Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Қарақал, қарақұлақ (лат. Caracal caracal) – мысықтар тұқымдасына жататын жыртқыш аң.
| Қарақал | ||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||||||
 () | ||||||||||||||||
| ||||||||||||||||
| Caracal caracal (, 1776) | ||||||||||||||||
| Caracal melanotis , 1843 (= Felis caracal , 1776) by monotypy | ||||||||||||||||
 | ||||||||||||||||
| Felis caracal |
Қазақстанның шөл, шөлейтті аймақтарында және тау аңғарында кездеседі. Олар осындай ауданда тіршілік етуге бейімделген. Құмды жерде жақсы жүре алады, өйткені табандары жүнді келеді, осының жәрдемімен денесі құмға батпай, сусымалы құмдардан жеңіл жүріп өте алады. Денесінің ұзындығы 65 – 82 см, құйрығының ұзындығы 25 – 30 см, салмағы 11 – 13 кг. кішірек, оның алдыңғы шеті төменгі жақ байланыс ойысының артқы шетіне дейін жетеді. Құлағының сыртқы жағы түгелдей қара. Арқасы қоңыр сары, бауыры ақшыл сары. Құлағының ұшында ұзын шашағы болады. Танау сүйектері жалпақ. Жоғарғы жағында бірінші жалған азу тістері болмайды. Олар жемін түнде, кейде жазғытұрым және қыста күндіз де аулайды. Азығын көбінесе ұзақ қарауылдап жүріп, жасырынып жетіп, оған 4 – 4,5 м қалғанда, секіріп барып жармасады. Қарақал – шапшаң қозғалатын жыртқыш. Негізінен құмтышқандарды, қосаяқтарды, сарышұнақтарды, кейде кірпілерді, жайраларды, бауырымен жорғалаушыларды, жәндіктерді азық етеді, жазда суға жақын жүреді. Қарақалдар ін қазбайды, өзіне баспана ретінде жайраның, түлкінің індерін бірнеше жыл қатарынан пайдалана береді. Буаздық мерзімі 70 күндей. Аналығы сәуір айының басында 3 – 4 күшік туады. Күшіктері тез өседі. Қазақстанда Қарақалдың Үстіртте, Маңғыстау облысында 10 шақты дарабасы бар деп есептеледі. Жылдан-жылға саны азаюда, сондықтан қорғауға алынып, Халықар. табиғат қорғау одағының және Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген. Қазір Қарақал Қазақстанда Үстірт қорығында, , өсіріледі.
Дене тұрқы
Қарақұлақ - мысық тұқымдас сүтқоректі. Дене ұзындығы. 65-82 см, құйрығы, 25-30 см. Сілеусінге өте ұқсас, құлақтарының ұшында қара шашағы бар, құйрығы шорт қысқармаған. Жүні қысқа. Бір ұяда 2-4 баласы болады. Қояндар мен ұсақ кемірушілермен қоректенеді. ТМД аймағында Түркмен жерінде таралған. Қызыл кітапқа енгізілген түр.
Статус
I-ші санат. Жойылып кету қаупі бар түр. Халықаралық табиғат қорғау Одағының Қызыл кітабына енгізілген. Кейде оны «Қарақұлақ» деп те атайды.
Генофондысын сақтау үшін таксонның маңызы
Ерекше шөл дала мысығы, дүниежүзі фаунасында өзі аттас туыс/тармағының жалғыз өкілі.
Таралуы
Қазақстанда Маңғыстау облысында Үстіртте, Бозащы, , , , , Бостанқұм, , Сам, Матайқұм және т.б. құмдарда мекндейді. Бұрын Солтүстік Қызылқұмда да кездескен.
Мекендейтін жерлері
Сексеуіл, жыңғыл, және тағы басқа бұталар өскен құмды шөлдер, Үстірттің биік жарлары, сазды қыратты бұталы шөлдер, тау етектері және аласа таулар, сексеуіл мен жыңғыл өскен өзендер арнасы. Құмды шөлдерді шаруашылық мақсаттар үшін игеру қарақалды қолайсыз қоныстарға ығыстыруда.
Саны
Негізгі қоректері – қоян, зоман және үлкен құмтышқандарының мол болуына байланысты. Барлық жерде аз. 1951 жылдан 1994 жылға дейін Маңғыстау облысынан 20 қарақалдың ұсталғаны және 15-і кездескені белгілі. Бүкіл Қазақстанда, мүмкін, бар болғаны бірнеше ондаған ғана бұл жабайы мысық бар шығар. Қазірде Түрікменстанда шамамен 300-400 қарақұлақ тіршілік етеді екен.
