Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Ителгі (лат. Falco cherrug) – сұңқартәрізділер отрядына жататын ірі жыртқыш құс.
| Ителгі | ||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||||||
 () | ||||||||||||||||
| ||||||||||||||||
| Falco cherrug , 1834 | ||||||||||||||||
 Ителгі ареалы. Сары = breeding Көк = қыстайтын Жасыл = жыл бойы | ||||||||||||||||
| Falco altaicus (, 1891) |
Қазақстанда биік таулар мен ормансыз жазықтардан басқа жерлердің бәрінде кездеседі. Әсіресе, Маңғыстау мен Сарыарқаның аласа таулы өңірлерінде көп ұшырасады. Баянауланың, Ерейментаудың, Қызыларайдың, Қарқаралының, Көкшетаудың қия тасты, қалың қарағайлы таулары ителгінің негізгі мекені болып табылады. Шәулісінің қанатының ұызндығы 34 – 39 см, салмағы 730 – 800 г, ұябасарының қанаты 37 – 41 см, салмағы 1000 – 1300 г. Қазақстанда ителгінің 5 түр тармағы кездеседі. Олардың реңі таралған аймағына қарай әр түрлі болып келеді. Бәріне ортақ белгі – сырт жоны қоңырқай сұрғылт, бауыры – сарғылт теңбілді болады. Ителгі қанаттарын жиі қағып, ауыр ұшады. Өте биіктеп, ұзақ қалықтайды. Негізінен, наурыздың аяғы – мамырдың басында құз-жартас кемеріне, биік қарағайдың басына ұя салады. Ұядағы 3 – 5 жұмыртқаны ұябасары бір айдан аса шайқайды. Балапандары 40 – 45 күннен соң ұядан ұшады. Бір жұптан орта есеппен алғанда жылына 2 балапан ғана қанаттанады. Негізгі қорегі – құмтышқан, сарышұнақ, майда құстар (торғай, кептер, түркептер, кекілік), сондай-ақ бауырымен жорғалаушыларды, ірі қоңыздарды, тіпті көкқасқа шегірткелерді де жей береді. Жемтігін бір орнында ұзақ отырып, тасадан күтеді, оны көре салысымен өте шапшаң ұшып, қуып жетіп ұстайды. Кейде құсты жоғарыдан шүйлігіп, қағып түсіреді. Тамыз – қыркүйекте жылы жаққа ұша бастайды. Жергілікті құстар республиканың оңт-нде, ал көпшілігі Таяу және Орта Шығыс Азияда қыстайды. Қырандардың ішінде баптауға ең көндіккіші осы – ителгі Арқа құсбегілері ителгіге қоян, үйрек алдырса, Сыр бойының құсбегілері қырғауыл, құр, шіл, кекілік алдыратын болған. Ал араб елінің құсбегілері ителгіні көбіне жорға дуадаққа салады. 20 ғасырдың 90-жылдарына дейін Қазақстанда 2 – 3 мың бас ителгінің ұялағаны белгілі. Бірақ 1992 жылдан бастап, бұл құсты шет елге (әсіресе, араб елдеріне) сату науқанының кең етек алуына байланысты, И. бей-берекетсіз ауланып, саны күрт төмендеді. Соңғы санақ бойынша Қазақстанда 100 – 150 жұп қана ұялаған (2001). Алматыдағы “Сұңқар” біріккен кәсіпорнының құс питомнигі мен Алматы хайуанаттар саябағында қолда өсіріліп, 100-ден аса ителгі табиғатқа жіберілді (1990 – 1995). Қазақстанда ителгі , Наурызым, Үстірт қорықтары мен “Алтынемел” ұлттық табиғи саябағында қорғалады. ителгілердің жылдан жылға санының азаюына байланысты, қорғауға алынып, Қазақстанның “Қызыл кітабына” енгізілген (1996).
Дереккөздер
- Саятшылық қазақтың дәстүрлі аңшылығы. - Алматы: "Алматыкітап", 2007. - 208 бет, суретті. Б. Хинаят, Қ.М. Исабеков. ISBN 9965-24-813-3
- Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Биология / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын - Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2007. - 1028 б. ISBN 9965-08-286-3
- «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IV том
- Қазақстан - спортшылар елі. Энциклопедиялық анықтамалық. - Алматы: "Сөздік-Словарь". ISBN 9965-822-57-3
 | Бұл — биология бойынша мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Itelgi lat Falco cherrug sunkartәrizdiler otryadyna zhatatyn iri zhyrtkysh kus Itelgi Dүniesi ZhanuarlarZhamagaty HordalylarTaby ҚustarSaby SunkartәrizdilerTukymdasy Tegi Kishi tegi Tүri F cherrugFalco cherrug 1834Itelgi arealy Sary breeding Kok kystajtyn Zhasyl zhyl bojyFalco altaicus 1891 Hierofalco altaicus Menzbier 1891Falco cherrug Қazakstanda biik taular men ormansyz zhazyktardan baska zherlerdin bәrinde kezdesedi Әsirese Mangystau men Saryarkanyn alasa tauly onirlerinde kop ushyrasady Bayanaulanyn Erejmentaudyn Қyzylarajdyn Қarkaralynyn Kokshetaudyn kiya tasty kalyn karagajly taulary itelginin negizgi mekeni bolyp tabylady Shәulisinin kanatynyn uyzndygy 34 39 sm salmagy 730 800 g uyabasarynyn kanaty 37 41 sm salmagy 1000 1300 g Қazakstanda itelginin 5 tүr tarmagy kezdesedi Olardyn reni taralgan ajmagyna karaj әr tүrli bolyp keledi Bәrine ortak belgi syrt zhony konyrkaj surgylt bauyry sargylt tenbildi bolady Itelgi kanattaryn zhii kagyp auyr ushady Өte biiktep uzak kalyktajdy Negizinen nauryzdyn ayagy mamyrdyn basynda kuz zhartas kemerine biik karagajdyn basyna uya salady Ұyadagy 3 5 zhumyrtkany uyabasary bir ajdan asa shajkajdy Balapandary 40 45 kүnnen son uyadan ushady Bir zhuptan orta eseppen alganda zhylyna 2 balapan gana kanattanady Negizgi koregi kumtyshkan saryshunak majda kustar torgaj kepter tүrkepter kekilik sondaj ak bauyrymen zhorgalaushylardy iri konyzdardy tipti kokkaska shegirtkelerdi de zhej beredi Zhemtigin bir ornynda uzak otyryp tasadan kүtedi ony kore salysymen ote shapshan ushyp kuyp zhetip ustajdy Kejde kusty zhogarydan shүjligip kagyp tүsiredi Tamyz kyrkүjekte zhyly zhakka usha bastajdy Zhergilikti kustar respublikanyn ont nde al kopshiligi Tayau zhәne Orta Shygys Aziyada kystajdy Қyrandardyn ishinde baptauga en kondikkishi osy itelgi Arka kusbegileri itelgige koyan үjrek aldyrsa Syr bojynyn kusbegileri kyrgauyl kur shil kekilik aldyratyn bolgan Al arab elinin kusbegileri itelgini kobine zhorga duadakka salady 20 gasyrdyn 90 zhyldaryna dejin Қazakstanda 2 3 myn bas itelginin uyalagany belgili Birak 1992 zhyldan bastap bul kusty shet elge әsirese arab elderine satu naukanynyn ken etek aluyna bajlanysty I bej bereketsiz aulanyp sany kүrt tomendedi Songy sanak bojynsha Қazakstanda 100 150 zhup kana uyalagan 2001 Almatydagy Sunkar birikken kәsipornynyn kus pitomnigi men Almaty hajuanattar sayabagynda kolda osirilip 100 den asa itelgi tabigatka zhiberildi 1990 1995 Қazakstanda itelgi Nauryzym Үstirt koryktary men Altynemel ulttyk tabigi sayabagynda korgalady itelgilerdin zhyldan zhylga sanynyn azayuyna bajlanysty korgauga alynyp Қazakstannyn Қyzyl kitabyna engizilgen 1996 DerekkozderSayatshylyk kazaktyn dәstүrli anshylygy Almaty Almatykitap 2007 208 bet suretti B Hinayat Қ M Isabekov ISBN 9965 24 813 3 Oryssha kazaksha tүsindirme sozdik Biologiya Zhalpy redakciyasyn baskargan e g d professor E Aryn Pavlodar EKO ҒӨF 2007 1028 b ISBN 9965 08 286 3 Қazakstan Ұlttyk encklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 ISBN 5 89800 123 9 IV tom Қazakstan sportshylar eli Enciklopediyalyk anyktamalyk Almaty Sozdik Slovar ISBN 9965 822 57 3 Bul biologiya bojynsha makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz