Кебек хан

Кебек Хан (туған жылы белгісіз – 1326) – мемлекетінің билеушісі . баласы. Кебек хан мемлекетін бір орталыққа бағындыруға және оның жағдайын нығайтуға ұмтылды. мемлекетін құрайтын аймақтардың (‘’батысында – Мауераннахр, шығысында – Жетісу және Шығыс Түркістанның бір бөлігі) бір тұтас экон. және этн. бірлігінің болмауы, сондай-ақ, өзара қырқысушылық салдарынан туған шаруашылық дағдарысы мемлекетінің әлсіреп, ыдырауына әкеп соқтырды. Кебек хан мемлекетті нығайту жөнінде бірқатар шараларды жүзеге асырды. Ол, негізінен, өз мемлекетінің батыс бөлігінде қала өмірін жандандырып, егін шаруашылығын өркендетуге шұғыл бетбұрыс жасады, қираған қалаларды қалпына келтіріп, жаңа қалаларды салуға көңіл бөлді. Кебек хан мемлекеттің саяси-әкімшілігі орталығын шығыс аймақтан (Алмалықтың жанынан) Мауераннахрға (Қарши) ауыстырды. Экономиканы жандандыру мақсатымен Кебек хан 1321 жылы ақша реформасын жүргізді: Хулагу әулеті билеген Иран мен Алтын Орданың теңге жүйесі тектес бірегей теңге жүйесі енгізілді. Кебектер деп аталған үлкен күміс динарлар мен ұсақ (1 дирхем – 1/6 динар) жалпы мемлекет теңгелерге айналды. мемлекетінде теңге жүйесін қалыпқа салу жөнінде Кебек ханнан бұрын да қаракет жасалған болатын. Мыс, 1271 жылы бүкіл мемлекетке бірдей күміс теңгелер соқтырған. Бұған дейін 13 ғ-дың орта шенінде көптеген қалалардың теңге сарайларында, солардың ішінде Отырар, Тараз т. б. қалаларда тек жақын аймақтарда қолданылған жергілікті теңгелер соғу қалпына келтірілді. Мемлекеттің шығыс бөлігінде, Алмалық қаласында соғылған алтын мен күміс дирхемдер айналымда болды. Алайда, ішкі әлсіздік, өзара қырқыс-тартыс, экономика бірліктің болмауы, т.б. кедергілердің салдарынан 1321 жылғы реформаларды жүзеге асыру қиынға түсті. 5 жыл өткен соң Кебек хан мемлекетте теңге жүйесін бір қалыпқа келтіруге мәжбүр болды және ақша реформасы арқылы сауданы жандандыруды, шаруашылық жағдайын жақсартуды, алым-салық жинаушылардың, саудагерлердің қылмысының алдын алып, мемлекеттің қаржы жағдайын нығайтуды көздеді. Кебек хан жүргізген ақша реформасының Орта Азия мен Оңтүстік Қазақстанда қалаларды өсіріп, шаруашылықты өркендету үшін зор маңызы болды. Сонымен қатар, бұл реформа Мауераннахрдың көрші аймақтармен, соның ішінде Дешті Қыпшақпен сауда байланысын ұлғайтуға мүмкіндік берді. Кебек хан әкімшілігі реформасын да жүзеге асырған. Ол билік құрғанға дейін хандар мемлекетін алыпсатарлар және шенеуніктері – даруға мен басқақтар арқылы басқарды. Бірқатар қалаларда, соның ішінде Оңтүстік Қазақстандағы қалаларда жергілікті билеушілер – меліктер мен садрлар қалды. Кебек хан мемлекет басқару ісін тікелей өз қолына алды және елді ұсақ әскери-әкімшілігі және салық төлейтін округтерге – түмендерге бөлді. Бұрынғы иеліктер түмендерге, ал олардың билеушілері түмендердің мирасқорларына айналды. Бірақ көптеген түмендер Кебек ханды қолдаған және Мауераннахрға онымен бірге келген көшпелі ақсүйектеріне еншіге берілді. Кебек ханның реформасы мемлекетті өркендетуге едәуір әсер етті, әйтсе де ол бытыраңқылықты жоя алмады. Кебек ханның реформалары мемлекеттің шығыс бөлігінің экономика және өміріне айтарлықтай өзгеріс енгізе алмады. 14 ғ-дың бас кезінде қала өмірі мен егін шаруашылығы түгел дерлік жойылып біткен еді. Шығыс Түркістан аймақтарының экономика және дербестігі бірте-бірте күшейе түсті. мемлекеті ыдырай бастады. Кебек хан қайтыс болғаннан кейін әскери-көшпелі ақсүйектердің орталық өкімет билігіне қарсы күресі бұрынғыдан да күшейді. Кебек ханның мемлекетті бір орталыққа бағындыру жөніндегі саясатын жалғастырушы інісі Тармашырын қастандықпен өлтірілді. 14 ғ-дың 40-жылдарында мемлекеті Мауераннахр және Моғолстан болып екіге бөлінді.

Шығармалары

, , Соч., т. 2, ч. 1, М., 1963; , М., 1961; , ., в сб.:

Памяти акад. , 1958; , , «Труды САГУ, Новая серия», вып. 11, 1957. 

Пайдалған әдебиет

Сыртқы сілтемелер

• Кебек Хан(қолжетпейтін сілтеме)