn mәni onyn atkaratyn kyzmetinen korinis beredi Aksha negizinen үsh tүrli kyzmet atkarady ajnalys kuraly retinde akshaga kez kelgen tauardy satyp aluga bolady kun olshemi retinde akshamen narykka usynylgan kez kelgen tauardyn kuny olshenedi korlanu kory kyzmetin atkarady eger tauar ondirushi tauardy satkannan tүsken akshany ozge tauarlardy satyp aluga uzak uakyt pajdalanbasa andaj aksha kazyna kurau kyzmetin atkarady Akshanyn mәni zhәne kyzmetteriTolyk makalasy Akshanyn mәni zhәne kyzmetteri Aksha tauar ondirisinin damuyndagy birden bir shart zhәne onim bolyp tabylady Tauar bul satu nemese ajyrbastau үshin zhasalyngan enbek onimi Aksha kun olshemi kyzmetin idealdy ojmen ojlau arkyly oryndajdy Yagni tauardyn kunyn olsheu akshaga ajyrbastalganyna dejin oryndalady sonymen kunnyn tauar formasynan aksha formasyna ajnaluy үshin tauardyn bagasyn belgilesek zhetkilikti Tauar bagasyn olsheu үshin kolma kol akshanyn boluy kazhet emes sebebi enbek onimin tenestiru ojsha oryndalady Tauarlardy akshanyn komegimen olsheuge bolady ojtkeni olar adam enbeginin onimi Aksha tolem kuraly tauar ajnalysy aksha kozgalysymen bajlanysty Birak aksha kozgalysy mindetti tүrde tauar kozgalysymen bir uakytta togysuy tiis emes Aksha kunnyn erkin formasynda korinedi Olar otkizu procesin erkin ayaktajdy Akshanyn kozgalysy tauar kozgalysynan erte nemese kesh zhүrui mүmkin Eger tauar men akshanyn karama karsy kozgalysy bolmasa yagni tauar tolem aky tүskenge dejin satyp alyngan nemese kerisinshe bolsa onda bul zhagdajda akshalar tolem kuraly kyzmetin atkarady Akshalar tolem kuraly retinde tek kana tauar ajnalysyna gana emes sonymen katar karzhy nesie katynastaryna da kyzmet etedi Aksha belgileri әr tүrli zhagdajda kamtamasyz etiledi Қolma kol tutynu zattary zhәnne kyzmetter zhiyntygymen kamtamasyz etilsedi Eger nagyz akshalar ajnalysta ozinin menshikti kunynyn arkasynda zhүrse al kagaz akshalar ajnalys procesinde naryktyk kunga ie bolady Memleket sol eldin shenberinde gana olarga eriksiz ozindik kun belgilejdi Bul zherde ol erikti tүrde aksha birliginin kunyn belgilep kez kelgen shygaruy mүmkin Akshalar eshkashan da altynga auystyrylmagan Birak kejbir zhagdajlarda memleket ajnalyska shygarylgan kagaz akshalardy tolyk nominaldyk bagasy bojynsha altynga auystyrgan kezderi bolgan Қagaz akshalardyn ozderinin menshikti kuny bolmagandyktan da olar ajnalys salasyndagy akshanyn kyzmetterin tolyk kundy akshalardyn kyzmetteri arkyly atkarady Zhalpy alganda kagaz akshalardyn kunsyzdanuy turaksyz ekonomikaga tәn Akshanyn kazhettigi zhәne shygu tegi Tolyk makalasy Akshanyn ondirgish kүshter men tauar katynastarynyn birshama zhogary damuy nәtizhesinde pajda bolgandygy erterekten bizge belgili Aksha zharatylysyn zerttegendegi basty anyk bolgany ol onyn tauarly shygu tegine bajlanystylygyn korsetedi Tauar satuga nemese ajyrbastauga arnalgan enbek onimi Osy enbek oniminin tauarga ajnaluy akshanyn pajda boluynyn obektivtik algy sharttaryn tugyzgan Nakty zhәne abstrakti enbektin zheke zhәne kogamdyk enbektin bolinisi tutynu kuny men kunnyn arasynda tauar tabigatyna bajlanysty bolatyn kajshylyktar ajyrbas kunnyn әr tүrli nysandaryn tugyzdy Ajyrbas bul bir tauar ondirushiden ekinshi bireuine zhүretin tauardyn kozgadysyn bildiredi Munda tauarlardyn balamalylygyn mal bidaj balta yagni tauardyn tүrine sapasyna nysanyna zhәne tagajyndaluyna bajlanysty olshenuin talap etedi Sonymen katar әrtүrli tauarlardyn bir birine olshenuine ortak negiz boluy kazhet Mundaj negizge tauarlardyn kuny demek tauar ondirisi үderisine procesinde zhumsalatyn zhәne sol zatka ajnalyp otyrgan kogamdyk enbekzhatady Tek kogamdyk enbek kana zheke adamnyn enbegi emes tauarlardy olshenetin zhasajdy Narykta bir tauardy ekinshi bir tauarga ajyrbastaudyn ozi bul tauarlarga enbektin shygyndalgandygyn yagni eki tauardyn da kunynyn barlygyn korsetedi Osygan bajlanysty zhekelegen tauarlardy ondiruge zhumsalgan enbek әrtүrli bolyp nәtizhesinde odardyn kundary da birdej bolmajdy Sojtip kogamdyk enbekti nemese kundy sandyk zhagynan olsheu kazhettigi tuyndap ajyrbas kunynyn 1 mal 1 kap bidajga ugymy tuyndajdy Ajyrbas kuny bul bir tauardyn baska da bir tauarga belgili sәjkestikte ajyrbastalu kabiletin bildiredi Akshanyn tүrleri Tolyk makalasy Akshanyn tүrleri Aksha ozinin damuy barysynda eki tүrge bolinedi tolyk kundy akshalar nagyz akshalar tolyk kunsyz akshalar kundyk belgileri Tolyk kundy akshalar Tolyk kundy akshalar nagyz akshalar nominaldyk kuny ony dajyndauga ketken nakty kunymen sәjkes keletin akshalar 640 B d b lidiyadan zhasalgan tiyn үlkejtilgen Metall akshalarga mystan kүmisten zhәne altynnan zhasalgandary zhatady Metall akshalar әr tүrli nysanda bolgan Moneta tүrindegi nysany bul olardyn songy nysany Monetanyn bet zhagy avers artky zhagy revers zhәne zhany gurt dep atalady Tolyk kunsyz akshalar Tolykkunsyz akshalar kunnyn belgileri nominaldyk kuny nakty kunynan yagni olardyn ondirisine ketken kogamdyk enbekten zhogary bolyp keletin akshalar Olarga mynalar zhatady kunnyn metaldyk belgileri arzan bagaly metaldardan zhasalgan usak monetalar mysalga zhez alyuminij t b monetalar kunnyn kagazdan zhasalgan belgileri Қunnyn kagazdaj belgileri ekige bolindi kagaz akshalar zhәne nesielik akshalarga Akshanyn ekonomikadagy roli Tolyk makalasy Akshanyn ekonomikadagy roli Aksha ekonomikadagy rolin ozinin atkaratyn negizgi kyzmetteri arkyly oryndajdy Akshanyn әr kyzmeti tauar ajyrbasy үderisinen tuyndajtyn tauar ondirushilerdin nysany retinde akshanyn әleumettik zhәne ekonomikalyk mazmunynyn belgili bir zhaktaryn sipattajdy Akshanyn kazirgi ekonomikadagy atkaratyn kyzmetterine mynalar zhatady kun olshemi zhәne baga masshtaby ajnalys ajyrbas kuraly tolem kuraly korlanu zhәne kor zhinau kuraly dүniezhүzilik aksha Akshanyn teoriyalary Tolyk makalasy Akshanyn teoriyalary Akshanyn teoriyalary mynadaj onyn bagyttaryn bolip karastyrady Akshanyn metaldyk teoriyasy Akshanyn nominalistik teoriyasy Akshanyn sandyk teoriyasy Akshanyn metaldyk teoriyasy aksha kyzmetin bagaly metaldardyn atkaru barysynda XV XII gg kalyptasty Bul teoriyanyn okilderine Angliyada U Stefford T Men D Nors zhatsa Franciyada A Monkreten zhatty Olar monetadan zhasalgan akshalardyn buzyluyna karsy boldy Akshanyn metaldyk teoriyalary sauda burzhuaziyasynyn mүddesin korgaj otyryp olardyn sayasi ekonomiyadagy bagyty merkantilizmdi korsetti Osy teoriyaga sәjkes bajlyktyn kozine syrtky saudany zhatkyzdy Tolem balansynyn aktivti kaldygy gana elge bagaly metaldardyn keluin kamtamasyz etedi degen Ertedegi metalizm teoriyasynyn kateligi birinshiden bajlyktyn kozine adam enbegimen zhasalatyn materialdyk igilikter emes altyn men kүmistin zhatkyzyluy ekinshiden ajnalystagy kagaz akshalardy metall akshalarga almastyru kazhettigin zhokka shygargandygymen sipattalady Kapitaldyn bastapky korlanuy ayaktaluymen bajlanysty olardyn kozkarastary ozgerip yagni bajlyktyn kozine syrtky sauda men bagaly metaldar emes manufaktura men auyl sharuashylygy zhatatyndygyna kozderi zhetti Sogan sәjkes ishki narykka konil audarylyp metall akshalardyn ultka kymbatka tүsetinin tүsindi XIX g ekinshi zhartysyndagy akshanyn metaldyk teoriyasynyn kajta tuuy 1871 1873 zhyldardagy Germaniyada altyn moneta standartynyn engiziluimen bajlanysty boldy Bul akshanyn metaldyk teoriyasynyn birinshi metamorfozasy Nemis ekonomisteri K Knis zhәne t b akshaga bagaly metaldarmen katar ortalyk banktin banknotalaryn da zhatkyzdy Sol uakyttary akshanyn metaldykteoriyasy inflyaciyaga karsy bagyttalgan akshalaj reformalardy negizdeu үshin pajdalanyldy Akshanyn metaldyk teoriyasynyn ekinshi metamorfozasy birinshi dүniezhүzilik sogystan kejin pajda boldy Onyn okilderi altyn moneta standartyn kalpyna keltiru kazhettigin mojyndaj otyryp altyn monometalizminin zhana kyskargan nyshandaryn altyn kujma zhәne altyn deviz standartyn engizuge arnalgan ozderinin teoriyalaryn zhasady Akshanyn metaldyk teoriyasynyn үshinshi metamorfozasy ekinshi dүniezhүzilik sogystan kejin pajda boldy Francuz ekonomisteri A Tulemon Zh Ryueff zhәne M Debre sondaj ak agylshyn ekonomisi R Harrod altyn moneta standartyn halykaralyk ajnalymda engizu kazhettigin usynsa amerikan ekonomisi M Halperii zhәne francuz ekonomisi onyn ishki ajnalymda engizilui turaly usynys zhasady Aksha ajnalysy zhәne aksha zhүjesiAksha ajnalysy zhәne onyn zany Tolyk makalasy Aksha ajnalysy zhәne onyn zany Aksha ajnalysy sharuashylyktagy tauarlardy otkizuge sondaj ak tauarly emes tolemderdi zhәne esep ajyrysulardy zhүzege asyruga kyzmet etetin kolma kol zhәne kolma kolsyz aksha nysandaryndagy akshalardyn kozgalysy Aksha ajnalysynyn obektivtik negizine de tauar ondirisi zhatady Tauar ondirisi tusynda tauarlar әlemi tauar zhәne akshaga boline otyryp olardyn arasynda ozara karama kajshylyktar tuady Қogamdyk enbek bolinisinin terendeuine zhәne zhalpy ulttyk zhәne dүniezhүzilik naryktardyn kalyptasuymen bajlanysty kapitalizm tusynda aksha ajnalysy da әri karaj dami tүsedi Sonymen aksha kapital ajnalymyna kyzmet ete otyryp barlyk zhiyntyk kogamdyk onim ajnalysy men ajyrbasyna dәneker bolady Akshanyn kolma kol zhәne kolma kolsyz nysanynyn komegimen tauarlar ajnalysy sondaj ak ssudalyk zhәne zhalgan kapitaldyn kozgalysy zhүzege asyrylady Aksha ajnalysynyn kurylymyna kolma kol akshalar ajnalysy men kolma kolsyz akshalar ajnalysy kiredi Қolma kol akshalar ajnalysy bul nakty akshalar kozgalysyn bildiredi Ogan banknotalar monetalar zhәne kagaz akshalar kazynalyk biletter kyzmet etedi Damygan elderde nakty akshalar ajnalysynyn edәuir beligin ortalyk bankterden shygarylgan banktik biletter kurajdy Aksha shygarudyn kishkene beligi 10 ga zhuygy kazynalyk biletterdi shygarushy kazynashylyktyn үlesine tiedi Қolma kolsyz akshalar ajnalysy kolma kolsyz akshalar ajnalymy akshalarynyn kozgalysy Mundagy kolma kolsyz akshalar chekter plastikalyk kartochkalar elektrondyk audarymdar komegimen pajdalanylatyn klientterdin shottardagy saktagan akshalary depozitter Қolma kol aksha men kolma kolsyz akshalar arasynda tygyz bajlanys pen ozara tәueldilik bar Ol akshanyn үnemi bir ajnalys ayasynan ekinshi birine otip otyruynan bajkalady Ajtalyk kolma kol akshalardyn banktegi depozitke salynuy olardyn kolma kolsyz akshaga ajnaluyn bildirse al bankten zhalaky zhәrdemaky stipendiya zejnetaky zhәne t s s toleu үshin aksha algan zhagdajlarda kolmakolsyz akshalar kolma kol akshalarga auysuy bajkalady Inflyaciya Tolyk makalasy Inflyaciya 2010 zhylgy Әlemdegi inflyaciya dengeji Inflyaciya lat inflatio kabynu isinu bul baganyn osuinen tauarlar tapshylygynan zhәne tauarlar zhәne kyzmetter sapasynyn tomendeuinen tuyndajtyn akshanyn kunsyzdanuy sondaj ak onyn satyp alu kabiletinin tomendeui 1775 1783 zhyldary Soltүstik Amerikada tәuelsizdik үshin bolgan sogys dollardyn kunsyzdanuyna әkelip sokty Franciyada 1784 1794 zhyldary revolyuciya kezinde ondirilgen kagaz assignattar bir zhylda 883 ese kunsyzdandy Erkin bәseke kezindegi kapitalizm zhagdajynda inflyaciyany sogys dagdarystan stihiyalyk apattar kezinde bolatyn nesie akshalarynyn altynga ajrbastaluynyn toktauy kezinde pajda boldy Inflyaciya bul kez kelgen ekonomikalyk damu үlgisine tәn obektivti kubylys Inflyaciyanyn sebepteri ajnalys zhәne ondiris salasynda oryn alady Қazirgi inflyaciya mynadaj faktorlarga bajlanysty Aksha ajnalysynyn faktorlaryna byudzhet tapshylygyn zhabuga pajdalanylgan sheksiz kop akshanyn emissiyalanuy esebinen ajnalys ayasynyn artyk aksha massasyna tolyp ketui halyk sharuashylygynyn artyk nesiege toluy Akshalaj emes faktorlarga kogamdyk ondiristegi tensizdikke sharushylyktyn