Негізгі шектеуші факторлар
Браконьерлік, құм қояны мен кеміргіштердің азаюуы, жұт жылдар, өйткені қарақалдар төменгі температура мен қалың қарға бейімделмеген.
Биологиялық ерекшеліктері
Түнде тіршілік етеді, бірақ суық кезде тршілігі күндізде өтеді. Негізгі азықтары – құм қояны (25-27%), зорман (19.4%) және үлкен құмтышқаны (15.2%). Кейде қарақұйрықтың лағын, үстірт арқарының қозысын ұстауы да мүмкін. Аздап қойлар мен дайраға да шабуыл жасауы мүмкін. Жатақтары – басқа аңдардың індері, кейде бұталар астында өздерінің жатақтарын салады. 70 күндей буаз болып, сәуірдің басында 3-4 ұрпағы дүниеге келеді. Жаулары - қасқыр, малшы иттері, ал жас жануарлар үшін-ірі жыртқыш құстар; бәсекелестері – сол аталған жануарлар, сондай-ақ түлкі мен .
Қолда өсіру
Ташкент хайуанаттар паркінде 1968-1970 жылдары екі жұп қарақалдан 34 ұрпақ алған.
Қабылданған қорғау шаралары
, Ақтау-Бозащы және Қарақия-Қаракөл қорықшаларында, мемлекеттік қорық аймағында қорғалады.
Қорғауды керек ететін шаралар
Үстірт қорығы территориясын кеңейту және Жабайұшқан және қорықшаларын ұйылдастыру шараларын (көлемдері – 500 мың га әрбіреуі) қолға алу керек.
Зерттеу үшін ұсыныстар
Маңғыстау облысында қарақалдың экологиясын, таралуын және санын зерттеу қажет.
Дереккөздер
- Қазақ Энциклопедиясы
- Отырар. Энциклопедия. – Алматы.«Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2
- Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Биология / Жалпы редакциясын басқарған профессор Е. Арын – Павлодар: 2007 - 1028 б. ISBN 9965-08-286-3
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
 | Бұл — биология бойынша мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Қarakal karakulak lat Caracal caracal mysyktar tukymdasyna zhatatyn zhyrtkysh an Қarakal Dүniesi ZhanuarlarZhamagaty HordalylarTaby SүtkorektilerSaby ZhyrtkyshtarTukymdasy FelidaeKishi tukymdasy Tegi Caracal 1843Tүri C caracalCaracal caracal 1776 Caracal melanotis 1843 Felis caracal 1776 by monotypyFelis caracal Қazakstannyn shol sholejtti ajmaktarynda zhәne tau angarynda kezdesedi Olar osyndaj audanda tirshilik etuge bejimdelgen Қumdy zherde zhaksy zhүre alady ojtkeni tabandary zhүndi keledi osynyn zhәrdemimen denesi kumga batpaj susymaly kumdardan zhenil zhүrip ote alady Denesinin uzyndygy 65 82 sm kujrygynyn uzyndygy 25 30 sm salmagy 11 13 kg kishirek onyn aldyngy sheti tomengi zhak bajlanys ojysynyn artky shetine dejin zhetedi Қulagynyn syrtky zhagy tүgeldej kara Arkasy konyr sary bauyry akshyl sary Қulagynyn ushynda uzyn shashagy bolady Tanau sүjekteri zhalpak Zhogargy zhagynda birinshi zhalgan azu tisteri bolmajdy Olar zhemin tүnde kejde zhazgyturym zhәne kysta kүndiz de aulajdy Azygyn kobinese uzak karauyldap zhүrip zhasyrynyp zhetip ogan 4 4 5 m kalganda sekirip baryp zharmasady Қarakal shapshan kozgalatyn zhyrtkysh Negizinen kumtyshkandardy kosayaktardy saryshunaktardy kejde kirpilerdi zhajralardy bauyrymen zhorgalaushylardy zhәndikterdi azyk etedi zhazda suga zhakyn zhүredi Қarakaldar in kazbajdy ozine baspana retinde zhajranyn tүlkinin inderin birneshe zhyl katarynan pajdalana beredi Buazdyk merzimi 70 kүndej Analygy sәuir ajynyn basynda 3 4 kүshik tuady Kүshikteri tez osedi Қazakstanda Қarakaldyn Үstirtte Mangystau oblysynda 10 shakty darabasy bar dep esepteledi Zhyldan zhylga sany azayuda sondyktan korgauga alynyp Halykar tabigat korgau odagynyn zhәne Қazakstannyn Қyzyl kitabyna engizilgen Қazir Қarakal Қazakstanda Үstirt korygynda osiriledi Dene turkyҚarakulak mysyk tukymdas sүtkorekti Dene uzyndygy 65 82 sm kujrygy 25 30 sm Sileusinge ote uksas kulaktarynyn ushynda kara shashagy bar kujrygy short kyskarmagan Zhүni kyska Bir uyada 2 4 balasy bolady Қoyandar men usak kemirushilermen korektenedi TMD ajmagynda Tүrkmen zherinde taralgan Қyzyl kitapka engizilgen tүr StatusI shi sanat Zhojylyp ketu kaupi bar tүr Halykaralyk tabigat korgau Odagynyn Қyzyl kitabyna engizilgen Kejde ony Қarakulak dep te atajdy Genofondysyn saktau үshin taksonnyn manyzyErekshe shol dala mysygy dүniezhүzi faunasynda ozi attas tuys tarmagynyn zhalgyz okili TaraluyҚazakstanda Mangystau oblysynda Үstirtte Bozashy Bostankum Sam Matajkum zhәne t b kumdarda mekndejdi Buryn Soltүstik Қyzylkumda da kezdesken Mekendejtin zherleriSekseuil zhyngyl zhәne tagy baska butalar osken kumdy sholder Үstirttin biik zharlary sazdy kyratty butaly sholder tau etekteri zhәne alasa taular sekseuil men zhyngyl osken ozender arnasy Қumdy sholderdi sharuashylyk maksattar үshin igeru karakaldy kolajsyz konystarga ygystyruda SanyNegizgi korekteri koyan zoman zhәne үlken kumtyshkandarynyn mol boluyna bajlanysty Barlyk zherde az 1951 zhyldan 1994 zhylga dejin Mangystau oblysynan 20 karakaldyn ustalgany zhәne 15 i kezdeskeni belgili Bүkil Қazakstanda mүmkin bar bolgany birneshe ondagan gana bul zhabajy mysyk bar shygar Қazirde Tүrikmenstanda shamamen 300 400 karakulak tirshilik etedi eken Negizgi shekteushi faktorlarBrakonerlik kum koyany men kemirgishterdin azayuuy zhut zhyldar ojtkeni karakaldar tomengi temperatura men kalyn karga bejimdelmegen Biologiyalyk erekshelikteriTүnde tirshilik etedi birak suyk kezde trshiligi kүndizde otedi Negizgi azyktary kum koyany 25 27 zorman 19 4 zhәne үlken kumtyshkany 15 2 Kejde karakujryktyn lagyn үstirt arkarynyn kozysyn ustauy da mүmkin Azdap kojlar men dajraga da shabuyl zhasauy mүmkin Zhataktary baska andardyn inderi kejde butalar astynda ozderinin zhataktaryn salady 70 kүndej buaz bolyp sәuirdin basynda 3 4 urpagy dүniege keledi Zhaulary kaskyr malshy itteri al zhas zhanuarlar үshin iri zhyrtkysh kustar bәsekelesteri sol atalgan zhanuarlar sondaj ak tүlki men Қolda osiruTashkent hajuanattar parkinde 1968 1970 zhyldary eki zhup karakaldan 34 urpak algan Қabyldangan korgau sharalary Aktau Bozashy zhәne Қarakiya Қarakol korykshalarynda memlekettik koryk ajmagynda korgalady Қorgaudy kerek etetin sharalarҮstirt korygy territoriyasyn kenejtu zhәne Zhabajushkan zhәne korykshalaryn ujyldastyru sharalaryn kolemderi 500 myn ga әrbireui kolga alu kerek Zertteu үshin usynystarMangystau oblysynda karakaldyn ekologiyasyn taraluyn zhәne sanyn zertteu kazhet DerekkozderҚazak Enciklopediyasy Otyrar Enciklopediya Almaty Arys baspasy 2005 ISBN 9965 17 272 2 Oryssha kazaksha tүsindirme sozdik Biologiya Zhalpy redakciyasyn baskargan professor E Aryn Pavlodar 2007 1028 b ISBN 9965 08 286 3Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul biologiya bojynsha makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz