Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Сақалтай, қозықұмай, көкжөре (лат. Gypaetus barbatus) — күндізгі жыртқыш құстар отрядының қаршығатәрізділер тұқымдасына жататын ірі құс.
| Сақалтай | ||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||||||
 () | ||||||||||||||||
| ||||||||||||||||
| Gypaetus barbatus (Linnaeus, ) |
Қазақстанда Жетісу (Жоңғар) Алатауы мен Тянь-Шаньда, Алтайда кездеседі. Теңіз деңгейінен 2000 — 4000 м биіктіктегі шың-құздарды мекендейді. Тұрқы 1,1 метрге, жайған қанаты 2,7 метрге жетеді, қанатының ұзындығы 72 — 93 см, салмағы 5 — 7 кг. Басы ақшыл не сарғылт, арқасы қаралау. Басқа жыртқыштардан ерекшелігі — тұмсығының екі жағында танау тесіктерін жауып тұратын қыл тәрізді қауырсын — “сақалының” болуы. Шәулісі мен ұябасарын сырттай бір-бірінен ажырату қиын. Арқа тұсы түсі ұзына бойы ақ теңбілдері бар қара-сұр, басы мен құрсақ жағындағы қауырсындарының түсі — ақсары не жирен. Сақалтайлар жеңіл, қалықтап ұшады. Сақалтай — отырықшы құс, ұясын қуыстарға, үңгірлерге салады. Құстардың шағылысуы қазан айында басталып, ақпан — наурызда ұяда 1 — 2 жұмыртқа пайда болады. Жұмыртқаларын аталығы мен аналығы 2 айға жуық кезектесіп басады, балапаны 3 айдан кейін қанаттанады. Өлексемен қоректенеді. Кейде тұяқты жануарлардың жас төлін, құс балапанын, тасбақаны аулайды. Қазіргі кезде сақалтайлардың Ақсу-Жабағылы қорығында 5, Алматы қорығында 3 жұбы тұрақты ұялайды. Сақалтай сирек кездесетін құс, оның саны жылдан-жылға азаюда, сондықтан қорғауға алынып, Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген.
-
Gypaetus barbatus aureus -
Gypaetus barbatus hemachalanus
Статусы.
3-ші санат. Сирек кездесетін түр, саны көп емес, бірақ тұрақты.
Генофондысын сақтау үшін таксонның маңызы.
Туыстың бірден-бір жалғыз өкілі.
Таралуы.
тау жоталарында – оңтүстікте Талас Алатауынан солтүстікте Жоңғар (Жетісу) Алатауы мен дейін – кездеседі. Бұдан басқа, , Бұқтырманың оң жағалауында, шекаралас жерлерде де мекендейді.
Мекендейтін жерлері.
Жартасты таулар, әсіресе биік таулар, оларда жабайы тұяқты жануарлар болуы керек.
Саны.
Белгісіз, Қазақстанда ұялайтын оншақты жұбы болуы мүмкін. Сақалтайлардың тұрақты түрде келіп тұратын қоректік учаскелерінің ауданы 300 км²-ден артық болатындықтан, ол көршісінің осындай араласып жатады, осыған орай бұл түрдің нағыз орналасу тығыздығын анықтау өте күрделі, ол шындықтан артық тәрізді болып көрінеді, бірақ табиғи жағдайда жақын әрі тұрақты. Алматы қорығында 3 жұптай , Ақсу-Жабағылыда – 5 жұптай ұялайды.
Негізгі әсер ететін факторлар.
Мазалау факторы. санының қысқаруы. Соңғылары тауда үй малдарын жаю арқылы орнына келуі мүмкін, бірақ бұл кезде құстарды тікелей жоюы басым болады, сол сияқты уланған да өлім-жітімге әкеледі .
Биологиялық ерекшеліктері.