shygyndyk tetigine memlekettin ekonomikalyk sayasaty onyn ishinde salyk sayasaty baga sayasaty syrtky ekonomikalyk sayasatyna bajlanysty faktorlar zhatady Aksha massasy zhәne aksha bazasyTolyk makalasy Aksha massasy zhәne aksha bazasy Aksha ajnalysynyn negizgi sandyk korsetkishterinin birine aksha massasy men aksha bazasy zhatady Aksha massasy zheke tulgalarga kәsiporyndarga zhәne memleketke tiisti zhәne sharuashylyk ajnalymyna kyzmet etetin satyp alu zhәne tolem kuraldarynyn zhiyntygy Aksha bazasy bul mindettemelerge zhatatyn rezervtik zhәne bastapky akshalardy bildiredi Aksha zhүjesiTolyk makalasy Aksha zhүjesi Aksha zhүjesi belgili bir elde kalyptasyp әdette zanmen bekitiletin aksha ajnalymyn ujymdastyru tүri Eldegi zhalpyga birdej balama retinde kabyldangan asyl metalga zhәne aksha ajnalysynyn negizine karaj aksha zhүjesi eki tүrge bolinedi Aksha zhүjesinin tipteri Tolyk makalasy Aksha zhүjesinin tipteri Aksha zhүjesinin ozine tәn tipteri zhәne elementeri bolady Aksha zhүjesinin tipi bul akshanyn kandaj nysany boluyn sipattajdy Osygan bajlanysty aksha zhүjesinin tomendegidej tipterin bolip karajdyk metall aksha ajnalysy yagni mundaj aksha tauary tikelej ajnalysta bola otyryp akshanyn barlyk kyzmetterin atkarady al nesielik akshalar metalga auystyrylady nesielik zhәne kagaz akshalar zhүjesi yagni altyn ajnalystan alynyp tastalyp onyn ornyna nesielik zhәne kagaz akshalar ajnalyska tүsedi Metall aksha ajnalysy ekige bolinedi Bimetalizm Monometallizm Aksha zhүjesinin elementeri Tolyk makalasy Aksha zhүjesinin elementeri Қazirgi aksha zhүjesi mynadaj elementerden turady aksha birligi aksha tүrleri zhәne emissiyalyk zhүje Әlem elderinin aksha birlikterinin ataulary tomengi kestede berilgen Tmd zhәne kejbir elderdin aksha birlikteri dd Eldin ataulary Aksha birligi Eldin ataulary Aksha birligiҚazakstan 1 tenge 100 tiyn AҚSh 1 dollar 100 centResej 1 rubl 100 kopeek Angliya 1 funt sterling 100 pensaUkraina 1 grivnya 100 kopijka Izrajl 1 shekel sterling 100 agoraBelarus 1 rubl 100 kopeek Zhaponiya 1 ien 100 senaӨzbekstan 1 sum 100 tijn Saud Arabiyasy 1 rial 100 halalҚyrgyzstan 1 som 100 tyjn Tүrkiya 1 lir 100 kurushTәzhikstan 1 somoni 100 diram Kuvejt 1 dinar 100 dirham 1000 filsaӘzirbajzhan 1 manat 100 gepik Қytaj 1 yuan 10 czyao 100 finyamArmeniya 1 dram 100 lyuma Jemen 1 rial 100 filsaMoldova 1 lej 100 ban Kipr 1 funt 100 millimaBirikken Arab Әmirligi 1 dinar 100 filsa Үndistan 1 rupiya 100 pajsaAuganystan 1 augan 100 pul Marokko 1 dirham 100 santimaEgipet 1 funt 100 piastra Mongoliya 1 tugurik 100 munguAvstraliya 1 avstraliya dollary 100 cent Tajland 1 bat 100 satangaIrlandiya 1 irlandiya funty 20 shilling 240 pensa Braziliya 1 kruzejro 100 sentavoTiynnyn ekinshi betiZhiao zy algashky kagaz akshanyn tүri Song әuleti Қytaj Aksha belgisine altyn kүmis akshalar ornyna ajnalymda pajdalanylatyn birak kuny zhok kagaz