Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Шұбар күзен (лат. Vormela peregusna) – сусарлар тұқымдасына жататын жыртқыш сүтқоректі аң.
| Шұбар күзен | ||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||||||
 (IUCN3.1) | ||||||||||||||||
| ||||||||||||||||
| Vormela peregusna (, 1770) | ||||||||||||||||
 Ареал |
Дене тұрқы — 27—35 см, құйрығы 11—20 см. Түсі шұбар, қара сары дақты. Басы, төсі, бауыры, жауырыны, аяқтары қара қоңыр. Тұмсығы қысқа, құлағы үлкен дөңгелектеу. Қазақстанның оңтүстігінде таралған. Дала, шөл, шөлейт аймақтарды мекендейді. Әр түрлі індет тарататын кемірушілермен, құстармен, олардың жұмыртқасымен қоректенеді. Тамыз—қыркүйекте ұйығып, 5 ай көтеріп, ақпан—наурызда 3—8 күшік туады. Кейінгі кезде тың жерлерді жыртып және кеміргіштермен күресу үшін улы көп қолданғандықтан Шұбар күзен азайып кетегі, сол себепті қорғауға алынып, Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген (1996).
Шұбар күзеннің биологиясы аз зерттелген. Кемірушілермен қоректеніп, пайда келтіреді. Саршұнак, сұр тышқан, құм тышқан молырақ кездесетін шөл және шөлейт өңірлерде тараған. Облыс жерінде Қаркаралы , Нұра (Шошқакөл алабы) ауданында кездеседі.
Статусы
III-ші санат. Ареалы мен саны азая түсуде. Қырғызстан, Тәжікстан, Ресей Қызыл кітаптарына енгізілген.
Генофондысын сақтау үшін таксонның маңызы
Дүниежүзілік және Қазақстан фауналарындағы туыстың жалғыз өкілі.
Таралуы
Түрдің таралуы Оңтүстік-Батыс Еуропа, жарым-жартылап Алдыңғы, Орта және Орталық Азия қалетиды, Қазақстанда шұбар күзен, негізінен оның Оңтүстік жартысын – Маңғышлақ, Үстірт, Аралбойы, Қызылқұм, Арысқұм, Мойынқұм, Тауқұм, Бетпақдаланың оңтүстігі, Оңтүстік Балқаш бойы, Іле және Сүреті ойпаттары, Іле мен Жоңғар Алатауларының етектері, Алтай, Алакөл мен Зайсан ойпаттары. Еділ-Жайық өзендері аралығында, Орталық Қазақстанда және Алтай балаларында жойылып кетті.
Мекендейтін жерлері
Сарышұнақтары, құмтышқандары және басқа да кеміргіштері көп шөлейтті және шөлді участкелер. Бұталар өскен, құмдарды мекендеуді ұнатады. Өзендер бойында тоғайлардың шет жағында, бұталы далада мекендейді. Тауда далалық белдеуде теңіз деңгейінен 3000 м-ге дейін көтеріледі.
Саны
1959 жылы Сарыесік атырау шөлінде 0.8-1.2 км² көлемді участкілерде бірден шұбар күзен саналды, яғни оның саны айтарлықтай жоғары болды. XX ғ. 70-шы жылдарында Мойынқұм мен Оңтүстік Балтық жағалауында 10 шақырым қашықтықта оның 1-3 іздері байқалды. Қызылқұм шөлінде бірқатар жерде шұбар күзен едәуір. Оның таралуының басқа қоныстарында ол сирек кездеседі.
Негізгі шектеуші факторлар
Шұбар күзенінің санының азаюы жерді жыртумен, кеміргіштерге қарсы, әсіресе, үлкен құмтышқанымен, күресу үшін химиялық препараттарды қолдану мен байлатысты.
Биологиялық ерекшеліктері
Шұбар күзен бір жерде тұрақты өмір сүреді. Көбіне жатақ ретінде құмтышқаны мен сарышұнақтар інін пайдаланады. Кеміргіштермен, әсіресе, құмтышқандары және сарышұнақтармен, қоректенеді. Көбіне түнде, кейде таңертеңгілік жемін іздейді. Күйлеуі – тамыз-қыркүйек айларында. Буаз болуы үзіліс кезеңмен өтеді. Ақпан-наурыз айларынында 3 жас күзен дүниеге келеді.
Қолда өсіру
Мәлімет жоқ.
Қабылданған қорғау шаралары
Үстірт, Алматы және Алакөл қорықтарында және бірқатар ұлттық парктер мен қорықшаларда қорғалады.
Қорғауды керек ететін шаралар
Мекендерін сақтау, ерекше қорғалатын территориялар ұйымдастыру.
Зерттеу үшін ұсыныстар
Түрдің аз зерттелгенін ескере отырып, оның экологиясын табиғат жағдайында және қолда өсіру кезінде зерттеу керек.
| Ортаққорда бұған қатысты медиа файлдар бар: Category:Vormela peregusna |
Дереккөздер
- Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2
- Қарағанды. Қарағанды облысы: Энциклопедия. - Алматы: Атамұра, 2006. ІSBN 9965-34-515-5
- 1. Гептнер и др., 1967; 2.Бекенов, 1982; 3. Слудский, 1953; 4. Ротшильд и др., 1967; 5. Бурделов, Бондарь, 1986.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Shubar kүzen lat Vormela peregusna susarlar tukymdasyna zhatatyn zhyrtkysh sүtkorekti an Shubar kүzen IUCN3 1 Dүniesi ZhanuarlarZhamagaty HordalylarTaby SүtkorektilerSaby ZhyrtkyshtarTukymdasy Susarlar tukymdasyKishi tukymdasy Susarlar tukymdasyTegi VormelaTүri V peregusnaVormela peregusna 1770 Areal Dene turky 27 35 sm kujrygy 11 20 sm Tүsi shubar kara sary dakty Basy tosi bauyry zhauyryny ayaktary kara konyr Tumsygy kyska kulagy үlken dongelekteu Қazakstannyn ontүstiginde taralgan Dala shol sholejt ajmaktardy mekendejdi Әr tүrli indet taratatyn kemirushilermen kustarmen olardyn zhumyrtkasymen korektenedi Tamyz kyrkүjekte ujygyp 5 aj koterip akpan nauryzda 3 8 kүshik tuady Kejingi kezde tyn zherlerdi zhyrtyp zhәne kemirgishtermen kүresu үshin uly kop koldangandyktan Shubar kүzen azajyp ketegi sol sebepti korgauga alynyp Қazakstannyn Қyzyl kitabyna engizilgen 1996 Shubar kүzennin biologiyasy az zerttelgen Kemirushilermen korektenip pajda keltiredi Sarshunak sur tyshkan kum tyshkan molyrak kezdesetin shol zhәne sholejt onirlerde taragan Oblys zherinde Қarkaraly Nura Shoshkakol alaby audanynda kezdesedi StatusyIII shi sanat Arealy men sany azaya tүsude Қyrgyzstan Tәzhikstan Resej Қyzyl kitaptaryna engizilgen Genofondysyn saktau үshin taksonnyn manyzyDүniezhүzilik zhәne Қazakstan faunalaryndagy tuystyn zhalgyz okili TaraluyTүrdin taraluy Ontүstik Batys Europa zharym zhartylap Aldyngy Orta zhәne Ortalyk Aziya kaletidy Қazakstanda shubar kүzen negizinen onyn Ontүstik zhartysyn Mangyshlak Үstirt Aralbojy Қyzylkum Aryskum Mojynkum Taukum Betpakdalanyn ontүstigi Ontүstik Balkash bojy Ile zhәne Sүreti ojpattary Ile men Zhongar Alataularynyn etekteri Altaj Alakol men Zajsan ojpattary Edil Zhajyk ozenderi aralygynda Ortalyk Қazakstanda zhәne Altaj balalarynda zhojylyp ketti Mekendejtin zherleriSaryshunaktary kumtyshkandary zhәne baska da kemirgishteri kop sholejtti zhәne sholdi uchastkeler Butalar osken kumdardy mekendeudi unatady Өzender bojynda togajlardyn shet zhagynda butaly dalada mekendejdi Tauda dalalyk beldeude teniz dengejinen 3000 m ge dejin koteriledi Sany1959 zhyly Saryesik atyrau sholinde 0 8 1 2 km kolemdi uchastkilerde birden shubar kүzen sanaldy yagni onyn sany ajtarlyktaj zhogary boldy XX g 70 shy zhyldarynda Mojynkum men Ontүstik Baltyk zhagalauynda 10 shakyrym kashyktykta onyn 1 3 izderi bajkaldy Қyzylkum sholinde birkatar zherde shubar kүzen edәuir Onyn taraluynyn baska konystarynda ol sirek kezdesedi Negizgi shekteushi faktorlarShubar kүzeninin sanynyn azayuy zherdi zhyrtumen kemirgishterge karsy әsirese үlken kumtyshkanymen kүresu үshin himiyalyk preparattardy koldanu men bajlatysty Biologiyalyk erekshelikteriShubar kүzen bir zherde turakty omir sүredi Kobine zhatak retinde kumtyshkany men saryshunaktar inin pajdalanady Kemirgishtermen әsirese kumtyshkandary zhәne saryshunaktarmen korektenedi Kobine tүnde kejde tanertengilik zhemin izdejdi Kүjleui tamyz kyrkүjek ajlarynda Buaz boluy үzilis kezenmen otedi Akpan nauryz ajlarynynda 3 zhas kүzen dүniege keledi Қolda osiruMәlimet zhok Қabyldangan korgau sharalaryҮstirt Almaty zhәne Alakol koryktarynda zhәne birkatar ulttyk parkter men korykshalarda korgalady Қorgaudy kerek etetin sharalarMekenderin saktau erekshe korgalatyn territoriyalar ujymdastyru Zertteu үshin usynystarTүrdin az zerttelgenin eskere otyryp onyn ekologiyasyn tabigat zhagdajynda zhәne kolda osiru kezinde zertteu kerek Ortakkorda bugan katysty media fajldar bar Category Vormela peregusnaDerekkozderOtyrar Enciklopediya Almaty Arys baspasy 2005 ISBN 9965 17 272 2 Қaragandy Қaragandy oblysy Enciklopediya Almaty Atamura 2006 ISBN 9965 34 515 5 1 Geptner i dr 1967 2 Bekenov 1982 3 Sludskij 1953 4 Rotshild i dr 1967 5 Burdelov Bondar 1986