Отырықшы. Жұбы көп жылдар бойы 2-3 ұяны бақылай алады, ұяларын жартас қуысына, жартылай үңгірге, сирек тік жартастардың ернеуіне бір-бірінен 1-3 км қашықтықта салады. Күйіттеу ойындары қазанда байқалады, 1-2 жұмыртқасы бар ұя желтоқсанда пайда болады, 54-58 күн шайқайды , жалғыз балапан жұмыртқадан шыққан соң 3 айдан кейін қанатына қонады, десе де ұзақ уақыт ересектерінің қамқорлығында болады. Өлекселермен және өлген малдардың сүйектерімен қоректенеді, анда-санда тірі жемтігін (суырлар, қояндар, тасбақалар) аулайды. Ірі сүйектер мен тасбақаларды тасқа тастап, сындырады .
Қолда өсіру.
көп жылдар бойы ойдағыдай көбеюде. 1973 жылдан 1989 жылға дейін 10-ға жуық сақалтай өсірілген.
Қабылданған қорғау шаралары.
Ақсу-Жабағылы және Алматы қорықтарында, Алтынемел ұлттық паркінде, кейбір таудағы қорықшаларда қорғалады.
Қажетті қорғау шаралары.
(жабайы тау тұяқты жануарлары) сақтау, ұялайтын жерін қорғау, сақалтайлардың ұясы бар шатқалдарға туристердің баруын шектеу, парктерінің толтыру үшін табиғаттан алмау мақсатында қолда өсіруді қарқындату.
Зерттеу жөніндегі ұсыныстар.
Сақалтайлардың ұялайтын жерлерінің кадастрын жасау, қосымша қоректендіру және қолда өсірілген жастарын табиғатқа қайта жіберу әдістерін дайындау.
Дереккөздер
- Қазақ энциклопедиясы, 7 - том
- Красная книга Казахстана, 3 изд., А., 1996.
- Glutz von Blotzheim, Bauer K., Bezzel E., 1979
- А. Д. Джаныспаев, личн. сообщ.
- А. Ф. Ковшарь, личн. сообщ.
- Красная книга Казахской ССР, 1978
- Красная книга КСРО, 1984
Сыртқы сілтемелер
- Gypaetus barbatus
- Птицы Казахстана Мұрағатталған 26 шілденің 2011 жылы.
- Саят құстары Мұрағатталған 11 қаңтардың 2012 жылы.
| Ортаққорда бұған қатысты медиа файлдар бар: Category:Gypaetus barbatus |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Sakaltaj kozykumaj kokzhore lat Gypaetus barbatus kүndizgi zhyrtkysh kustar otryadynyn karshygatәrizdiler tukymdasyna zhatatyn iri kus Sakaltaj Dүniesi ZhanuarlarZhamagaty HordalylarTaby ҚustarSaby Sunkartәrizdiler nemese q v Tukymdasy Қarshyga tukymdasyKishi tukymdasy Tegi Gypaetus 1784Tүri G barbatusGypaetus barbatus Linnaeus Қazakstanda Zhetisu Zhongar Alatauy men Tyan Shanda Altajda kezdesedi Teniz dengejinen 2000 4000 m biiktiktegi shyn kuzdardy mekendejdi Turky 1 1 metrge zhajgan kanaty 2 7 metrge zhetedi kanatynyn uzyndygy 72 93 sm salmagy 5 7 kg Basy akshyl ne sargylt arkasy karalau Baska zhyrtkyshtardan ereksheligi tumsygynyn eki zhagynda tanau tesikterin zhauyp turatyn kyl tәrizdi kauyrsyn sakalynyn boluy Shәulisi men uyabasaryn syrttaj bir birinen azhyratu kiyn Arka tusy tүsi uzyna bojy ak tenbilderi bar kara sur basy men kursak zhagyndagy kauyrsyndarynyn tүsi aksary ne zhiren Sakaltajlar zhenil kalyktap ushady Sakaltaj otyrykshy kus uyasyn kuystarga үngirlerge salady Қustardyn shagylysuy kazan ajynda bastalyp akpan nauryzda uyada 1 2 zhumyrtka pajda bolady Zhumyrtkalaryn atalygy men analygy 2 ajga zhuyk kezektesip basady balapany 3 ajdan kejin kanattanady Өleksemen korektenedi Kejde tuyakty zhanuarlardyn zhas tolin kus balapanyn tasbakany aulajdy Қazirgi kezde sakaltajlardyn Aksu Zhabagyly korygynda 5 Almaty korygynda 3 zhuby turakty uyalajdy Sakaltaj sirek kezdesetin kus onyn sany zhyldan zhylga azayuda sondyktan korgauga alynyp Қazakstannyn Қyzyl kitabyna engizilgen Gypaetus barbatus aureus Gypaetus barbatus hemachalanusStatusy 3 shi sanat Sirek kezdesetin tүr sany kop emes birak turakty Genofondysyn saktau үshin taksonnyn manyzy Tuystyn birden bir zhalgyz okili Taraluy tau zhotalarynda ontүstikte Talas Alatauynan soltүstikte Zhongar Zhetisu Alatauy men dejin kezdesedi Budan baska Buktyrmanyn on zhagalauynda shekaralas zherlerde de mekendejdi Mekendejtin zherleri Zhartasty taular әsirese biik taular olarda zhabajy tuyakty zhanuarlar boluy kerek Sany Belgisiz Қazakstanda uyalajtyn onshakty zhuby boluy mүmkin Sakaltajlardyn turakty tүrde kelip turatyn korektik uchaskelerinin audany 300 km den artyk bolatyndyktan ol korshisinin osyndaj aralasyp zhatady osygan oraj bul tүrdin nagyz ornalasu tygyzdygyn anyktau ote kүrdeli ol shyndyktan artyk tәrizdi bolyp korinedi birak tabigi zhagdajda zhakyn әri turakty Almaty korygynda 3 zhuptaj Aksu Zhabagylyda 5 zhuptaj uyalajdy Negizgi әser etetin faktorlar Mazalau faktory sanynyn kyskaruy Songylary tauda үj maldaryn zhayu arkyly ornyna kelui mүmkin birak bul kezde kustardy tikelej zhoyuy basym bolady sol siyakty ulangan da olim zhitimge әkeledi Biologiyalyk erekshelikteri Otyrykshy Zhuby kop zhyldar bojy 2 3 uyany bakylaj alady uyalaryn zhartas kuysyna zhartylaj үngirge sirek tik zhartastardyn erneuine bir birinen 1 3 km kashyktykta salady Kүjitteu ojyndary kazanda bajkalady 1 2 zhumyrtkasy bar uya zheltoksanda pajda bolady 54 58 kүn shajkajdy zhalgyz balapan zhumyrtkadan shykkan son 3 ajdan kejin kanatyna konady dese de uzak uakyt eresekterinin kamkorlygynda bolady Өlekselermen zhәne olgen maldardyn sүjekterimen korektenedi anda sanda tiri zhemtigin suyrlar koyandar tasbakalar aulajdy Iri sүjekter men tasbakalardy taska tastap syndyrady Қolda osiru kop zhyldar bojy ojdagydaj kobeyude 1973 zhyldan 1989 zhylga dejin 10 ga zhuyk sakaltaj osirilgen Қabyldangan korgau sharalary Aksu Zhabagyly zhәne Almaty koryktarynda Altynemel ulttyk parkinde kejbir taudagy korykshalarda korgalady Қazhetti korgau sharalary zhabajy tau tuyakty zhanuarlary saktau uyalajtyn zherin korgau sakaltajlardyn uyasy bar shatkaldarga turisterdin baruyn shekteu parkterinin toltyru үshin tabigattan almau maksatynda kolda osirudi karkyndatu Zertteu zhonindegi usynystar Sakaltajlardyn uyalajtyn zherlerinin kadastryn zhasau kosymsha korektendiru zhәne kolda osirilgen zhastaryn tabigatka kajta zhiberu әdisterin dajyndau DerekkozderҚazak enciklopediyasy 7 tom Krasnaya kniga Kazahstana 3 izd A 1996 Glutz von Blotzheim Bauer K Bezzel E 1979 A D Dzhanyspaev lichn soobsh A F Kovshar lichn soobsh Krasnaya kniga Kazahskoj SSR 1978 Krasnaya kniga KSRO 1984Syrtky siltemelerGypaetus barbatus Pticy Kazahstana Muragattalgan 26 shildenin 2011 zhyly Sayat kustary Muragattalgan 11 kantardyn 2012 zhyly Ortakkorda bugan katysty media fajldar bar Category Gypaetus barbatus