akshalar kuny tolykpagan metall tengeler t b zhatady Aksha kagaz aksha zhәne kundy kagaz tүrinde shygarylady Aksha shygaru isin ortalyk bankter zhүrgizedi Әr elde aksha shygaru zhүjesi sol eldin zanyna sәjkes kalyptasady ol banknot shygaru tәrtibin emissiya molsherin ony kamtamasyz etudin normasy men әdisterin anyktajdy Қazakstanda aksha shygaru olardyn ajnalymyn ujymdastyru zhәne ony ajnalymnan shygaru isin tek Қazakstan Ұlttyk banki zhүzege asyrady Қazakstan Ұlttyk banki banknottar men tiyndardyn kazhetti molsherin anyktajdy olardyn zhasalyp shygaryluyn kamtamasyz etedi koldagy aksha karazhatyn saktau tәrtibin belgilejdi Ұlttyk banktin aksha shygaratyn banknot fabrikasy bar Өndiristi damytu maksatynda pajdalanylatyn akshanyn yagni karzhynyn bastapky tүrine aksha kapitaly zhatady Ol orta gasyrda sauda zhәne osimkorlyk kapitaldar tүrinde pajda boldy Өnerkәsip kapitalynyn auyspaly ajnalymnyn birinshi satysynda aksha kapitaly ondiris kural zhabdyktary men zhumys kүshin satyp aluga zhumsalady Өndiris procesinde tauar ondirilip ol otkizilgennen kejin onerkәsip kapitaly tagy da aksha kapitalyna ajnalady Sojtip ondiris procesinde kapitaldyn bir tүri onyn ekinshi tүrine turakty ajnalyp otyrady osynyn komegimen kosymsha kunnyn molsheri de osip otyrady Kapitaldyn auyspaly ajnalymy procesinde bosagan aksha kapitaly karyz kapitalyna ajnaluy mүmkin Dәlirek ajtkanda aksha kosymsha kun әkeletin aksha tүrindegi kapital Ol onerkәsiptik kapitaldyn bir tүri bolyp tabylady Akshany pajdalanu procesinde akshaga tabynu aksha francuzsha fetiche sikyr pajda bolady Aksha fetishizmi tauarly sharuashylyktyn tabigatynan tuatyn obektivtik kubylys Altynnyn zhalpyga birdej balama rolin atkaratyny siyakty akshanyn oz zharatylysynda kez kelgen zatka ajyrbastalatyn sikyrly kasieti bar dep eseptelinedi Aksha fetishizmi naryktyk ekonomika zhagdajynda әsirese aksha tapshylygy oryn alyp otyrgan kezde ozinin sharyktau shegine zhetedi Akshanyn kez kelgen tauar tүrine ajnalu mүmkindigi akshalyk materialdyn altynnyn tabigi kasieti dep tүsindiriledi Tauardyn barlyk tүri gana emes adamdar arasyndagy katynas tipti moraldyk katynastar da akshaga satylady da ogan tabynu procesi odan әri kүsheje tүsedi DerekkozderOryssha kazaksha tүsindirme sozdik Әleumettanu zhәne sayasattanu bojynsha Zhalpy redakciyasyn baskargan e g d professor E Aryn Pavlodar EKO ҒӨF 2006 569 b ISBN 9965 808 89 9 Қazak ulttyk enciklopediyasy Қazaktyn etnografiyalyk kategoriyalar ugymdar men ataularynyn dәstүrli zhүjesi Enciklopediya Almaty DPS 2011 ISBN 978 601 7026 17 2 Aksha nesie bankter teoriyasy Okulyk Almaty Zheti zhargy 2011 ISBN 978 601 288 026 7 Sayasi tүsindirme sozdik Almaty 2007 ISBN 9965 32 491 3 Қarzhy ekonomika sozdigi Almaty ҚR Bilim zhene gylym ministrliginin Ekonomika instituty Ziyatker ZhShS 2007 ISBN 978 601 215 003 2 Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet