Үстірт қорығы

Үстірт мемлекеттік табиғи қорығы — Қазақстанның оңтүстік-батысындағы табиғи кешенді қалпында сақтау мақсатымен 1984 жылы құрылған мемлекеттік шаруашылық.Маңғыстау облысындағы Қарақия ауданы жерінің аумағы 223,3 мың га.

Үстірт мемлекеттік табиғи қорығы
ХТҚО санаты — Ia (Қатаң табиғи резерват)
Жалпы мағлұмат
Ауданы	223 342 га
Басқаратын ұйым	ҚР АШМ Орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі комитеті
Орналасуы
43°08′00″ с. е. 54°37′00″ ш. б. / 43.13333° с. е. 54.61667° ш. б. / 43.13333; 54.61667 ^(G) ^(O) ^(Я)Координаттар: 43°08′00″ с. е. 54°37′00″ ш. б. / 43.13333° с. е. 54.61667° ш. б. / 43.13333; 54.61667 ^(G) ^(O) ^(Я)^(T)
Ел	Қазақстан
Аймақ	Маңғыстау облысы
Аудан	Қарақия ауданы
Үстірт мемлекеттік табиғи қорығы
Үстірт мемлекеттік табиғи қорығы
Lua error Module:Wikidata/media ішіндегі 4 жолында: attempt to concatenate local 'value' (a nil value).

Тарихы

Үстірт мемлекеттік табиғи қорығы 1984 жылдың 12 шілдесінде Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің № 294 қаулысымен ұйымдастырылған.

Мақсаты

Үстірт қорығы - Қазақстанның Батыс өңіріндегі жалғыз қорық. 1984 жылы ұйымдастырылған қорықтың негізгі мақсаты - шөл зонасының табиғат кешенін табиғи түрінде сақтап қалу. Үстірт мемлекеттік табиғи қорығында ландшафтың алуан түрі кездеседі. Қорықта қорғау, ғылым, ақпарат және мониторинг экологиялық ағарту және туризм бөлімі, табиғат мұражайы және есеп бөлімі жұмыс жасайды. Үстірт қорығының ғылым, ақпарат және мониторинг бөлімінің аға, кіші, ғылыми қызметкерлері бекітілген тақырыптар бойынша ғылыми - зерттеу жұмыстарын жүргізуде.

Қорық аумағында мекендейтін аң - құстарды, өсімдіктердің дамуын зерттеу, олардың өсіп өнуін үнемі қадағалай отырып, бір жүйеге келтіру тізімдеп, талдап, қорғау жұмыстарын ұйымдастыруға ғылыми негіз жасау қорықтың ғылым, ақпарат және мониторинг бөлімінің негізгі атқаратын жұмыстары.

Қорық республикалық маңызы бар табиғат қорғау және ғылыми мекеме мәртебесі бар ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың ең жоғары санатына жатады.Ұйымдастырылу мақсаты қорық аумағындағы табиғи процестер мен құбылыстардың табиғи барысын, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі объектілерін, өсімдіктер мен жануарлардың жекелеген түрлері мен қауымдастықтарын, әдеттегі және бірегей экологиялық жүйелерді сақтау мен зерделеу және оларды қалпына келтіру болып табылады.

Географиясы

Үстірт мемлекеттік табиғи қорығы Маңғыстау облысының Қарақия ауданында 223,342 гектар аумақты алып жатыр. Өзінің құқықтық қорғау режиміне сәйкес, қорықтық және күзетілетін өңірлерге бөлінеді. Үстірт қорығы Қарақия ауданының шығыс бетінде, Батыс Үстірт жонының Қараған босаға, , Кендірлі, Елшібек сияқты ұшпа шыңдары мен жарқабақты таулары және Қарынжарық құмымен құмын жағалай орналасқан.Үстірт шыңдарының бедері алуан түрлі. Олар Кендірлі сорын үш жағынан қоршай жиектеп, тік құлама жарлы болып келеді.

Кендірлі сорын қоршаған таға пішіндес бірнеше ғажайып қыраттар ғасырлар бойы жел, су эрозиясына ұшырап, қатты өзгерген. Сыртынан қарағанда, табиғаттың өзі салған керемет бір құрылысқа ұқсайды: мұнда пышақ кескендей тік, биіктігі 200 м-ден астам құлама жартастар, төбелері теп-тегіс не конус тәрізді мұнара сияқты төмпешіктер, ежелгі геологиялық дәуірлер куәсі — ақ, көк, қабаттардан тұратын, үстінде біздей қондырғылары бар ұлутас тәрізді “қамалдар” да жеткілікті.
Сондай-ақ қорықта ерекше бір қақпалар, аса үлкен емес қос тесікті үңгірлер, диаметр 5 м-дей домалақ тастары бар алаңдар да көп.

Бұрын теңіз түбі болған Үстіртет ежелгі заман жануарларының қалдықтары (мысалы, мүйіз сауыт, сүйек, тіс, олардың іздері), алғашқы адамдар пайдаланған қару-жарақтар табылған. Мұнда жануарлар мекендеген қоршаулар да кездеседі.

Жануарлар және өсімдіктер әлемі

Жер бедері мен топырағының әртүрлі болуына байланысты, қорықтың өсімдіктер дүниесі де сан алуан болып келеді. Қазіргі уақытта қорық аумағында өсімдіктің 336 түрі, сүтқоректілердің 29 түрі, бауырымен жорғалаушылардың 15 түрі, құстардың 166 түрі, 1 түрі кездеседі.Соның ішінде Қызыл Кітапқа енгендер: өсімдіктерден – , , , , берік сүттіген; құстардан – бүркіт, жұртшы, ителгі, үкі, жорға дуадақ, лашын, қарабауыр бұлдырық, дала қыраны, қарабай, , қарақұс, қоқиқаз, сұр тырна, сақалтай, қылаң қарабас шағала, қылқұйрық бұлдырық, жалбағай,  ; бауырымен жорғалаушылардан – ; сүтқоректілерден – арқар, қарақұйрық, қарақал, сабаншы, итаю, шұбар күзен, шағыл мысығы, ақбауыр жарқанат.

Тарихи-табиғи ескерткіштер

Қорық аумағында табиғи – тарихи ескерткіштер көп кездеседі. Географиялық орналасуына, геологиялық құрылымына қарай ерекше жаратылған Қарамая тауы мен Көкесем шатқалдары – басқа еш жерде қайталанбайтын құбылыстар.

• Қарамая – түсіне және орналасу пішініне қарай аталған, шығыстан батысқа қарай созылып жатқан тау жоталарының атауы. Зерттеушілердің пікірінше ежелгі мұхит түбіндегі вулкандық жарылыстардың әсерінен түзілген. Тау жыныстары мен топырақ жамылғысының айналасынан өзгешелігі – бұл пікірді растай түседі.

• Алуан түсті – қорық аумағындағы тұщы су көздері бар, табиғаты әсем, ерекше түзілімді мекен атауы. Үстірт жонының батысқа еңкіштей құлаған, қатты тілімденген шатқал сайлары – тау табиғатын ажарландырып тұр. Шың етегінде Көкесем тұщы су бұлағы және шың басында Көкесем құдығы бар.Суының дәмділігіне байланысты «Ойда талақ, қырда Көкесем» деп айтылатын аңыз ауыз екі тілде ұмытылмай келеді. Шөлден қақсып, қаталап келе жатқаныңда он алты құлаш тереңнен шыққан балдай су мейіріңді басады. Шынның ернеуіне орналасқан. Оның астында созылып Кендірлінің соры, алыстан бұлаңытып Қарамая, Қаражалдың таулары көрінеді. Арқа бетің — Үстірт. Самалмен тербелген селеулі алқап. Талай адамға арман болған, талай жанның жүрегіне сағыныш ұялатып, көңілін босатқан, аңыз болған Көгесем.

Сол көп аңыздың бірі былай өріледі. Жасы келіп, ауру меңдеген бір түрікмен ақсақалы өзінің бұл дүниелік емес екеніне көзі жеткесін сайдауылдай ұлдарын өзіне шақыртыпты.

— Не тапсырасыз? - деген балаларына, «Соңғы тілегім болсын, шөлім қанар емес. Маған Көгесемнің суын әкелің», депті. Әр қызметтің тұтқасын ұстап отырған ұлдары арнайы барып, Көгесемнен су алады. Жолда келе жатып, олар үшін бәрібір болып есептелетін бір жұтым су үшін жер түбіне жұмсаған әкесін сынау үшін басқа құдықтың суын ұсынады. Суды ерініне тигізген ақсақал кейін қайтарады. Екінші құдықтың да суы кейін қайтады. Қабағы түйілген әкеден қорыққан балалары, кешірім сұрап, Көгесемнің суын ұсыныпты. сонда кеседегі суды бір тамшы да қалдырмай төбесіне көтерген ақсақал көзіне жас алып:

— Пай-пай, жарықтық Үстірт, қайран Көгесем-ай, әйкеліңде тұрып құлаштап қауға тартпағалы, ернеуіңнен құр-құрлап арғымақ суармағалы, жайланып отырып қыл мойын құманмен бетімді шаймағалы да елу жылдан асыпты. Содан бері көкейімде сақталған сағыныш мені алдамапты. Дәмі де сол, иісі де сол. Көкірегімді қыр үстінің самалы тербегендей ашыла түскенін қарашы. Қайран, Көгесем, — деп өмірден тіпті деседі. Сол Көгесем осы. Сирек те болса жолы түсіп, әрлі-бері өткендер оған бұрылмай кетпейді.

Тарихи ескерткіштерден – Балуанияз, Көкесем қорымы және әлі зерттелмеген Табан - Ата деп аталып жүрген ескі қорым тіркелген.

• Балуанияз - ХIХ ғасыр Маңғыстау адайлары мен түрікмен тайпалары, Хиуалықтардың арасындағы соғыстарда ерекше көзге түскен, Балықшы руының батыр атағын алған тұлға. Ескі атаулары Қалмақ үйген, Қараоба (Қалмақ үйген Қараоба болуы да мүмкін) деп аталатын төбенің басына жерленген. Қазір бұл төбе батыр атымен аталады.

• - Көкесем құдығынан шығысқа қарай 1 км. Жердегі төбе басында орналасқан. Х ғасыр ескерткіштерінен басталатын 200 – ге тарта нысандар тіркелген. Мемлекеттік қорғауға алынған, зерттеуді қажет етеді.

Әдебиет

• Мырзабеков Ж.М., Особо охраняемые природные территории Казахстана, Алматы, 2000.

Дереккөздер

1. «Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IX том